Birinchi sinf o‘quvchilarining musiqiy xususiyatlari

2-sinfda musiqa o‘qitish metodikasi va mazmuni 
Ikkinchi sinf o‘quvchilarining psixologik-fiziologik, musiqiylik xususiyatlari 
1-2-sinf o‘quvchilarining ko‘pgina umumiy jihatlari - idroki, fantaziyasi, 
xotirasi, qiziqishlari bo‘lishiga qaramay, ular o‘rtasida sezilarli farq bor. 
Birinchidan, 2-sinf o‘quvchisi 1-sinf o‘quvchisiga nisbatan, darsda o‘zini qanday 
tutish, dars tartib-intizomi, kun tartibiga moslashganlik jihatidan ancha 
tajribaliroq bo‘ladi. 2-sinf o‘quvchisida iroda yetarlicha shakllangan bo‘lmasada, 
1-sinf o‘quvchilariga nisbatan ular birmuncha qiyinchiliklarni yenga oladi. 2-sinf 
o‘quvchisi o‘qish va yozish malakalarini egallagan bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida 
musiqiy bilimlarni ham ko‘lamini kengaytirishga yordam beradi. Bularning 
barchasi o‘quvchilarning ijodiy rivojlanishi ularning 1-sinfda olgan bilimlariga 
asoslanadi. 
Tashkillashtirilgan, maqsadga yo‘naltirilgan, qiziqarli darslar o‘quvchilarni 
birgalikda musiqa tinglashga, o‘z taassurotlari bilan o‘rtoqlashishga, jamoa bo‘lib 
kuylashga, bir-birini tinglashga o‘rgatgan bo‘ladi. 
Odatda 2-sinf o‘quvchilari xuddi 1-sinf o‘quvchilaridek, o‘ta qiziquvchan 
bo‘lmaydilar. Biroq, o‘qituvchi ularning qiziqishlarini sundirmaslikka harakat 
qilmog‘i kerak. Buning uchun o‘qituvchi musiqiy qobiliyati bo‘lmagan 

---

o‘quvchilarga nisbatan ham e’tiborliroq bo‘lmog‘i lozim va kelajakda ularning 
qobiliyatli o‘quvchilarga biriktirib ularga ham alohida vazifadar berishi kerak. 
O‘qish jarayonida o‘qituvchi darsdagi vazifalarni osondan murakkabga, quyidan 
yuqoriga qarab olib borishi kerak. 
Boshlang‘ich sinflardagi musiqa darslari umumiy ta’lim maktablarida 
o‘quvchilarga badiiy ta’lim va estetik tarbiya berish tizimining ajralmas bir qismi 
hisoblanadi. Birinchi va ikkinichi sinflarning orasida unchalik farq bo‘lmasada, 
lekin ikkinchi sinf bolalari tajribali o‘quvchi, maktab qoidalariga ko‘nikma hosil 
bo‘lgan, diqqati mustahkamlashgan o‘quvchi hisoblanadi. 
Musiqa madaniyat darslarida dars faoliyatlarini tez-tez almashtirib turish, 
ularni musiqaga qiziqishlarini yanada oshiradi. Ikkinchi sinfda ovoz apparatining 
nozikligi, mo‘rtligi va ovoz pardalari to‘la shakllanmaganligi sababli ovozlari 
(nosoz) falset ko‘rinishida yangraydi. Ovoz diapazoni do1-re2 gacha bo‘ladi. 
o‘quvchilarda birinchi sinfda olgan bilimlari ikkinchi sinfda yanada 
mustahkamlanib, chuqurlashib boradi. Ular marsh musiqalari, tantanavor 
xarakterdagi musiqalar haqida ta’savurga ega bo‘lib, bu musiqalarni janri, turlari 
haqida bilimga ega bo‘ladilar. Shu tarzda qo‘shiq va raqs janri ham o‘rgatiladi. 
2-sinf bolalari ovoz apparatining fizilogik xususiyatlari, ya’ni nozikligi, 
mo‘rtligi ovoz pardalarining to‘la shakllanmaganligi bilan ham birinchi sinf 
bolalaridan kam farq qiladilar. 2-sinf o‘quvchilarining musiqiy qobiliyatlarining 
rivojlanishi birinchi sinfda berilgan darslaring sifat va mohiyatiga bog‘liq. 1-
sinfda o‘quvchilar bilan o‘tilgan samarali, qiziqarli tashkillashtirilgan darslar 
o‘quvchilarda musiqa tinglash, qo‘shiq haqida o‘zinig taassurotlarini ifodalash, 
xor jamoasi bilan qo‘shiq kuylash malakalarini oshiradi. 
Musiqa tinglash musiqa faoliyatining yetakchi turi hisoblanadi. Zeroki, 
darsda qo‘llanadigan barcha musiqa materiallari asosan eshitib o‘zlashtirish orqali 
amaliy faoliyat (kuylash, chalish, raqsga tushish, qadam tashlash)ga kuchadi. 
Xususan bolalar musiqaning uch asosiy janri (Qo‘shiq, marsh va raqs) ni: har bir 
janrning o‘ziga xos turlanishi, uch janrning yirik asarlarida mujassamlashuvi va 
ularing qo‘shiqona, raqsona va marshona xarakterga ega bo‘lishini bilib oladilar. 
Mazkur janrlar vositasida musiqa nima haqida «So‘zlashi» va uni qanday 
ifodalashini anglaydilar. Bu mavzular asosida olingan bilim va ko‘nikmalar esa 
to‘rt chorakda umumlashadi . 
Musiqa pedagogikasi sohasidagi mutaxassislar tajribalari ikkinchi sinf 
o‘quvchilarini psixologik fizilogik hamda musiqiy malakalariga musiqaga 
bo‘lgan qiziqishlariga asoslanib ularni musiqa darslariga qatnashishiga tayyor 
ekanliklarini ko‘rsatadi. Bu yoshdagi o‘quvchilar musiqa sa’nati bilan birinchi 
sinfda, oilada, radio va televideniye orqali beriladigan eshitirishlar, ko‘rsatuvlar 
orqali tanish bo‘ladilar. Darsda bolalarning quvnoq kuy va qo‘shiqlarni tinglash, 

