Biosfera evolyutsiyasi qatlamlari

Insonning biosferaga ta’sirini asosiy yo’nalishlari
Insonning biosferaga ta’sirini shartli ravishda quyidagi yo’nalishlarga ajratish mumkin:

• O’rmonlarni kesish va yangi yerlarni o’zlashtirish birinchi navbatda biosferaning suv rejimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
• Insonning biosferaga ta’sirida muhim rol o’ynaydigan omillardan yana biri sug’orishdir.
• Insonning biosferaga ta’siridan yana biri kimyoviy o’g’itlardan foydalanish hisoblanadi.
• Nihoyat insonning biosferaga ko’rsatadigan kuchli ta’sirlaridan biri o’simliklar kasalliklari, zararkunanda hasharotlar va begona o’tlarga qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy kurash vositalaridir.

Noosfera bosqichi tushunchasi
Insoniyat jamiyati o’zining barcha xususiyatlari bilan birga Yer yuzidagi hayot rivojlanishi (biogenez)ning navbatdagi bosqichidir. U eng kuchli tabiiy omil sifatida nafaqat sayyoramiz, balki kosmik fazoni ham o’zgartirib yubormoqda.
Biosfera chegaralari. Biosfera ma’lum chegaralarga ega bo‘lib, bu chegaralar hayotni ta’minlovchi shart-sharoitlar bilan belgilanadi. Hayotni ta’minlovchi shart-sharoitlarga tirik organizmlar hayot faoliyati uchun qulay harorat, yorug‘lik, yetarli miqdorda suv, kislorod, karbonat angidrid gazi va boshqa mineral moddalarning mavjudligi kabilar kiradi. Bu shart-sharoitlar Yer sharining uchta qobig‘i: atmosfera, litosfera va gidrosfera tutashgan joyda yuzaga keladi. Biosfera litosferaning yuqori qatlamini, gidrosferaning barcha qatlamlarini va atmosferaning quyi qatlamini o‘z ichiga oladi . Biosfera chegaralari. Biosfera ma’lum chegaralarga ega bo‘lib, bu chegaralar hayotni ta’minlovchi shart-sharoitlar bilan belgilanadi. Hayotni ta’minlovchi shart-sharoitlarga tirik organizmlar hayot faoliyati uchun qulay harorat, yorug‘lik, yetarli miqdorda suv, kislorod, karbonat angidrid gazi va boshqa mineral moddalarning mavjudligi kabilar kiradi. Bu shart-sharoitlar Yer sharining uchta qobig‘i: atmosfera, litosfera va gidrosfera tutashgan joyda yuzaga keladi. Biosfera litosferaning yuqori qatlamini, gidrosferaning barcha qatlamlarini va atmosferaning quyi qatlamini o‘z ichiga oladi (37-rasm).
Atmosfera tarkibidagi suv bug‘lari, karbonat angidrid, metan, azot oksid gazlari parnik (issiqxona) effektini hosil qilib, atmosferaning quyi qatlamlarining isishiga sabab bo‘ladi. Parnik effekti tufayli atmosfera Yer yuziga quyosh nurlarini o‘tkazadi va undan qaytgan issiqlik nurlari atmosferaga yutiladi. Biosfera tarkibiga atmosferaning eng quyi qatlamlari kiradi. Hayot litosfera va gidrosfera bilan bevosita bog‘liq. Ayrim ulkan daraxtlarning bo‘yi bir necha o‘n metr balandlikkacha yetadi. Ayrim yirtqich qushlar Yer yuzidan 2–3 km balandlikkacha ko‘tarilib o‘z o‘ljasini izlaydi. Bakteriyalar, o‘simliklar, zamburug‘larning sporalari havo oqimlari bilan o‘nlab km balandlikkacha ko‘tariladi. Ammo sanab o‘tilgan organizmlar atmosferada vaqtincha bo‘ladi.
Atmosfera tarkibidagi suv bug‘lari, karbonat angidrid, metan, azot oksid gazlari parnik (issiqxona) effektini hosil qilib, atmosferaning quyi qatlamlarining isishiga sabab bo‘ladi. Parnik effekti tufayli atmosfera Yer yuziga quyosh nurlarini o‘tkazadi va undan qaytgan issiqlik nurlari atmosferaga yutiladi. Biosfera tarkibiga atmosferaning eng quyi qatlamlari kiradi. Hayot litosfera va gidrosfera bilan bevosita bog‘liq. Ayrim ulkan daraxtlarning bo‘yi bir necha o‘n metr balandlikkacha yetadi. Ayrim yirtqich qushlar Yer yuzidan 2–3 km balandlikkacha ko‘tarilib o‘z o‘ljasini izlaydi. Bakteriyalar, o‘simliklar, zamburug‘larning sporalari havo oqimlari bilan o‘nlab km balandlikkacha ko‘tariladi. Ammo sanab o‘tilgan organizmlar atmosferada vaqtincha bo‘ladi. Atmosfera tarkibidagi suv bug‘lari, karbonat angidrid, metan, azot oksid gazlari parnik (issiqxona) effektini hosil qilib, atmosferaning quyi qatlamlarining isishiga sabab bo‘ladi. Parnik effekti tufayli atmosfera Yer yuziga quyosh nurlarini o‘tkazadi va undan qaytgan issiqlik nurlari atmosferaga yutiladi. Biosfera tarkibiga atmosferaning eng quyi qatlamlari kiradi. Hayot litosfera va gidrosfera bilan bevosita bog‘liq. Ayrim ulkan daraxtlarning bo‘yi bir necha o‘n metr balandlikkacha yetadi. Ayrim yirtqich qushlar Yer yuzidan 2–3 km balandlikkacha ko‘tarilib o‘z o‘ljasini izlaydi. Bakteriyalar, o‘simliklar, zamburug‘larning sporalari havo oqimlari bilan o‘nlab km balandlikkacha ko‘tariladi. Ammo sanab o‘tilgan organizmlar atmosferada vaqtincha bo‘ladi.
O‘simliklar va o‘simliklar bilan oziqlanadigan hayvonlar okeanning yuqori qatlamlarida – 300 m gacha bo‘lgan chuqurlikda yashaydi. Bu esa avtotrof organizmlar uchun zarur yorug‘likning yetarli miqdorda suv orqali o‘tishi bilan bog‘liq. Suv muhitida hayvon turlari son jihatdan o‘simliklarga nisbatan ko‘p. O‘simliklar suv muhitining yorug‘lik yetib boradigan qismlarida tarqalgan. Biosferada gidrosfera muhum o‘rin tutadi, u Yerda hayotning barqarorligini ta’minlovchi asosiy manba sanaladi. Iqlim sharoitining mo‘tadilligi va suvning davriy aylanishini ta’minlaydi. Litosfera – Yerning qattiq qobig‘i. Tirik organizm turlarining ko‘pchiligi litosferaning bir necha o‘n santimetr chuqurlikdagi yuqori qatlamida yashaydi. Ayrim turlar esa bir necha o‘n metr chuqurlikkacha kirib borishlari mumkin (krot, chuvalchanglar, bakteriyalar, o‘simliklarning ildizlari).
Litosferaning ayrim bakteriyalar topilgan eng chuqur qismi (yerosti suvlarida va neft quduqlarida) 3–4 km ni tashkil etadi. Litosferada hayot chuqurlik ortgan sari kamayib boradi. Litosferada yorug‘likning kamligi, yuqori darajadagi harorat va zichlikning kattaligi tirik organizmlarning hayotini cheklovchi omil sanaladi. Har 100 m chuqurlikda harorat +3°С ga ortadi. Chuqurlik ortgan sari harorat ko‘tarilib boradi va
+100°C da suv bug‘ga aylanadi. Shuning uchun litosferada tirik organizmlar tarqalishining quyi chegarasi uch kilometr chuqurlikda, harorat +100°C ga yetgan joy bilan belgilanadi. Litosferaning yuqori qatlamida tuproq hosil bo‘ladi. Litosferadagi tirik organizmlarning ko‘pchiligi aynan tuproqda yashaydi. Shunday qilib, tirik organizmlarning ancha qismi atmosfera va litosfera, atmosfera va gidrosfera chegaralarida yashab, sayyoramizning «hayot qobig‘i»ni hosil qiladi.
Barcha tirik organizmlar moddalar aylanishida qatnashadi, tashqi muhitdan ba'zi moddalarni o'zlashtiradi va boshqa moddalarni unga chiqaradi. Shunday qilib, o'simliklar tashqi muhitdan karbonat angidrid, suv va mineral tuzlarni iste'mol qiladi va unga kislorod chiqaradi. Hayvonlar o'simliklar chiqaradigan kislorodni nafas oladi va ularni iste'mol qiladi, ular suv va karbonat angidriddan sintezlangan organik moddalarni o'zlashtiradi va karbonat angidrid, suv va oziq-ovqatning hazm bo'lmagan qismidagi moddalarni chiqaradi. O'lgan o'simlik va hayvonlar bakteriyalar va zamburug'lar tomonidan parchalanganda, qo'shimcha miqdorda karbonat angidrid hosil bo'ladi va organik moddalar tuproqqa kirib, yana o'simliklar tomonidan so'riladi. Shunday qilib, asosiy kimyoviy elementlarning atomlari doimiy ravishda bir organizmdan ikkinchi organizmga, tuproq, atmosfera va gidrosferadan tirik organizmlarga, ulardan esa atrof-muhitga o'tib, biosferaning jonsiz moddasini to'ldiradi.
Bu jarayonlar cheksiz ko'p marta takrorlanadi. Shunday qilib, masalan, barcha atmosfera kislorodi tirik materiyadan 2 ming yil ichida, barcha karbonat angidrid - 200-300 yilda o'tadi.
Kimyoviy elementlarning biosferada ozmi-koʻp yopiq yoʻllar boʻylab uzluksiz aylanishi biogeokimyoviy sikl deyiladi. Bunday muomalaga bo'lgan ehtiyoj sayyorada ularning zaxiralarining cheklanganligi bilan izohlanadi. Hayotning cheksizligini ta'minlash uchun kimyoviy elementlar aylana bo'ylab harakatlanishi kerak. Tirik organizmlarning yo'q bo'lib ketishi bilan moddalar va energiya aylanishining buzilishi va natijada biosferaning nobud bo'lishi sodir bo'ladi.
Ushbu maqolada biz biologik tsikl nima ekanligini ko'rib chiqishni taklif qilamiz. Uning vazifalari va sayyoramiz uchun ahamiyati qanday. Uni amalga oshirish uchun energiya manbai masalasiga ham e'tibor qaratamiz.
Bu qatlamlarning barchasi biosferani tashkil qiladi. Biologik sikl nima? Bu moddalarning butun biosferada, ya'ni tuproqda, havoda, tirik organizmlarda harakatlanishi. Bu cheksiz aylanish biologik sikl deb ataladi. Hamma narsa o'simliklarda boshlanib, tugashini bilish ham muhimdir.
Uning ostida aql bovar qilmaydigan darajada murakkab jarayon yotadi. Tuproq va atmosferadagi har qanday moddalar o'simliklarga, so'ngra boshqa tirik organizmlarga kiradi. Keyin, ularni so'rib olgan jismlarda ular boshqa murakkab birikmalarni faol ravishda ishlab chiqarishni boshlaydilar, shundan so'ng ikkinchisi tashqariga chiqadi. Aytishimiz mumkinki, bu bizning sayyoramizdagi hamma narsaning o'zaro bog'liqligi ifodalangan jarayondir.
Organizmlar bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiladi, biz hozirgi kungacha mavjud bo'lgan yagona yo'l.
Atmosfera har doim ham biz bilgandek bo'lmagan. Ilgari bizning havo konvertimiz hozirgisidan juda farq qilar edi, ya'ni u karbonat angidrid va ammiak bilan to'yingan edi. Xo'sh, nafas olish uchun kisloroddan foydalanadigan odamlar qanday paydo bo'ldi? Atmosferamizning holatini odamlarga kerakli shaklga keltira olgan yashil o'simliklarga rahmat aytishimiz kerak. Havo va o'simliklar o'txo'rlar tomonidan so'riladi, ular yirtqichlar menyusiga ham kiritilgan. Hayvonlar o'lganda, ularning qoldiqlari mikroorganizmlar tomonidan qayta ishlanadi. O'simlik o'sishi uchun zarur bo'lgan chirindi shu tarzda olinadi. Ko'rib turganingizdek, doira yopiq.
Organizmlar bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiladi, biz hozirgi kungacha mavjud bo'lgan yagona yo'l.
Atmosfera har doim ham biz bilgandek bo'lmagan. Ilgari bizning havo konvertimiz hozirgisidan juda farq qilar edi, ya'ni u karbonat angidrid va ammiak bilan to'yingan edi. Xo'sh, nafas olish uchun kisloroddan foydalanadigan odamlar qanday paydo bo'ldi? Atmosferamizning holatini odamlarga kerakli shaklga keltira olgan yashil o'simliklarga rahmat aytishimiz kerak. Havo va o'simliklar o'txo'rlar tomonidan so'riladi, ular yirtqichlar menyusiga ham kiritilgan. Hayvonlar o'lganda, ularning qoldiqlari mikroorganizmlar tomonidan qayta ishlanadi. O'simlik o'sishi uchun zarur bo'lgan chirindi shu tarzda olinadi. Ko'rib turganingizdek, doira yopiq.