Birikmalari

Sifatli birikmalar poetik nutq vositasi sifatida

Badiiy nutq tili – hissiyotlarimizga yuksak darajada ta‟sir qiladigan, ularni uyg‟otadigan va jumbushga keltiradigan, go‟zallik haqidagi tushunchalarimizni tarbiyalaydigan va shakllantiradigan, fikrimiz va xayolimiz boyitadigan tildir. “Badiiy nutq tili xuddi jonon raqs kabi chin o‟lmas zavqlarning manbayidir”, - deb ta‟riflaydi I.G‟afurov. sakkizinchi asrda yashagan ulug‟ hind mutafakkiri Vamana “uslub nima?” degan savolga: “So‟zlarning o‟ziga xos qurilishi – uslub. So‟zlarni eng yaxshi ma‟noda
saralash va yaxshi ravish bilan joylashtirish – bu uslub. So‟zlar qurilishining o‟ziga xosliklari va mohiyati hamda nutqning fazilatlari tajassumi”, - deya javob bergan
[35; 277].
Modomiki, so‟larning o‟ziga xos qurilishi, ularni eng yaxshi ma‟noda saralash, yaxshi ravish (ya‟ni eng muvofiq usul, tarz – izoh bizniki) bilan joylashtirish asnosida hosil bo‟ladigan mohiyat va uni qamrab olgan nutqning fazilatlari uslub hisoblanar ekan, badiiy uslubni shakllantiruvchi o‟ziga xos lisoniy imkoniyatlar manbayi
- til vositalariga e‟tibor qaratilishi lozim.
Ma‟lumki, “so‟zlovchi yoki yozuvchi o‟zi bayon qilayotgan fikrni tinglovchiga ixcham, aniq, ta‟sirchan va tushunarli qilib yetkazib berishga harakat qiladi. Masalan ko‟pincha biror narsa, belgi, xususiyatni tinglovchi yoki o‟quvchiga tushunarli, aniq qilib tasvirlab berish uchun uzundan-uzoq va birdan ortiq gaplarga murojaat qilishiga to‟g‟ri keladi. Shunday vaqtlarda so‟zlovchi yoki yozuvchi ayni shu fikrni bayon qilib berishda aytganimizdek, birdan ortiq uzundan-uzoq gaplarni qatorlashdan qochadi-yu, ammo shu fikrni boshqa vositalardan (jumladan, o‟xshatish, sifatlash, kinoya, allegoriya, ellipsis v.h) foydalangan holda lo‟nda va aniq qilib tushuntirishga erisha oladi. Bunday vositalarni tilshunoslik va adabiyotshunoslikda ifoda tasviriy vositalar deyiladi”, degan tavsif R.Qo‟g‟urov, E.Begmatov, Yo,Tojiyevlarning “Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari” nomli o‟quv qo‟llanmasida [33; 97].
Demak, tilning vazifaviy uslublari orasida aksari badiiy uslubda qo‟llaniladigan, bu uslubning o‟ziga xosligini belgilovchi vositalar alohida bir tizimni tashkil etadi. Tasviriy vositalar adabiyotshunoslik va tilshunoslik fanlari uchun birday ahamiyatli va ayni paytda, mazkur fanlarni tadqiq manbayi sufatida birlashtiradi.
Tilning tasviriy vositalari, professor R.Doniyorov fikricha, “ifoda-tasviriy vositalar” ta‟bir joiz bo‟lsa, adabiyotshunoslik va tilshunoslik sifatida shartli ravishda ikkiga bo‟lingan, biroq bu ikki bo‟lakni birlashtiruvchi butunlik – filologiya fanining o‟rganish obyekti bo‟lib, o‟zining funksional (nomlash, ifodalash, estetik zavq uyg‟otish) qiymatiga ko‟ra maxsus tizimni hosil qiladi. Bu vositalar tizimi filologiya bag‟rida mustaqil voyaga yetgan poetika sohasida o‟rganiladi. Shunday bo‟lsa ham, tasviriy vositalar til sathlarining u yoki bu turiga mansubligi, lingvistik tuzilish, hosil bo‟lish, qurilish xususiyatlariga egaligi, eng muhimi tilning nominativ va kommunikativ
