Birinchi fasl kirish birinchi bo‘lim

BIRINCHI FASL


KIRISH


Birinchi bo‘lim
1.1.BADIIY MATNNING LINGVISTIK EKSPERTIZASI ILMIY MUAMMO SIFATIDA

Maqolada yangi shoʻrosoʻngi makonining shakllanishi bilan yuzaga kelgan ziddiyatli vaziyatlarni oʻrganishda etnik jamiyatdagi asosiy nazariy yondashuvlar muhokama qilinadi. Bu yondashuvlarning qanday konseptual zaif tomonlari yoki, aksincha, evristik imkoniyatlari keskinlikning oʻziga xos holatlarini oʻrganishda, baʼzida kuch tahdidi yoki zoʻravonlikdan ochiq foydalanish natijasida etno-siyosiy mojarolar deb nomlanishda oʻz aksini topadi. Bu masala, xususan, etnik kamsitish va yuzaga kelayotgan nizolarni tartibga solish kabi hodisalarni oʻrganish uchun katta metodik ahamiyatga ega. Ekspert tadqiqot usuli esa sud ekspertizasi predmetiga tegishli faktik maʼlumotlarni aniqlash uchun uning obyektlarini oʻrganishda qoʻllanadigan mantiqiy yoki instrumental operatsiyalar tizimidir. Ekspert tadqiqotlari metodikasi – sud ekspertizasi predmetiga tegishli faktik maʼlumotlarni aniqlash uchun sud ekspertizasi obyektlarini oʻrganishda qoʻllanadigan usullar tizimi.

Tajriba shuni koʻrsatadiki, badiiy matn ham lingvistik ekspertiza obyektiga aylanadi. Avvaliga u muallifning faqat matnshunoslik yoʻnalishida maqsadida oʻtkazilgan tekshirish manbai sifatida ehtiyojga ega boʻlgan. Bugungi kunda dunyo fanida badiiy matn sud nutqi jarayonida odatdagidan-da koʻproq oʻrganish obyektga aylanmoqda. Bu, birinchi navbatda, intellektual mulk agentligi faoliyatida zaruratga aylandi. Unda mualliflik huquqi obyektlarini intellektual mulk (tovar) belgilari sifatida roʻyxatdan oʻtkazish kun tartibidagi masalalardan boʻlib qoldi. Bundan tashqari, giyohvandlik vositalaridan foydalanishning maxfiy reklamasini tashkillashtirishga hissa qoʻshadigan maʼlumotlarning mavjudligi uchun ham matnni tahlil qilishga ehtiyoj sezilmoqda. Shuningdek, bunda jismoniy va yuridik shaxslarning shaʼni, qadr-qimmati, ishchanlik obroʻsini himoya qilish lozim. Ularga nisbatan haqorat, tuhmat qilish kabi, shuningdek, giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va ularning tarqalishiga qarshi kurash bugun jamiyatdagi ogʻriqli masala. Ushbu maqolada badiiy asar inson shaʼni, qadr-qimmati va tadbirkorlik obroʻsini himoya qilish uchun lingvistik ekspertiza obyekti sifatida qaralishi aks etgan. Badiiy matnni legallashtirish imkoniyati mumkin emas, aslida. Ammo lingvistik ekspertiza bilan bogʻliq hal qilinmagan muammolar bu holda maʼlum bir obyekt tomonidan murakkablashadi. Uning talqini boʻyicha uzoq yillik filologik anʼanalar va taxminlar mavjud. Shunda badiiy matndan foydalanishga toʻgʻri keladi. Bunda muammo oʻrganilayotgan obyektning oʻziga xos xususiyatlariga tegishli bir qator masalalarni oʻz ichiga oladi. Muallifning badiiy shakldan foydalanishi uni qoʻyilayotgan javobgarlikdan ozod qiladimi? Agar shunday boʻlsa, qanday sharoitlarda, degan savollar koʻndalang turadi. Lingvistik ekspertiza doirasidagi badiiy matn tajribadan kelib chiqib, uni filologik talqin qilish anʼanalariga asoslanganmi yoki boshqa taxminlardan kelib chiqadimi? Badiiy asarning, jumladan, muallifning xarakterini hayotdagi odamlar bilan bogʻlash qay darajada mumkin? Agar matn aralash janrda yozilgan va badiiy publitsistika sohasiga tegishli boʻlsa, bu masalalar yanada keskinroq tus oladi.
Ijodkorlik va sanʼat ijtimoiy-huquqiy sohada qoʻl kelmaydi. Chunki boshqa koordinatalar tizimi tomonidan oldindan belgilab qoʻyilgan yechimlar boʻlishi mumkin emas. Binobarin, bunday toifadagi ishlar uchun sud ishning barcha holatlarini har tomonlama va toʻliq koʻrib chiqadi, ularning hech biri sud uchun oldindan belgilangan kuchga ega emas. Bunday hollarda sud amaliyoti nomuvofiq va ziddiyatli, lekin koʻpincha ikki yoʻl bilan amalga oshiriladi: birinchi holda, obyektning badiiy asar sifatida oʻziga xosligi eʼtiborga olinmaydi, boshqa holda bu ekspert lingvistik va yakuniy huquqiy tajribada hal qiluvchi omil boʻladi. Badiiy matnni lingvistik tekshirish sud jarayoni doirasida isbotlanadigan holatlarni aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. Bunda matn onologik xususiyat kasb etadi. Islohotga oʻch ijodkorlar katta dard bilan sheʼr yozishi mumkin. Darhaqiqat, badiiy matnni oʻrganish doirasida, birinchi navbatda, munozarali materialni aniqlash va tasniflash bilan bogʻliq ekspert vazifalari izchil hal qilinishi zarur. Quyidagi shoir Shodmonqul Salom qalamiga mansub sheʼriy matnni shu nuqtayi nazardan tahlil qilishga urinamiz: