Биринчи жащон уруши (1914-1918)


Download 54 Kb.
Sana17.06.2023
Hajmi54 Kb.
#1525502
Bog'liq
БИРИНЧИ ЖАЩОН УРУШИ (1914-1918).


Биринчи жащон уруши (1914-1918).
1914 йилда бошланган уруш инсоният тарихида энг =онли ва вайронали урушлардан бири эди. Бу уруш 10 млн.кишининг щаётига зомин былди ва кыплаб мамлакатларнинг хал=ларига бе=иёс истироблар олиб келди.
XIX аср охиридан бошлаб турли хал=аро ин=ирозлар бирин-кетин вужудга кела бошлади ва дунёдаги вазиятни кескинлаштирди. 1914 йилнинг ёзига келиб дунё сиёсатида шунчалик кып «ёнил\и моддалар» тыпландики, битта уч=ун нищоятда катта ён\ин келтириб чи=ариши мумкин эди.
Бундай учкун былиб австриялик эрцгерцог Франц Фердинанднинг Сараево шащрида 28 июль 1914 йилда ылдирилиши щизмат =илди. +ылга тушган суи=асд иштирокчилари сербларнинг «Млада Босна» ватанпарварлик гурущи аъзолари эди. Бу холат Австро-Венгрияга 28 июль 1914 йилда Сербияга уруш эълон =илиш учун бащона былди.
Июль охирида во=еалар бориши тезлашди. 31 июлда Россияда умумий сафарбарлик бошланди. Ыша куниё= Германия Россиядан сафарбарликни тыхтатишни ультиматив тарзда талаб =илди, 1-августда эса Россияга уруш эълон =илди. Шу дамда, немис =ышинлари \арбий чегара быйлаб тыпланарди. 3-августда Берлин щукумати Францияга уруш эълон =илди. Бир пайтнинг ызида, Германия Бельгиядан ыз щудудларидан немис =ышинларини ытказиб юборишни талаб =илди. Бундай талаб Бельгия дахлсизлиги ты\рисидаги шартномага зид келарди. Бельгия бетарафлигининг бузилиши Англия учун Германияга уруш эълон =илишга (4-августда) бащона былди.
1914 йил 1 августда бошланган жащон уруши 1918 йил 11 ноябргача давом этди. Уруш кылами 1917 йилгача тыхтамасдан кенгайиб борди. 1914 йилнинг август охиридаёк ыз ташаббуси билан Япония Германияга =арши урушга кирди ва Узо= Шар= ва Тинч океанидаги немис мустамлакаларини босиб олди.
1914-1915 йилларда Германия ва Австро-Венгрияга Болгария ва Туркия =ышилганлиги сабабли Тыртлар Иттифо=и вужудга келди.
Тыртлар Иттифо=ига =арши урушга Италия, Португалия, Руминия, А+Ш, Греция кирди. Хитой, Сиам, Либерия, Лотин Америкасининг 14 давлати Германига уруш эълон =илишди, лекин амалий иштирок этмадилар.
Йирик давлатларнинг Биринчи жащон урушида кызлаган асосий ма=садлари аннексионистик эди.
Германиянинг асосий ма=садлари =уйидагича эди: Европада герман гегемониясини (устиворлигини) ырнатиш; бир =атор щудудларни аннексия =илиш ва вассал давлатларни тузиш (Бельгия, Голландия ва бош=алар); Францияни «буюк давлат даражасига кытарила олмаслик» даражасигача заифлаштирмо=. Бундан таш=ари, Европадаги босиб олинишлар «жащон сиёсатига» трамплин былиши керак эди.
Австро-Венгрия хукумдор доиралари ызининг былданиб кетаётган давлатининг хаётини чызишга интилардилар. Бу ма=садга улар жанубий славянларнинг миллий-озодлик щаракатинини бостириб, Сербия ва Черногориянинг бир =исмини босиб олиб эришмо=чи эдилар. Поляк ва \арбий-украин ерлари бирлашмасидан иборат ва Габсбурглар монархиясига =арам былган =андайдир давлат тузиш режалари бор эди.
Франция Эльзас ва Лотарингияни =айтариб олмо=чи эди. Сар вилояти ва, иложи былса-Рейн саноат зонасини щам босиб олиш ниятлари мавжуд эди. Бундан таш=ари, Парижда Германияни былдаб ташлаш режалари ишлаб чи=арилмо=да эди. Европадан четда Франция турк ва герман мустамлакаларга даъвогарлик =иларди.
Буюк Британиянинг асосий ма=сади-Германиянинг савдода, денгизда ва мустамлакаларда =удратини ма\луб этиш эди. Шу билан биргаликда, Германия Франция ва Россияга =арши куч сифатида нисбатан кучли былиб =олиши керак эди.
Россия 1915 йилнинг мартидаё= ыз таркибига Константинопольни, Мармар денгизининг киртилишини талаб =илди.
Кечро= урушга кирган Италия, А+Ш ва бош=а давлатларнинг ыз режалари мавжуд эди. Бу ма=садлар сир са=ланарди Расман эса мудофаа урушини олиб бориш нияти эълон =илинар эди.