vazifalarining muayyan nutq uslubiga xos va mos holda uyg‟unlashtiruvchi yuksak ifodasi bo‟lgani uchun dastavval tilshunoslik nuqtayi nazaridan tadqiq etilishi lozim. Buni tilshunoslikning uslubiyat sohasida ma‟lum va mashhur dalillar orqali isbotlash qiyin emas. Chunonchi, G‟.Abdurahmonov, A.Rustamov, A.Shomaqsudov, I.Rasulov, R.Qo‟ng‟urov, E.Begmatov, A.Boboyeva, M.Asomiddinova, I.Toshaliyev, Y.Tojiyev, E.Qilichev, B.Qilichev kabi olimlarning ilmiy tadqiqotlarida o‟zbek tilining vazifaviy uslublari, adabiy va uslubiy me‟yor, badiiy asar tili hamda badiiy tasvir vositalari mufasssal o‟rganilgan [39, 23, 28, 8, 26, 33, 31, 30].
Bizning maqsadimiz badiiy tasvir vositalarining fanimizdagi ilmiy tadqiqini baholash emas, balki tilning badiiy uslubiga xos tasvir vositalari orasida SB larining, xususan, sifatli birikmalarning tutgan o‟rnini aniqlashdir. Tabiiyki, sifatli SB larining tilning tasviriy vositalari sirasidagi o‟rni mazkur til bir5liklariningbadiiy nutqda qo‟llanilishini kuzatish va uslubiy ahamiyat kasb etganligini dalillash orqali belgilanadi. Shunday ekan, dastlab tasviriy vositalar tizimi qanday tashkil etuvchilardan iboratligini ko‟zdan kechiraylik.
“ Mazkur tasviriy vositalar, - deb yozadi professor R. Qo‟ng‟urov, - troplar va figuralar deb ikkiga bo‟linadi” [33; ]97 . ifodalilik ekspressivlik va aniqlikni ta‟minlash niyatida biron narsaning nomini, belgiaini ikkinchisiga ko‟chirish, o‟xshatish yoki so‟zlarni shu maqsadda umuman, ko‟chma ma‟noda ishlatish troplar deyiladi.
Metafora, o‟xshatish, sifatlash, metanimiya, sinekdoxa, mubolag‟a, kichraytirish, kinoya, allegoriya, jonlantirish, perefraza kabi usullar troplarning turlari bo‟sa, takror, antiteza, gradatsiya, ellipsis, ritorik so‟roq, bog‟lovchisizlik, ko‟p bog‟lovchililik figuralar ( stilistik figuralar) ning ko‟rinishlari hisoblanadi [33; 98]. O‟z navbatida, “tilda muayyan lisoniy- sintaktik qurilish qolipi hosilasi sifatida qaraladigan, lison-nutq farqlanishi asosida yondashilganda nutq birligi maqomini egallaydigan SB lari sanab o‟tilgan tasviriy vositalarning qaysi guruhiga tegishli?” degan savol tug;iladi.
Ta‟kidlab o‟tilganidek, troplar tilning badiiy tasvir vositalaridan bir turini o‟z ichiga oladi. Shu bilan birga, trop nutqda so‟z yoki iboralarning ko‟chma ma‟noda ishlatishdir [33; 98]. Basharti, troplar eng avval so‟zlarning uslubiy qo‟llanilishi, ya‟ni ko‟chma ma‟no asosida obrazli nutqni shakllantirishidan hosil bo‟lar ekan, SB lari ham troplarning u yoki bu ko‟rinishini yuzaga chiqara olishi, hech bo‟lmaganda, troplarning
bir turi ifatida xizmat qilishi mumkin. Negaki, SB lari ham so‟zlar kabi atash, nimlash vazifasiga ega bo‟lib, tilning nominative birliklar tizimi tarkibiga kiradi.
Uslubshunos olim E.Qilichev ta‟biri bilan aytganda, “So‟z badiiy tasvirning asosiy vositasi, obraz yaratishning , uni induviduallashtirishning muhim omillaridan biri” sanalar ekan SB lari ham so‟lar singari badiiy tasvirning o‟ziga xos vositasi, eng asosiysi, obraz va obrazli ifoda yaratish usuli hamda nutqiy omil bo‟la oladi.
Fikrimizning isboti uchun quyidagi dalillarga murojaat qilamiz.
“ Konnotativ ma‟noga nisbatan neytral bo‟lgan “po‟lat ” so‟zining “po‟lat iroda” birikmasida kuchli konnotativ ma‟noga ega bo‟lishi uning denotative ma‟nosini o‟zgartiradi ”, degan [31; 14] iqtibosni keltirar ekan, E.Qilichev “po‟lat iroda” SB sidagi “po‟lat” so‟zining konnotativ ma‟nolari faqat nutqda, ma‟lum bir kontekstda mavjudligini ichki konnotativ ma‟nodan farqli o‟laroq, nutqiy hodisa bo‟lib so‟zning semantic strukturasiga, uning paradigmatik ma‟nosiga kirmasligini ta‟kidlaydi. Zero “po‟lat iroda” birikmasida tobe so‟z (po‟lat) metalning bir turini ifodalashga xizmat qilmaydi. Bu konteksdagi “po‟lat” so‟zi “mustahkam”, “bukilmas”, “sinmas”, “qattiq” va “kuchli” so‟zlari qatorida teng huquqlidir. Shu sababdan nutqiy ehtiyoj va sharoitga qarab “iroda” so‟zi mazkur so‟zlar qurshovidan birini tanlab birikadi va SB si mazmunida mujassamlashgan tushuncha aniqlashdi. Biroq nutqiy ehtiyoj tufayli “po‟lat iroda” birikmasi hosil qilinsa va tasvirlashning shu imkoniyati takrorlansa, unda tushuncha nafaqat aniq, balki yorqin ta‟sirchan ifodalangan, ayni paytda, til sohibi ko‟z o‟ngida yaqqol gavdalanadigan obrazga teng bo‟ladi.
Demak, SB lari so‟zga qaraganda tushunchani aniq, muayyan ifodalashi barobarida tushuncha asosidagi obrazni ham yaqqol gavdalantira oladi.
Buni bitiruv ishi tadqiq manbayi sifatida tanlangan sifatli birikmalarning badiiy uslubda qo‟llanilishi orqali kuzatish mumkin. Sifatli birikmalarning uslubiy qiymatini aniqlash maqsadida badiiy nutqning eng yuksak, ayni choqda, sermashaqqat ijodiy faoliyatning oily namunasi – poetik nutqni tanladik.mazkur bobning mazmunini to‟ldiradigan ushbu bo‟lim o‟zbek tilining poetic qudratini o‟z ijodi orqali namoyon etgan zabardast shoir A.Oripov she‟riyati, ya‟ni poetik nutqida qo‟llangan sifatli birikmalarning tahliliga bag‟ishlanadi.
Sifatli birikmalarning badiiy uslubda qo‟llanilishini o‟rganish uchun poetik nutq, asosiysi, A.Oripov she‟riyati bejiz tanlanmagan, albatta.
Negaki, “taqdir va tarix XX asrda turkiylarning chin shoirlaridan biri sifatida A.Oripivni tanladi.u o‟zi mansub bo‟lgan elga ham, dunyoning jamiki xalqlariga ham samimiy mehri va ehtiromi bilan; tarix yukini kiftida ko‟taradigan shaxslarga xos isyon, kurash va dardlari bilan; So‟zning sehri va jilvalarini ilohiy bir sezim bilan his etgani va namoyon eta olgani; So‟z dalasidagi ellik yillik zahmatlari bilan chin shoirdir” [36; 4].
Zeroki, millatimizning chin shoiriga millatimiz rahnamosi, davlatimiz rahbari I.Karimov bergan yuksak bahoda tahlil materiali bu shoir ijodidan bejiz tanlanmaganligiga izoh yetarli: “ Abdulla Oripovday shoir yuz yilda bir marta tug‟iladi ”. Ijod – bu kashfiyot, yaratish zavqi, o‟z-o‟zini anglash namoyon qila bilish,
o‟z haqiqatiga o‟zgalarni ishontirish va ergashtirish, butun bir muhitni o‟zgartirishga intilish qudrati ilohiy ilm va zehn, olam va odamni ichdan chuqur bilish san‟ati hamda mas‟uliyati. A.Oripovning o‟z ta‟biri bilan aytganda “ehtiyoj farzandi”, shundy ekan, A.Oripov ijodi Doniyor Begimqulov ta‟riflaganidek, “uning tilga nisbatan zargarona munosabatidan guvohlik berib turadi”.
Jumladan, shoirning “Asrimiz odami” she‟ridan olingan parchadan qo‟llangan sifatli birikmalarga diqqat qilaylik:

