Биология ва генетика

3. Jins bilan bog‘liq belgilarning nasldan-naslga berilishi
Jins bitta irsiy belgi hisoblanib, bir yoki bir necha juft genning nazorati va ta'sirida shakllanadi. Jinsni shakllantiruvchi genlar jinsiy xromosomalarda joylashgan. Yangidan paydo bolgan organizmda biron belgining rivojlanishi shu belgi genlarini saqlovchi jinsiy xromosomalarning nasldan-naslga berilishi bilan bogliqdir. Jins bilan bog‗iq bo‗lgan irsiy belgilar drozofila, odam, hayvon va ekinlarda talaygina ekanligi tajribalarda aniqlangan. Masalan, ba'zi irsiy kasalliklar jinsiy (X yoki U) xromosoma bilan birikkan boladi. Agar kasallik X xromosoma bilan boglangan bo‗lsa, u onadan X xromosomani olgan farzandlarda ham roy beradi. U xromosoma bilan birikkan belgi yoki kasalliklar esa farzandlarga otadan otadi.
Odam.ma uchraydigan daltonizm (qizil va yashil rangni ajrata olmaslik kasalligi X xromosoma bilan liq. Daltonizm genini tashuvchi X xromosomaga ega bolgan ayol bu kasallikni ozining ogil yoki qizlariga bir xil nisbatda beradi. Daltonizm ayollarda yashirin (retsessiv) holda saqlanadi, shuning uchun ular shikoyat qilmaydilar, lekin kasallik genini saqlovchi bolib hisoblanadilar.
4. Krossingover va uning xillari
Meyozning profaza I dagi zigonemada gomologik xromosomalar konyugatsiyalanganda ular bir-biriga jipslashib, keyin bir-biridan ajralib ketishida qismlarini (genlarini) ozaro almashtiradi. Natijada tarkibidagi genlar boshqa bir xil bolgan xromosomalar hosil boladi va bu hodisa krossingover deyiladi.
Krossingover gomologik xromosomalarda joylashgan genlarning yangi birikmalari hosil bolishi, natijada yangi belgilarga ega bolgan avlodlar dunyoga kelishi va rivojlanishiga sabab boladi.
Krossingover tabiiy tanlanish va seleksiya uchun muhim ahamiyatga egadir. Krossingoverni chuqur organish, genlarning genetik kartasini, yani har bir birikish gruppasida genlarning nisbiy joylashish sxemasini tuzish imkoniyatini yaratdi. Juda ham kop chatishtirishlar otkazish natijasida barcha genlar xromosomada bir chiziqda joylashishi aniqlangach, genetik karta sxema tuzish mumkin boladi. Xromosomalarning genetik kartasini organish genlar xromosoma uzunligi boylab bir tekis tarqalmasligini ham korsatadi. Xromosomaning ba'zi qismlarida genlar boshqa qismlaridagiga nisbatan zich joylashadi. Xromosomaning ba'zi qismlari genetik jihatdan aktiv bolmasligi ham mumkin ekan.