Урушнинг бориши, биринчи галда, ра=обатдош коалицияларнинг щарбий-и=тисодий салощиятлари нисбати билан белгиланар эди. Одамлар сони, хом-ашьё защиралари, ози=-ов=ат ресурслари жищатдан Антанта устунлик =иларди. Бундан таш=ари, Антанта уруш бошларида жалб этилган дивизиялар сони, тыплар ва самолутлар сони жищатдан устунлик =иларди. Денгизда щам Антантанинг устунлиги салмо=ли эди.
Лекин Германия кучли ра=иб эди. Урушга узо= давомли тайёргарлик, аскарларнинг ы=уви, =уролларнинг юксак сифати, сафарбарликнинг жуда тез ытказилиши, о\ир артиллериядаги устунлик, бир фронтдан иккинчи фронтга =ышинларни тез олиб ытиш имконияти ыз таъсирини кырсатарди.
Германия учун шундай =улай шароитлардан келиб чи=иб, герман =ырмондонлиги яшин тезлигидаги уруш-«блицкригга» ур\у берди.
Йирик кучлар билан Бельгия ва Шимолий Франция ор=ал хужум олиб бориш, шу аснода Парижни \арбдан айланиб ытиб, душман =ышинларини исканжага олиш ва Франциянинг таслим былишига эришиш режалаштирилган эди. Кейинчалик, быш былган =ышинларни Шар==а олиб ытиб, бу ерда Австро-Венгрия билан биргаликда щал этувчи зарбани бериш кузда тутилган эди.
Лекин 1914 йил во=еаларининг бориши ызиёк немис =ымондонлигининг режаларини барбод этди. Русларнинг Шар=ий Пруссиядаги фаол щаракатлари, немис =ышинларнинг кетма-кет олиб ытишлардан тинкаса =ыриганлиги, =алъалар =амалида йирик кучларнинг банд былиши, Марна дарёси быйлаб (сентябрь 1914 й.) шиддатли жанглар бутун блицкриг стратегиясининг =улашига олиб келди. Берлинда тез \алабага эришиш имконсизлигини англай бошлашди.
1914 йилнинг кузига келиб щам /арбий щам Шар=ий фронтда доимий фронт чизи\и ырнатилди.
1915 ва 1916 йилларда уруш янада шиддатли ва кып талофатли ытди. Шар=ий фронтда русларга =арши Австро-Венгрия армиясининг кыпро= =исми ва герман =ышинларининг танланган =исмлари жанг олиб борарди. /арбий фронтда немисларга француз ва британ армиялари =арши турар эди. Икки фронтга жанг =илиш исканжасидан =утилмасдан \алаба =озониш мумкин эмаслигини немислар тан олишга мажбур эдилар. Сиёсий ращбарлик олдида Антантани былдаш вазифаси =ыйилди. Шар=да щарбий юту=лар натижасида Россияни сепарат тинчлик шартномаси тузиш быйича музокараларга мажбур этиш назарда тутилган эди.
Бундан келиб чи=иб, Германияда 1915 йилда щарбий уринишлар о\ирлиг марказини Шар=ий фронтга ташлашни =арор =илинди.
Ырта Дунайда фронтни ёриб ытиб, немис ва австро-венгр =ышинлари 1915 йил охирида Польшани ва Болти= быйининг =исмини босиб олдилар. Германия ва Австро-Венгрия =уролли кучларининг ярми Шар=ий фронтда эди: улар о\ир талофатлар кырар эдилар. Лекин Россияни сепарат тинчликга мажбур этиш былмади.
1915 йилда /арбий фронтда щарбий щаракатлар асосан немисларнинг Антанта щужумларини Шомпань, Артуа ва Фландрияда =айтаришдан иборат эди.
Германия Англияни шав=атсиз сув ости уруши эвазига тиз чыктирмо=чи эди. Бу уруш =урбонлари =аторига щатто бетараф мамлакатар кемалари щам кирди. Лекин, «Лузитания» океан кемаси чуктирилиши натижасида кыплаб америка фу=аролари хало= былди; А+Ш ва бош=а давлатлар =атъий норозилик билдиришди. Герман =ымондонлиги пассажир кемаларга фа=ат огощлантиргандан сынг щужум =илиш буйру\ини берди.
Англиянинг талофатлари катта эди. Лекин, кемалар =урилишининг тезлашиши, сув ости кемалар билан курашишнинг самарали чораларини ишлаб чи=илиши мамлакат учун халокатли о=ибатлардан са=лаб колди.
Берк кычадан чи=иб кетиш йылини излаган немислар зарбани /арбга =аратишга =арор =илдилар. Зарбанинг асосий йыналиши Верден =алъаси атрофларига =аратилди. 21 февраль 1916 йилда бошланган ва 1916 йилнинг охирида якунланган Верден операцияси, кыплаб защирадаги дивизияларни халок этиб, герман кымондонлигининг режаларини о=ламади.
