Biologiya-11-sinf-imtihon-javoblari pdf

 
2-savol javobi: 
Bir hujayrali hayvonlarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‗lgan qoldiq moddalar va ortiqcha suv 
qisqaruvchi vakuolalar yordamida tashqariga chiqariladi. Infuzoriyalilarda ayirish a‘zosining tuzilishi biroz
murakkablashgan, har bir qisqaruvchi vakuola – yig‗uvchi uzun naycha, pufakcha va chiqarish 
naychasidan iborat. Ortiqcha suv va keraksiz moddalar yig‗uvchi naycha orqali vakuola pufakchasiga
yig‗iladi. Pufakcha devori qisqarib, chiqarish naychasi yordamida tashqariga chiqarib yuboriladi. 
Bo‗shliqichlilarda maxsus ayirish a‘zosi bo‗lmaydi. Moddalar almashinuvining mahsulotlari entoderma
qavati hujayralarining qisqaruvchi vakuolalari yordamida tana bo‗shlig‗iga, u yerdan tashqi muhitga
chiqariladi. Yassi chuvalchanglarda ayirish sistemasi protonefridiylar (oddiy buyrak) dan iborat.
Protonefridiylar parenximada joylashgan uchi berk bir qavatli epiteliy to‗qimalardan iborat tarmoqlangan
naychalardan boshlanadi.
Naychalar yirik naychaga kelib tutashadi. Tana bo‗shlig‗ini to‗ldirib turgan suyuqlikdagi ortiqcha suv va
zaharli moddalar diffuziya jarayoni orqali yirik naylarga yig‗iladi va tashqariga chiqarib yuboriladi.
To‗garak chuvalchanglarda ayirish sistemasi tana bo‗ylab joylashgan ikkita uzun naydan iborat. Uzun 
naylar bosh tomonda o‗zaro tutashib «bo‗yin bezlari»ni hosil qiladi va ular ayirish teshigi orqali tashqariga
ochiladi. 
Halqali chuvalchanglarda har bir tana bo‗g‗imida bir juftdan metanefridiylar joylashgan. Naychaning tana 
bo‗shlig‗ida turgan qismi voronkasimon kengaygan, kiprikli bo‗ladi. Kipriklarning harakati tufayli keraksiz 
mahsulotlar voronkaga yig‗iladi va naychadan tashqariga chiqarib yuboriladi. 
Molluskalarda ayirish sistemasi tasmasimon buyraklardan iborat. Buyraklarning tuzilishi halqali
chuvalchanglarning metanefridiylariga o‗xshash bo‗ladi. Kipriklar bilan qoplangan voronkasimon uchi
yurak oldi bo‗lmasiga, ikkinchi uchi esa mantiya bo‗shlig‗iga ochiladi. Metanefridiylarning bir uchi
yurak oldi bo‗lmasiga tutashishi qon tarkibidagi moddalar almashinuvining qoldiqlarini diffuziya 
natijasida ajratib olib, mantiya bo‗shlig‗iga chiqaradi. Molluskalarda ayirish tizimi bilan qon aylanish
o‗rtasida bog‗liqlik vujudga kelgan.
Umurtqasiz hayvonlar ichida yuksak tuzilishga ega bo‗lgan bo‗g‗imoyoqlilar tipining vakillarida
ayirish sistemasi har bir sinf uchun o‗ziga xos tuzilishga ega. Masalan, qisqichbaqasimonlarda ayirish
@UzBMBA
@UzBMBA

---

bir juft yashil bez va ularning naychalaridan iborat. Bezlarning pufaksimon kengaygan uchi tana
bo‗shlig‗ida joylashadi. Naychalar esa kalta mo‗ylovlar asosida tashqariga ochiladi.
O‗rgimchaksimonlar ayirish sistemasi bir juft shoxlangan malpigi naychalaridan iborat. Malpigi
naychalari ichak bo‗shlig‗iga ochiladi. Ayirish mahsulotlari kristall holda orqa ichak orqali tashqariga
chiqariladi. Bu
o‗rgimchaklarda suvni tejab sarflashiga yordam beradi. Hasharotlarda ayirish sistemasi malpigi naychalaridan
iborat.
Ko‗p hujayrali tuban hayvonlar (bo‗shliqichlilar)da jinsiy a‘zolar sistemasi rivojlanmagan. Lekin
ektoderma hujayralaridan jinsiy hujayralar hosil bo‗lib, noqulay sharoitda (gidrada) jinsiy ko‗payadi.
Meduzalarda esa jinsiy va jinssiz ko‗payish gallanish orqali amalga oshadi. Yassi chuvalchanglar – 
germafrodit. Ayniqsa parazit chuvalchanglarda jinsiy sistema kuchli taraqqiy etgan. To‗garak 
chuvalchanglarda jinsiy sistema yaxshi taraqqiy etgan bo‗lib, ayrim jinsli hisoblanadi. Ularda jinsiy dimorfizm 
yaxshi seziladi. Erkaklarida – bitta urug‗don, urug‗ yo‗li, urug‗ chiqarish nayi bo‗ladi. Urg‗ochilari yirikroq 
bo‗lib, ularda ikkita tuxumdon, tuxum yo‗li va bachadon mavjud. 
Halqali chuvalchanglardan ko‗p tuklilar ayrim jinsli, jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Metamorfoz bilan
rivojlanadi. Kam tuklilar germafrodit (ikki jinsli), lekin ikkita chuvalchang bir-birini urug‗lantiradi. 
Molluskalardan ikki pallalilar ayrim jinsli, lekin jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Bo‗g‗imoyoqlilar
vakillarining barchasi ayrim jinsli hayvonlar bo‗lib, jinsiy dimorfizm yaqqol ko‗zga tashlanadi.
Qisqichbaqasimonlar va
hasharotlar metamorfoz bilan o‗rgimchaksimonlar esa (kanalardan tashqari) metamorfozsiz rivojlanadi.