Biologiya bakalavr ta’lim yo’nalishi II kurs 201-guruh talabasi qo’chqoraliyeva irodaxonning botanika fanidan

Mevalarning ahamiyati.
Ko'p mevalar odam va hayvonlar yordamida tarqaladi. Quruq zooxor mevalar har xiI kampirchopondoshlarda, murakkabguldoshlarda qarmoqsimon, tikansimon o'simtalarga ega. Deyarli barcha rezavor mevalar ham zooxordir. Ko'pchilik mevalarni qushlar yeydi (omitoxoriya) , lekin hazm bo'lmaydigan urug'lami ekskreti bilan chiqarib tashlaydi. Urug'larning hazm bo'lmasligini toshhujayrali endokarpiy yoki qattiq urug' qobig'i ta'minlaydi. Ko'pchilik o'simliklar urug'lari (asosan, o'rmon o'simliklariniki) chumolilar bilan tarqaladi (mirmekoxoriya). Bunday urug'lar, odatda, har xii o'simtalarga (qarumqulalarga) ega bo'lib, ular chumolilami o'ziga jalb etadi; binafsha, qoncho'p va boshqalar shu kabi o'simtalarga ega. Mevalar va urug'larning biosenozlaming oziq zanjirida va xalq xo'jaligida ahamiyati o'ta katta. Mevalar yevropaliklar yemishining birmuncha qismini tashkil etadi. Osiyo va Afrikada ahamiyati undan ham kattaroq. Ovqatga g'alla ekinlari (bug'doy, sholi, makka, oq jo'xori, javdar, tariq, arpa, suli va boshq.) mevalari, boshqa kraxmalli o'simliklar (grechixa, non daraxti), oqsilga boy dukkakdoshlar (gorox, loviya, soya, yashil no'xat, dukkaklar, yasmiq) urug'lari, har xiI ra'noguldoshlaming rezavor mevalari (olma, nok, behi, olxo'ri, o'rik, shaftoli, olcha, gilos, malina, maymunjon, qulupnay, qorag'at, krijovnik, qizil chakanda, uzum, tut, har xiI sitruslar, xurmo, anor, ananas, tarvuz, qovun, bodring, pomidor, baqlajon va boshq.) ishlatiladi. Ichimliklar tayyorlash uchun qahva va kakao ekishadi, bular qandolatchilikda ham ishlatiladi. Ko'pchilik o'simliklar mevalaridan moy olinadi (kanakunjut, kungaboqar, saflor, gorchitsa, moyli palma).
Tolali o'simliklar sifatida g'o'za maxsus ahamiyatga ega. O'sirnlik mevalaridan turli xiI doriIar olinadi. Mevalarning tabiatdagi va odamlar hayotidagi ahamiyati. Mevalar, birinchi navbatda, o‘simliklaming ko‘payishi, tarqalishi va nasi qoldirishi uchun kerak. Yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklaming mevasidan tabiatdagi barcha tirik mavjudotlar oziqlanadi. Ayrim mevalar yerga to‘kilib, chirib, yemi organik moddalarga boyitadi. Odamlar hayotini esa mevasiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Mevalar bevosita tabiiyligicha iste’mol qilinadi. Ulardan oziq-ovqat va qandolatchilik sanoatida har xil mahsulotlar tayyorlanadi. Mevalardan olinadigan moylardan xalq xo‘jaligining turli sohalari (oziq-ovqat, texnika, og‘ir sanoat, atir-upa)da foydalaniladi.
Juda qadim zamonlardan odamlar 0‘sim- liklaming yowoyi, keyinchalik esa madaniy navlarini ekib, har xil maqsadlarda foydalanib kelishgan. Masalan, mevasidan oziq-ovqat sifatida (olma, yong‘oq, o‘rik, uzum, bug‘doy, mosh, loviya, tariq, qo‘noq, no‘xat) va dori-darmon tay- yorlashda (marmarak, zubturum, na’matak) oydalanishgan. Kundalik turmushimizda iste’mol qiladigon nonimiz bug‘doy unidan tayyorlanishi, yog‘imiz g‘o‘za chigiti, kun- gaboqar pistasi va zaytun mag‘zidan olinishi hammamizga ma’lum. Shuning uchun ham ulami asrab-avaylash lozim. Dаrахt yil sаyin o’sib kаttаlаshgаn sаri tаnаdа yangi-yangi yog’оchlik qаtlаm hоsil bo’lаdi.
Tаnа po’stlоq bilаn qоplаngаn, po’stlоqning tаshqi qаvаti hujаyrаlаrdаn ibоrаt, ichki ikkinchi qаvаtning hujаyrаlаridа bаrgdа hоsil bo’lgаn оrgаnik mоddаlаr hаrаkаt qilаdi. Po’stlоq bilаn yog’оchlik оrаsidа tаnаning ishchаn kаmbiy qаtlаmi bоr. Bu qаtlаm hujаyrаlаri ko’pаyib ichki tоmоnidаn tаnаni yo’g’оnlаshtirsа, tаshqi tоmоndаn po’stlоqni yangi qismlаrini hоsil qilаdi.
Odatda mevalar ikki katta guruhga bo'linadi: suvli, unda perikarp yoki uning bir qismi go'shtli, suvli va quruq, quruq, yog'ochli, teri va boshqalar bo'lgan perikarp mavjud. Keyingi bo'linish perikarpning muvofiqligi, ochish usullari va boshqalarga asoslangan va butun tasniflash juda notekis.Sharbatli mevalar rezavorlar va drupalarga bo'linadi.Rezavorlarda deyarli barcha perikarp suvli bo'lib, uning faqat tashqi qismi (ekzokarp) terisidir yoki ba'zi birlarida qattiq. Mevalarda odatda urug'lar ko'p (lekin, masalan, xurmo va boshqalarida bittasi bor).
Oddiy rezavorlar - bu uzum, smorodina, Bektoshi uzumni, kızılcık, lingonberries, ko'k-anbar, zambil, pomidor, baqlajon va boshqalar. Tipik rezavorlardan tashqari, bunga turli xil berryga o'xshash mevalar - qovoq, apelsin, olma va boshqalar kiradi.Qovoq - qovoq, tarvuz, qovun, bodring va boshqalarda - tashqi qattiq perikarpga ega, ko'pincha o'rmonli.Apelsin apelsin, limon, mandarin va boshqa sitrus mevalariga xosdir; uning tashqi qismi qalin teri bilan qoplangan, rangli, yog 'bezlari bilan; o'rta qismi quruq, gubka, oq; ichi go'shtli, suvli.Olma (keng ma'noda) olma daraxtlarida, nok, behi, tog 'kulida va olma subfamiliyasining rosaceous oilasining boshqa o'simliklarida uchraydi. Perikarp bir-biriga o'ralgan sepals, gulbarglar, shtammens va gilamchalarning tashqi qismlari asoslarining kuchli o'sishi natijasida hosil bo'lgan tashqi go'shtli qismdan iborat bo'lib, ichki va xaftaga tushadigan yoki membranali bo'lib, tashqi tomonga o'ralgan va gilamchalarning ichki qismlari tomonidan hosil qilingan.Rivojlanish tarixiga ko'ra, berry va berryga o'xshash mevalarning go'shtli moddasi boshqacha kelib chiqadi va ularning barchasi tuxumdon devoridan hosil bo'lmaydi. Smorodina, Bektoshi uzumni va ayniqsa anorlarda u urug'larning go'shtli terisidan hosil bo'ladi; tsitrus mevalarida - o'sib chiqadi va tuxumdonning devorlarini ichkaridan qoplaydigan suvli tuklarga aylanadi; ko'p qovoq urug'larida - o'sib chiqqan yo'ldoshlar; kaktuslarda, asosan urug 'podalari bilan.Droplarda perikarp intrakarpga bo'linadi - qattiq, yog'ochli (suyak), intercarp - asosan suvli (o'rik, gilos, o'rik, shaftoli) yoki quruq, suvli emas (bodom, yong'oq), tolali (hindiston yong'og'i) va juda nozik ekstrakarp. ... Ko'pgina drupalar bir hujayrali, bitta urug'li; lekin ikkita yoki undan ko'p urug'lar (do'lana, itshumurt va boshqalar) yoki kamroq, bitta suyak bilan, lekin ikki yoki undan ortiq uyadan iborat.