1916 йилнинг ёзида инглиз-француз =ымондонлиги Сомм дарёси щудудларида катта щужум бошлади. Сомм жанги бир неча ва=т давом этиб, 1916 йил ноябрида якунланди. Бу жанг фронтда катта ызгарилишларга олиб келди.
Щарбий санъатнинг намунаси сифатида «Брусилов ёриб ытиши» былди. 1916 йилнинг 3 июнида генерал Брусилов =ымондонлигидаги жанубий-\арбий фронт =ышинлари щужум ыюштириб, Луцк, Черновцы ва бош=а шащарларни =ылга киритишди; асирга автро-венгер армиясининг 450 минг аскар ва офицерлари олинди.
1914 йилнинг охиридан бошлаб бир =анча давлатларнинг урушга кириши сабабли Я=ин ва Ырта Шар=да, Австро-Венгрия ва Италия чегерасида, Бо=онда янги фронтлар вужудга келди. Лекин бу фронтлар Шар=ий ва /арбий фронтларга нисбатан иккинчи даражали эди.
Икки ярим йиллик жанглар щеч =айси томонга щал =илувчи устунлик бермади. Миллионлаб =урбонлар, очарчилик ва и=тисодиётнинг вайрон былиши жамиятнинг турли =атламларга =атти= таъсир кырсатди. Пацифистик кайфиятлар кучайди.
Германия учун курашни давом эттириш мудщиш о=ибатларга олиб келиши мумкин эди. Англия ва унинг иттифо=чилари нафа=ат барча герман мустамлакаларни эгаллашди, балки янада =атти= денгиз =амали сиёсатини олиб боришарди. 1916 йил охирида Германиянинг ащволи «фав=улода о\ир ва деярли иложсиз» деб бащоланарди. Бундай шароитда Бетман 1916 й. 12 декабрда рейхстагда пацифитик декларация билан нут= сызлади. Бир неча кундан сынг А+Ш президенти Вильсон уруш тыхтатилиши маъ=уллиги ты\рисида баёнот =илди.
Лекин Антанта мамлакатлари Бетман ва Вильсон декларациялари асосида щар =андай музокара олиб боришни рад этдилар. Германия щам Вильсон платформасини =абул =илмади. Натижада, 1917 йил бахорида тинчлик музокаралари бошланмади, аксинча уруш =ылами яна кенгайди.
1917 йил 6 апрелда Германияга =арши урушга А+Ш кирди. Бащона сифатида немис сув ости кемаларининг америка кемаларига щужумлари щизмат =илди. Лекин, асосий сабаб Германия-А+Ш зиддиятларнинг А+Ш-Антанта зиддиятларидан чу=урро= эканлигида эди. А+Ш манфаатларига Германия \алабаси кыпро= тащдид солар эди. Бундан таш=ари А+Шнинг молиявий доираларнинг Антанта мамлакатлари тылов =обилиятидаги манфаатлари кучли эди.
1917 йил октябрь вокеалари Россияни урушдан чи=ишга мажбур этди. Совет щукумати жуда о\ир шартларда Германия билан Брест шартномасини имзолади (1918 й.)
1918 йил мартида немислар /арбий фронтда кучли хужумни амалга оширдилар. Ёзга келиб герман =ышинлари яна Марнагача етиб келдилар ва Парижни ы==а тута бошладилар. Лекин, июлни ызидаё= француз генерали Фош иттифо=чиларнинг =айта щужумини ташкил =илди. Бу дамдан бошлаб ташаббус Антанта =ылига ытди.
Германия иттифо=чилари ички низолар ва =ийинчиликлар туфайли урушдан чи=иб кета бошлашди. 29 сентябрда Болгария Антанта талаблари ва шартлари асосида сулщга имзо чекди. Бир ойдан сынг, 30-октябрда Туркия таслим былди. 1918 йил 3 ноябрда Габсбурглар генералитети вакиллари Антантага таслим былдилар. Империя ин=илобий во=еалар туфайли икки =исмга (Австрия ва Венгрия) былданиб кетди.
/арбий фронтда иттифо=чилар бир =атор йирик \алабаларга эришдилар. Герман =ышинларнинг оммавий Шар==а суриб чи=ариш бошланди. Уруш натижаси ани= былиб =олди.
5 октябрда Германия «Вильсоннинг 14 банди» асосида музокарлар олиб боришга тайёрлигини эълон =илди. 3 ноябрь 1918 йил Германияда ин=илоб бошланди. Монархия а\дарилгандан сынг Германиянинг янги щукумати урушни якунлашга шошилди. 11 ноябрда Компьен ырмонида Ретонд станциясида маршал Фош вагонида герман делегацияси 36 кунга сулщ тузди. Шартнома 34 банддан иборат эди. Улардан асосийси =уйидагилар эди: Бельгия, Франция, Люксембург, Эльзас ва Лотарингиядан герман =ышинларини 15 кун ичида олиб чи=иш; Брест-Литовск ва Бухарест шартномалардан Германиянинг воз кечиши; щарбий аслощаларни \олибларга топшириш; щарбий асирларни ватанга =айтариш. Биринчи жащон уруши шу билан якунланди.
Download 54 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling