Biofizika kitob yangisi 2013. doc

S
T
→
. Suyuq azot bilan muzlatilgan eritmalarda 
va qattiq jismlar uchun xona haroratida 
0
1
S
T
→
o’tishda fosforessensiya kvanti 
nurlanishi mumkin.
S
2 
S
1 
S
0
9.6-rasm. Biomolekulalarda elektron o’tishlar: 
0
S
 - asosiy (uyg’otilmagan) 
holat, 
2
1
S
S
 va 
2
1
T
T
 - uyg’otilgan mos holda singlet va triplet holatlar, 
1
0
S
S
→
 va 
2
0
S
S
→
 o’tishlar energiya yutilishi; OK-ichki konversiya (elektron spinlari 
o’zgarmasdan o’tishi); 
−
ИK
interkombinasion konversiya (elektron spini 
o’zgarishi bilan bo’ladigan o’tish), S
1
-S
0
 o’tish flyuoressensiya, T
1
-S
0
o’tish 
fosforessensiya. 
Biologik moddalarning yutilish va fluoressensiya spektrlarini o’rganish orqali 
ularning tuzilishi, konformasion o’zgarishlari va boshqa xossalari haqida ma’lumot 
olish mumkin. 
Biologik obyekt yoki eritma optik zichligi 
D
ning yutilayotgan yorug’lik 
to’lqin uzunligiga bog’liqligi uning yutilish spektri deb ataladi. Ushbu spektrni 
konsentrasiya va kyuveta uzunligining birligiga nisbatan olinsa, yutilish spektri 
deb yutilish molyar koeffisiyenti 
ε
ning to’lqin uzunligi 
λ
ga bog’lanishiga 
aytiladi.
Biologik muhim moddalar yutilish spektri (9.7-rasm) bitta yoki bir necha 
maksimumi bor egri chiziqlardan iborat. Atomlar va sodda molekulalarning gaz 
holatida yutilish spektri chiziqli bo’ladi.
T
2
T
1
OK
OK
IK
ф
лу
ор
ес
це
нц
ия
ф
ос
ф
ор
ес
це
нц
ия
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

205
Oqsillarda uchraydigan aminokislotalardan uchtasi yaqin ultrabinafsha sohada 
yutilish va fluoressensiya spektrlariga ega: triptofan, tirozin va fenilalanin. Ulardan 
triptofan uyg’ongan holatdagi reaksiyalarga va oqsildagi molekulyar dinamikasiga 
nisbatan eng katta qiziqish o’yg’otadi (9.8-rasm). Buning bir necha sababi bor:
- triptofan fluoressensiya spektrlari muhit xossalariga kuchli bog’liq; 
- triptofan turli fotofizik va fotokimyoviy reaksiyalarda ishtirok etadi; 
- triptofan fosforessensiya spektri strukturaliligi; 
- triptofanning oqsillar fluoressensiya spektrlaridagi ulushi yuqori bo’lgani. 
Biologiya va tibbiyotda oqsillarni o’rganishda ular tarkibiga kiruvchi 
aminokislotalar spektrini o’rganishdan tashqari molekulyar nishonlar va 
zondlardan keng foydalanilmoqda. Spektral nishonlar va zondlarni oqsillar yoki 
nukleotidlar bilan bog’lash orqali ularning xossalari, tuzilishi normal va patologik 
holatlarini o’rganish imkoni paydo bo’ladi. “Fluoressent zond”lar biomolekulalar 
bilan kimyoviy bog’lanmaydigan ,“Nishon”lar biomolekulalar bilan kovalent 
bog’lanadigan aromatik molekulalardir. Fluoressent zondlarga naftalin sulfanatlar, 
stiril, sianin buyoqlar, nishonlarga rodamin, flyuoressein kabi sintetik buyoqlar 
misol bo’la oladi. 
Demak, 
lyuminessensiya 
turli 
uzunlikdagi 
elektromagnit 
to’lqinlar 
energiyasini ko’rinadigan yorug’lik energiyasiga aylantiradigan kvant generatori 
ekan. Yutilayotgan (W
0
) energiyaning lyuminessensiya energiyasi (W)ga 
aylantirish darajasiga lyuminessensiyaning energetik chiqishi deyiladi.
0