Quruq mevalar bo'linadi ochish va ochmaslik. Quruq ochilmaydigan mevalarda faqat bitta urug 'mavjud. Bularga quyidagilar kiradi: yong'oq yoki agar u kichkina bo'lsa,masalan, karabuğdayda qattiq, yog'ochli perikarp (findiq-findiq, eman va boshqalar) bo'lgan yong'oq; achene - teri perikarp bilan (Compositae, ko'plab Rosaceae va boshqalar); yong'oq va acen o'rtasida o'tish davri shakllari mavjud; to'mtoq - bu terili perikarp, ammo avvalgilaridan farqli o'laroq, u urug'lar (donli) bilan qattiq o'sadi. Teri yoki membranali yassi o'simtaga aylantirilgan perikarpli achinlar va yong'oqlarga lionfish deyiladi (qarag'ay, kul, qayin va boshqalar).Quruq ochiladigan mevalarda bir nechta, ba'zilarida juda ko'p urug'lar mavjud. Ularning perikarpasi o'rmonli, teridan iborat, kamroq membranali. Ochish usullariga va qisman uyalar soniga qarab, ular bir qator kichik turlarga bo'linadi Leaflet - bu bitta karpeldan hosil bo'lgan va ventral chok bo'ylab bitta tirqish bilan ochilgan bir hujayrali meva. Bu ko'plab kapalaklarga (pion, tutish, qishlash, lanspur va boshqalar) xosdir. Tolstyanka. Ko'pgina hollarda bir nechta varaqalar murakkab meva hosil qiladi; Buklamalarning soniga qarab u ko'pincha ikki bargli, uch bargli, besh bargli, ko'p bargli (5 tadan ortiq varaqalar) deb ataladi. Ko'pincha, varaqani, shuningdek, butunlay oldini olish mumkin bo'lgan sumka deb atashadi, chunki sumkada butkul boshqa xil mevaga tegishli cho'kmalarning soxta mevalari ham deyiladi.Qovoq bitta karpeldan hosil bo'lgan va ventral va dorsal choklar bo'ylab ikkita klapan bilan tepadan poydevorgacha ochiladigan bir hujayrali meva. Bu kuya, sezalpiniya, mimoza uchun xosdir. Pod va pod - ikki hujayrali meva, urug'i bilan septum qolgan, ikkita tushuvchi klapan bilan tepadan to tepaga qadar. Agar mevaning uzunligi kenglikdan 4 baravar yoki undan ko'p bo'lsa, u pod, deyiladi, agar kamroq bo'lsa - pod. Ko'pchilik xochga mixlanganlarga xosdir.
Kukla - oldingi ta'riflarga mos kelmaydigan quruq ochiladigan mevalarning har xil turlari.Kuklalar bitta yoki ko'p hujayrali ikkita yoki ko'p sonli karpellardan hosil bo'ladi; ular qopqoq bilan ochiladi (quti, yoki qopqoq, xrenban, pushlan, plantain va boshqalar), teshiklar (haşhaş, snapdragon, qo'ng'iroqlar), yuqori qismdagi tishlar (ko'p chinnigullar, primroslar), bo'ylama yoriqlar, odatda yuqori qismdan pastki qismga o'tadi. (dop, eyforiya, orkide, binafsharang, ko'plab liliaceae va boshqalar). Yoriqlar bo'laklar bo'ylab, dorsal tikuv bo'ylab klapanlar bo'ylab, bo'limlar va klapanlar bo'ylab va hokazo.Ochish usullari irsiy jihatdan doimiy bo'lib, muayyan atamalar bilan belgilanadi va tizimli belgilar bo'lib xizmat qiladi. Shuningdek, suvli ochiladigan qutilar ham mavjud, masalan, sensorli (Impatiens noli-tangere).Kapsüllarning ochilishi ba'zi pishgan hujayralar qurishi va notekis taranglik tufayli, xususiyatlar bilan oldindan belgilangan joylarda paydo bo'ladi. anatomik tuzilish Ba'zi o'simliklarda, juda nam havoda va yomg'ir paytida kapsulalar yana yopiladi; boshqalarida, dasht va cho'l, ular, aksincha, nam havoda ochiladi (yomg'irda urug'larni sochish u erda foydalidir). Ushbu barcha ochilish va yopilish hodisalari ko'pincha mevaning tirik bo'lmagan qismlari tomonidan ko'payadi, ma'lum anatomik xususiyatlarga bog'liq ravishda notekis shishib yoki qurib ketishi natijasida yuzaga keladi va gigroskopik harakatlar deb ataladigan toifaga kiradi.
Mevа o’simliklаrining individuаl rivоjlаnishi, ya’ni оntоgenez ulаrning urug’i unib chiqqаndаn bоshlаb, tо o’simlik butunlаy qurib qоlgunchа o’tаdigаn dаvrni o’z ichigа оlаdi. Оntоgenezdа аsоsаn bir-biri bilаn bevоsitа munоsаbаtdа bo’lgаn o’sish, rivоjlаnish, qаrish vа yoshаrish prоsesslаri bоrаdi.