Intilar yulduzlar tumaniga dam, Dam oyning yonida bo‟lar parvona. U nima istaydi? Shon-u shavkatmi –

Yulduzlardan baland, kundan purziyo?
She‟riy parchaning eng oxirgi misrasida “yulduzlardan baland ” “kundan purziyo” birikmalari ko‟zga tashlanadi. Bu SB lari sintaktik qurilish xususiyatiga ko‟ra umumiy o‟xshashlikka ega, ya‟ni bu nutqiy birliklar [O ^ch.k ~ Sf ] = SB qolip ko‟rinishining mahsulidir. Albatta, tobe so‟z tarkibidagi chiqish kelishigi birikish usulini belgilovchi muhim morfologik omil bo‟lib, hokim vaziyadagi sifatlar ifodalayotgan xususiyatlarni qiyoslash manbayi (obyekti) ni ko‟rsatib turadi. Aytish joizki, shoir
yaratgan har ikkala birikma ham umumiy qiyoslash ma‟nosidan tashqari yana bir o‟xshashlik xususiyatiga egaligidan darak beradi. Umumiy qiyoslash ma‟nosi ularni sifatli birikmalarning bir ma‟noviy tipiga birlashtiradi. Ammo “yulduzlardan baland” va “kundan purziyo” birikmalari leksik-semantik xususiyatlariga ko‟ra bir-biridan farq qiladi. Birinchidan, birikmalar tarkibidagi so‟zlar o‟z lug‟aviy m‟nolari, denotatlari jihatidan o‟zaro tafovutlanadi. Ikkinchdan, “yulduzlardan baland ” birikmasida hajm- o‟lchov sifati bilan, “kundan purziyo” birikmasida xusisiyat sifati (purziyo)mantiqan qiyoslanish mumkin predmetlar bilan chog‟ishtirilgan ya‟ni “balandlik” o‟lchov belgisi osmon yoki yulduzga nisbatan olinishi mukin. Biroq kontekstual qo‟llanishda osmonga qaraganda yulduzlar yana ham yuksakroqda joylashishi tabiiy bo‟lgani holda, sifatli SB si bog‟langan “shon-u shavkat” ning yulduzlardan ham baland sifatiga egaligi ham ishonarli va obrazlidir. Qiyoslang:

Osmondan Yulduzlardan
Baland shon-u shavkat

Shoir “yuksak” yoxud “buyuk” so‟laridan foydalangamda edi, badiiy tasvir “yulduzlardan baland” birikmasi orqali reallashadigan jonli, ta‟sirchan, obrazli ifodasini topa olmagan bo‟lar edi. Chindan ham, “yuksak shon-u shavkat” birikmasiga qaraganda “yulduzlardan baland, shon-u shavkat” murakkab birikmasida sifatli, ya‟ni [ O ^ch.k ~ Sf] qurilishli “yulduzlardan baland” birikmasining shoir tomonidan qo‟llanilishi tufayli hissiy ta‟sirchanlik kuchayib, jonli manzara yuzaga kelgan.
Xuddi shunday obrazli ifoda “kundan purziyo” SB si orqali shakllangan bu birikmada “purziyo” sifat leksemasi “yorug‟” , “ravshan”, “nurli” kabi leksemalar qatoridan ataylab tanlab olingan. Chunki “ziyoga to‟la” xususiyatini ifdalovchi leksema emotsional-ekspressiv bo‟yoqdorligi bilan leksik qatorni tashkil etuvchilardan farq qiladi. Shu bilan birga, A.Oripov “kundan yoryg‟”, “kundan ravshanroq” tarzida ifodalash imkoniyatiga ega edi. Bunday SB larni kundan, ya‟ni yorug‟lik, ravshanlik mujassamlashgan manbaga nisbatan qiyoslanayotgan xususiyatlarni oddiy, odatiy va beta‟sir ifodalovchisiga aylanishini so‟z tanlash va ishlatishda benihoya sezgirlik, jiddiy

mas‟uliyat yukini o‟z zimmasiga olgan shoir e‟tiborga olmasligi mumkin emas. Shuning uchun A.Oripov qo‟llagan “kundan purziyo” birikmasini “kundan yorug‟(-roq)” yoki “kundan ravshan(roq)” SB lari bilan garchand, har uchala nutqiy atov birligida mazmunan umumiylik mavjud bo‟lsa-da, almashtirib bo‟lmaydi. Bu esa shoirning “so‟z lashkarlari sarkardasi ” (O.Sharafiddinov ) ekanligidan, ayni paytda esa “yulduzlardan baland ” , “kundan purziyo” misrasini shakllantirgan sifatli birikmalarining nechog‟li uslubiy qiymatga egaligidan yetarlicha dalolat beradi.
A.Oripov sh‟riyatida shunday favqulodda, javohirday porlab turgan misra- yu baytlar borki, ularni mubolag‟asiz shoh satrlar deyish mumkin. Ularni nogahoniy obraz va muqoyasa, samimiyat va tabiiylik, hayotiylik va latiflik, Oybek domla ta‟biri bilan aytganda ingichkalik ajratib turadi. Ular beixtiyor yodda qoladi [36; 89].
Chunonchi:

1. 
   Qizg‟aldoq bargidek uchar dildan g‟am…
   
2. 
   Bahor norasida go‟dakday shirin, Qo‟ynida ezgulik, armon yashirin.
   

[55;129]
Qiyoslayotganimiz ikki she‟riy matnda diqqatimiz “qizg‟aldoq bargidek” uchar (uni [-ar] bo‟lganligi uchun noaniq [-moq] shakli bilan ifodalaymiz) va “ go‟dakday shirin “ birikmalariga tortiladi. Tabiyki, bu ikki birikma, ya‟ni “ qizg‟aldoq bargidek uchmoq” va “ go‟dakday shirin” da diqqat markazini [-dek// -day] shakli egallaydi. Negaki, bu morfologik vosita badiiy tasvir vosital;aridan troplarning “ o‟xshatish” turini yuzaga chiqargan. O‟xshatish to‟rt asosiy qismdan, ya‟ni 1) o‟xshatilgan narsa; 2) o‟xshatiladigan narsa; 3) o‟xshatish asosi – belgi; 4) o‟xshatish vositasidan tarkib topadi [29;99]. O‟z-o‟zidan ma‟lum bo‟ladiki keltirilgan parchalardagi birikmalarda [- dek// -day] – o‟xshatish vositasi bo‟lib, u ikki xil SB sini hosil qilishga xizmat qilgan :

1. 
   qizg‟aldoq bargidek uchmoq – fe‟lli SB si;
   
2. 
   go‟dakday shirin – sifatli SB.
   

“Uchmoq” fe‟l asosli SB sida HB mavqeida bo‟lib, o‟xshatiladighan harakatni “qizg‟aldoq bargi” (SB si shaklida) o‟xshatilgan narsani va [-dek] o‟xshatish vositasini bildiradi. Mazkur SB si hajman murakkab (uch so‟zdan iborat), hokim a‟zosi
fe‟l asosli bo‟lganligi uchun uni mavzu doirasida qiyoslash maqsadida ko‟zdan kechirishimiz mumkin, ammo to‟liq tahlil qila olmaymiz. Fe‟l asosli birikmaning sifat asosli birikmadan farqli jihatlari ko‟p: birinchidan, bu SB si o‟xshatish shaklini olgan otlar fe‟llarning o‟zaro birikuvidan hosil bo‟ladi; ikkinchidan, bunday SB larga xos obyekt-harakat umumiy ma‟no munosabati tarkibida qiyoslash obyekti va qiyoslanuvchi harakatni ifodalash ma‟nosi bilan alohida semantik guruhni tashkil etadi.
“Shirin ” sifat asosli SB sida HB mavqeyini egallab o‟xshatiladigan belgini “go‟dak” o‟xshatilgan predmet (shaxsni ) ni va[-day] ta‟kidlanganidek, o‟xshatish vositasini bildiradi.
Poetik nutqda “go‟dakday shirin ” kabi sifatli birikmalar turli-tuman, rang- barang o‟xshatishlarning sintaktik usulda ifodalanish imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi.
“Go‟dakday shirin ” so‟z birikmasi lisoniy jihatdan [O ^o‟xsh ~ Sf ] = SB qurilish qolipga tegishliligini nutqiy jihatdan badiiy tasvirning o‟xshatish turiga mansubligini hisobga olsak, mazkur til birligi lisoniy va nutqiy jihatlarning ichki ziddiyatidan iborat bo‟ladi. Nutqiy ifodalanish bu birlikning uslubiy qiymatini, lisoniy tuzilish uning sintaktik qurilish mohiyatiga egaligini ko‟rsatadi. Biroq bu qarama-qarshi jihatlarni bir-biridan uzib, alohida tavsiflash til birligining substansial mohiyatiga zid xulosalarni keltirib chiqaradi.
Shunday ekan, sifatli birikmalar qanday lisoniy sintaktik qurilish qolipi asosida yuzaga kelishidan qat‟iy nazar poetik nutqning qator tasviriy vositalari, jumladan, o‟xshatish turlari, ko‟rinishlari sirasida faqat nutqiy qo‟llanish vazifasiga ko‟ra o‟z o‟rniga ega bo‟ladi. Zero sifatli birikmalarning A.Oripov she‟riyatida “yulduzlardan baland”, “kundan purziyo”, ”go‟dakday shirin” kabi nutqiy akkazional qo‟llanilishi asosida o‟xshatishning birikmali turi hosil bo‟ladi. Bundagi o‟xshatish vositasi [-dan ] va [-day] ko‟rinishida ikki turdagi o‟xshatishli birikmalani shakllantiradi .Ayni paytda, sifatli SB larini shallantiruvchi morfologik vositalar nafaqat [-dan] va [-day] qo‟shimchalaridan iborat ekanligini, balki ishimizda tavsiflangan [-ga], [-da] kelishik ko‟rsatkichlari hamda “kabi / singari / yanglig‟ / misoli” ko‟makchilari ham bu siradan o‟rin olganligini unutmaslik lozim. Aks holda, poetic nutq vositasi o‟laroq o‟xshatishli birikmalarning [-dan] va [-dey] ko‟magida shakllangan ikki turidan boshqasi mavjud
emasligi haqida noto‟g‟ri tasavvur paydo bo‟lishi mumkin. Bunday tasavvur paydo bo‟lmasligi uchun poetik nutq voqeligidagi sifatli birikmalarni kuzatishda davom etamiz.

Chunonchi:

1. 
   Oltmishga kiribsiz, yodingiz ammo,
   

Shabnamday ma‟sum-u, ko‟klam kabi yosh. [55; 237]

1. 
   shabnamday ma‟sum (-day);
   
2. 
   ko‟klam kabi yosh (kabi).
   

2. 
   Garchi zaminda ko‟p har xil xor-u xas, Tog‟larga mengzashar dunyo tomini. [58; 90]
   

V) zaminda ko‟p (-da)

3. 
   Ezgulik kimningdir mulki emasdir, Quyosh ham barchaga barobar biroq.
   

G) barchaga barobar (-ga )

4. 
   Lekin sen bu gapni yodda tut faqat, Hammaga ayondur ushbu haqiqat. [58;122]
   

4. 
   hammaga ayon (-ga)
   

5. 
   Bu hol yuz beribdi qadim zamonda
   

Bir ayol jazoga mustahiq ermish [58; 15]

4. 
   jazoga mustahiq (-ga )
   

6. 
   Kezdim bu yerlarda tanho shodumon
   

Yulduzlarga yaqin, ko‟zlardan yiroq [55; 235].

4. 
   yulduzlarga yaqin (-ga)
   
   10. 
       ko‟zlardan yiroq (-dan)
       

7. 
   Dunyo bepoyondir turfadir inson, Yulduzlar misoli beadad qismat [55; 290].
   

10. 
    yulduzlar misoli beadad (misoli)
    

8. 
   Lekin shaddot hayotning yulduzda bormi ishi,
   

Odamlar bor yulduzdan yulduzlar qadar yiroq [55; 229].

10. 
    yulduzlar qadar yiroq (qadar)
    

9) Bamisli adashib yo‟lin topgan zot
O‟zini biz yanglig‟ shodumon sezar [58; 139]

10. 
    biz yanglig‟ shodumon (yanglig‟ )
    

Keltirilgan to‟qqiz xil she‟riy parchada A.Oripiv sifatli birikmalarning rang- barang ko‟rinishlaridan unumli foydalangan va ba‟zan poetik nutqqa xos ko‟tarinkilik, pafosni ta‟minlash maqsadida turli lisoniy vositalardan yangi o‟xshatishli birikmalar hosil qilgan. Jumladan, birgina “yulduz” leksemasi o‟xshatilgan predmet sifatida voqelashgan o‟xshatishlarga e‟tibor qaratishning o‟zi kifoya. Negaki, “yulduzlar „ so‟zi ishtirokida quyidagi o‟xshatishli birikmalarni qiyoslaganda shoirning so‟zni zargarona tanlash va so‟zni dur kabi nozik did bilan tizish mahorati ko‟zga yaqqol tashlanadi.
Qiyoslang:
O‟xshatishli birikmalar:

1. 
   yulduzlarga yaqin (6-misol);
   
2. 
   yulduzlar misoli beadad (7-misol);
   
3. 
   yulduzkar qadar yiroq (8-misol).
   

Birikish imkoniyatlari:
-ga yaqin,
Yulduzlar misoli beadad, qadar yiroq .

Ko‟rinib turibdiki, poetik nutqda “yulduzlar ” so‟zining [-ga] jo‟nalish kelishigi hamda “misoli”, “qadar” ko‟makchi shaklidagi birikish imkoniyatlari mavjudligini “yaqin”, “beadad”, “yiroq” so‟zlari yuzaga chiqarmoqda. Tobe so‟z (yulduzlar) ning morfologik valentligi birikish, ya‟ni sintaktik imkoniyatning ikki – kelishikli, ko‟makchili ko‟rinishini hosil qilgan. Bunday lisoniy imkoniyatlarni ichki sezim va lisoniy shuur orqali anglagan shoir o‟z ijodiy mahsulida bir so‟zning, ya‟ni “yulduzlar”ning lisoniy qimmatini jilolantiruvchi yorqin obrazli ifodalar yaratgan. Qisqasi, so‟zning boshqa so‟zlar bilan nirikuvida badiiy jilolanishi, estetik jozibadorligini ko‟rsata olgan

Chunonchi, oltinchi misolda “yulduzlarga yaqin ” birikmasi lirik qahramon ruhiyatida samoga yaqin yuksaklikda ekanligini, 7-misolda “yulduzlar misoli beadad” birikmasi inson qismati uning o‟zi kabi xilma-xil va ko‟pligini, 8-misolda esa “yulduzlar qadar yiroq” birikmasi insonlar orasidagi ruhiy, ma‟naviy uzoqlashuvning masofasini o‟ta ta‟sirchan, obrazli o‟xshatish asosida, hattoki, mubolag‟a yordamida (“yulduzlar misoli beadad qismat” da ), demak, badiiy ifodalashga xizmat qiladi.
Aytish mumkinki, shoirning sifatli birikmalardan betakror, jozibador o‟xshatishlar hosil qilishini tasdiqlovchi nutqiy dalillar biz kuzatgan she‟riy parchalar va tahlil qilgan birikmalar bilan cheklanmaydi, aksincha, ular sifatiy va miqdoriy jihatdan ko‟p va xilma-xildir. Biz bituruv ishi maqsadi va hajmi talablari asosida bu nutqiy dalillarning ayrimlarinigina ko‟zdan kechirdik hamda baholi qudrat tahlil qildik . o‟zbek she‟riyatining yorqin yulduzi, turkey so‟ san‟atkori, zargari buyuk shoir A.Oripov nazmida sifatli birikmalar yordamida yaratilgan obrazli ifoda va timsollar salmog‟ini
hamda sifatli birikmalarning badiiy uslubiy qiymatini aniqlashga qanchlik urunmaylik, bu ummondan bir qatra suv olish bilan barobardir. Zero o‟zbek tilida so‟z birikmalari, xususan, sifatli birikmalarning uslubiy qo‟llanilishi shunday cho‟ng ummonki, undan uslubshunoslik ham, sotsiolingvistika ham, pragmalingvistika ham, adabiyotshunoslik ham, hattki, poetik sintaksis ham o‟z htiyojini qondirish uchun foydalana oladi. Shunday ekan, o‟zbek tili sintaktik sath birliklari, jumladan, so‟z birikmalarining nutqiy voqelanish imkoniyatlarini o‟zida mujassamlashtirgan, ammo bu mavjud imkoniyatlardan birgina - hokim a‟zosi sifatli SB larning A.Oripov she‟riyati misolida voqelanishini o‟rganish natijasida sifatli birikmalar poetik nutq vositasi ekanligiga ishonch hosil qildik. Basharti sifatli birikmalar poetik nutq yaratish vositasi hisoblanar ekan, so‟z birikmalari so‟z singari obraz yaratishning muhim omillaridan biri sanalishiga zarracha shubha qolmaydi.

Xulosa

Malakaviy-bitiruv ishida “Sifatli birikmalarning badiiy uslubda qo‟llanilishi (A.Oripov sheriyati misolida)” mavzuyi bilan uzviy aloqador masalalarning tahlili natijasi quyidagi xulosalarda o‟z aksini topadi:

1. 
   O‟zbek formal tilshunosligida so‟z birikmalari hokim kompanentining morfologik xususiyatiga ko‟ra tasnifida sifatli birikmalar sifatida ajratilgan nutqiy hosilalarning lisoniy-sintaktik qurilishi va uslubiy qo‟llanishi masalasi fanimizdagi sintaktik sathning substansial tadqiqiy muammolari bilan chambarchas bog‟liq. Ushbu masala ilk marta o‟zbek substansional tilshunosligi tadqiq usullari yordamida, uslubiyat, tilshunoslik va adabiyotshunoslik kesishgan nuqtalarida, poetik nutq talablari asosida tahlil qilindi.
   
2. 
   Jamiyatimiz a‟zolari nutqida turli kommunikativ ehtiyojlarni qondirish (v. k) kibi birikmalarning hokim a‟zosi sifat leksimalaridan iborat. Shuning uchun bu so‟z birikmalari sifatli birikmalar hisoblanadi.maqsadida reallashuvchi va faqat nutq jarayonida muvaqqat qo‟llanish tabiatini namoyon etadigan guldan nozik, toshdan qattiq, so‟zga chechan, husnda tanho, noonday aziz, osmon kabi bepoyon, dengiz yang‟lig‟ sokin
   
3. 
   Tobe a‟zo mavqeyidagi otlarning jo‟nalish, o‟rin-payt, chiqish kelishigi, o‟xshatish shakli va ko‟makchilar yordamida hokim a‟zo mavqeyidagi sifatlarga birikish tarsi hamda mazkur birikish maxsulini umumlashtiruvchi [O ^k.k ~ Ss] = SB hamda [O‟ ^o‟xsh ~Sf] = SB qoliblari “qiyoslash” va “o‟xshatish” ma‟noli so‟z birikmalarini yuzaga chiqaradi. Sifatli birikmalarning tobe a‟zosi ot leksemalari bilann ifodalanuvchi bir turini, shuningdek sifatli birikmalarining xilma xil ko‟rinishlaridan birini umumlashtiruvchi bu qurilmalar qolib variantlari hisoblanadi. Demak, sifatli birikmalar lisoniy-sintaktik iyerarxiyasida ular oraliq shakllar mavqeyida turadi.
   
4. 
   Uslubiyatning katta tarmog‟I hisoblangan vazifaviy uslublar orasida badiiy uslub o‟quvchi yoki tinglovchiga estetik ta‟sir etishi, badiiy obraz yaratishga va til vositalaridan individual ijobiy foydalanishga xizmat qilishi ham,da adabiy tilning barcha uslublariga xos elementlarni qamrab olish bilan alohida o‟rin egallaydi.
   
5. 
   Badiiy uslubda qo‟llaniladigan va bu uslubning o‟ziga xosligini belgilovchi vasitalar, ya‟ni badiiy tasvior vositalari alohida bir tizimni tashkil etadi. Sufatli birikmalar badiiy tasvir vositalaridan biri – troplar sirasida o‟xshatishlarni shakllantirishga xzmat qiladi.
   
6. 
   sifatli birikmalarni uslubiy qiymati badiiy nutqning eng yuksak va ijodiy faoliyatning oily namunasi bo‟lmish poetik nutq orqali hamda o‟zbek tilining
   

poetik cho‟qqisi hisoblangan A. Oripov she‟riy asarlarida qo‟llangan “o‟xshatish”, “qiyoslash” ma‟noli birikmalarni tahlil qilish asosida aniqlandi. Poetik nutqda sifatli birikmalar turli – tuman, rang-baran o‟xshatishlarning sintaktik usulda ifodalanish imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi.

7. 
   Ma‟lum bo‟ldiki sifatli birikmalar qanday lisoniy-sintaktik qurilish qolipi asosida yuzaga kelishidan qat‟iy nazar, poetik nutqning tasviriy vositalari, xususan, o‟xshatish turlari, ko‟rinishlari sirasida faqat nutqiy qo‟llanish vazifasiga ko‟ra o‟z o‟rniga ega bo‟ladi. A. Oripovning “Yillar armoni”, “Ishonch ko‟priklari”, “Menga xush xabar ayt” to‟plamlarini tahlil qilish asosida yig‟ilgan 60 xil sifatli birikma buning yorqin dalilidir. Bu esa sifatli birikmalar poetik nutq vositasi ekanligini tasdiqlaydi.