Biosfera xakida tushuncha

Populyatsiyaning zichligi — ma’lum maydon yoki hajm birligida individlar 
soni yoki biomassa bilan o‘lchanadi. 
Masalan, 1 ga yerda 100 ta daraxt, 1 ga hovuzda 10000 ta baliq yoki 1000 
kg baliq, 1 litr suvda 1 mln bakteriya va hokazo. Populyatsiya individlarining soni 
har xil bo‘lishi mumkin. Lekin individlar soni ma’lum chegaradan kamayib ketsa, 
populyatsiya ham asta-sekin yo‘qolib ketishi mumkin. 
Populyatsiyaning muhim ko‘rsatkichlaridan biri sonining o‘zgarishidir. Bu 
ko‘rsatkich ma’lum vaqt davomida tug‘ilish va o‘lishning miqdori bilan 
o‘lchanadi. Bu tushuncha odamlar po- pulyatsiyasining demografik analizida keng 
ishlatiladi. Popu- lyatsiyalarning soni mavsumiy va yillar davomida davriy o‘zga- 
rishi mumkin. Masalan, bizning sharoitda yozning issiq kunla- rida yuqumli ichak 
kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi bakteriyalar va gijjalar sonining keskin ortib ketishi 
kasalliklarning keng tarqa- lishiga sabab bo‘ladi. Baqalar, qurbaqalar, dala 
sichqonlari, chigirtkalar sonining ma’lum yillarda davriy o‘zgarishi aniqlangan. 
Davriy o‘zgarishlarni o‘rganish ancha qiyin, chunki buning uchun bir necha 
yillar davomida kuzatishlar olib borish talab qilinadi. Ko‘p holatlarda davriy 
o‘zgarishlarni laboratoriya sharoitida modellashtirish mumkin. Yetarli 
ma’lumotlarni qisqa hayot sikliga ega hayvonlarni (drozofilalar, sichqonlar, 
kalamushlar) laboratoriya sharoitida har xil omillarni ta’sir ettirib olish mumkin. 

---

Populyatsiyaning holatiga ovqatning miqdori katta ta’sir ko‘rsatishi 
Viskonsin universiteti olimlarining sichqonlar ustida o‘tkazilgan oddiy 
tajribalarida aniqlandi. 
Sichqonlar yashagan uyda ularga har kuni bir xil miqdorda don berib 
turilganida avval populyatsiya soni ortib boradi. Populyatsiya individlari sonining 
ortishi ularga ovqat yetishmasligiga olib keladi, natijada ayrim sichqonlar boshqa 
joyga ketishga (emigratsiya) majbur bo‘ladi. Bu tajribadan ovqatning sichqonlar 
ko‘payishini cheklovchi omil bo‘lishi, emigratsiya- ning ortib borishi ham 
populyatsiyaning muvozanatini saqlovchi omil bo‘lishi yaqqol ko‘rinib turibdi (85-
a rasm). 
Ikkinchi tajriba boshqacha sharoitda o‘tkazildi. Bunda sichqonlarning ovqati 
yetarli miqdorda, lekin ularning boshqa joylarga ketib qolishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Natijada populyatsiya kattalashib borib, yashash joyi torlik qilib qoladi, sichqonlar 
orasida bir-birini yeb qo‘yish (kannibalizm), bolalariga g‘am- xo‘r lik qilmaslik 
holati kuzatiladi, yosh sichqonlar o‘limi 100 foizgacha ortadi (85-b rasm). Bunday 
jarayonlarni tabiiy po- pulyatsiyalarda ham kuzatish mumkin. 
Shunday qilib, ovqatning miqdori sichqonlar populya- tsiyasida 
tug‘iluvchanlik, emigratsiya, individlarning o‘zaro munosabatlariga, umuman 
olganda, populyatsiyaning soniga ta’sir ko‘rsatuvc hi omildir. 
Populyatsiya holatiga hududiylik (territoriyaviylik) xususi- yati ham katta 
ta’sir ko‘rsatadi. Har bir populyatsiya o‘zining yashashi va ko‘payishi uchun zarur 
sharoitlarni ta’minlovchi hududni (territoriyani) egallashga harakat qiladi. Ko‘p 
hayvonlar o‘zlari uchun ovqat manbayi bo‘lgan, uyalar quradigan territoriyalarni 
belgilab qo‘yadilar va uni boshqa populyatsiyalardan yoki individlardan himoya 
qiladilar. 
Hududiylik ijobiy ahamiyatga ega bo‘lib, populyatsiyaning ayrim joylarda 
haddan tashqari ko‘payib ketishiga yo‘l qo‘ymaydigan cheklovchi omillardan biri 
hisoblanadi. 

---

XULOSA 
Populyatsiyalarning dinamikasiga bir turga kiruvchi har xil populyatsiyalar 
orasidagi va har xil turlarga kiruvchi populyatsiyalar orasidagi raqobat shakllari 
ham katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Tabiiy sharoitlarda raqobatbardosh populyatsiyalar ko‘proq saqlanib qoladi, 
raqobatga chiday olmaganlar esa butunlay yo‘qolib ketadi. 
Tasodifiy o‘zgarishlar yong‘in, suv toshqini, ob-havoning keskin o‘zgarishi, 
dovullar, zilzilalar kam sonli populyatsiyalarga juda kuchli ta’sir ko‘rsatadi. 
Bunday populyatsiyalarda ko‘pin- 
cha tug‘ilish o‘limning o‘rnini to‘ldira olmaydi va bir necha yil davomida 
ular qirilib ketadi. 
Tabiiyki, populyatsiya har xil jinsli va yoshdagi individlardan tashkil topadi. 
Populyatsiyaning yoshi, tarkibi undagi individlar umrining o‘rtacha uzunligiga, 
jinsiy yetilish vaqtiga, ko‘payish jadalligiga bog‘liq. Populyatsiyalarda yosh va 
qari individlar nisbatiga qarab o‘sayotgan, barqaror yoki kamayib borayotgan pop 
ulyatsiyalar farq qilinadi. 
Qushlar, mo‘ynali hayvonlar, baliqlarni ovlash mumkinligi yoki mumkin 
emasligi yosh individlarning katta yoshdagi individlarga nisbati ko‘rsatkichiga 
qarab belgilanadi. 

---