---

kuylash raqs elementlarini bajarish hamda chapak va cholg‘u asboblarini chalish 
ishtiyoqlari oshib boradi. 
Chunki bu yoshdagi bolalarning diqqatlari hali uncha turg‘un bo‘lmaydi, 
ular ko‘proq serharakat va o‘yinga moyil bo‘ladilar. Bunga esa darsdagi musiqa 
faoliyatini turlarini maqsadga muvofiq almashib turishi yordam beradi. Shu bilan 
birga musiqa haqida yangi tushunchalar paydo bo‘lib musiqani ongli o‘rganishga 
qiziqish kuchayib boradi. Buning natijasida kuylashda va boshqa amaliy 
faoliyatlarni bajarishda faollik ifodalilik xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Ammo 
bu yoshda bolalar ko‘proq shirin so‘zga moyil bo‘ladilar. Shunga ko‘ra, bolalarni 
musiqa madaniyati darslariga tobora qiziqtirishga, butun dars davomida quvnoq 
kayfiyatni saqlashga erishish lozim. 
1-sinfda qo‘llanilgan musiqa o‘qitish metodikasi 2-sinfda ham deyarli 
o‘zgarmaydi. Bu davrda musiqaga qiziqish va muhabbat uyg‘otish, musiqiy 
qobiliyatlarni rivojlantirish davom etadi. Barcha bilim, ko‘nikma va malakalar 
chuqurlashtiriladi. Shuningdek, musiqani to‘laqonli idrok etish, uning estetik 
kechinmalar va sifatli ijro nuqtai-nazaridan mukammal bo‘lishi ta’minlanadi. 
Ikkinchi sinf o‘quvchilari psixologik fiziologik xarakterga ko‘ra birinchi 
sinfga o‘xshash bo‘ladi. 2-sinf o‘quvchilari o‘z diqqat e’tiborini uzoq vaqt bir 
narsaga qaratib turolmaydilar, juda tez charchab qoladilar. Shuning uchun ham 
musiqa madaniyati darslarida musiqiy ijroga ahamiyat berib borish chapak 
chalish, qadam tashlash kabi xilma-xil harakatlardan foydalanish zarur. Ayniqsa, 
bolalar musiqiy cholg‘u asboblari (Doyra, bubenga, rumba) da jo‘r bo‘lish va 
ritmik raqs harakatlarini bajarish bolalarni faollashtiradi va dars qiziqarli 
mazmunli o‘tadi. 2-sinfda bolalar musiqaning xarakteri, obrazlar orqali olgan 
bilimlari nisbiy bo‘lib, keyingi sinflarda aniq tushunchalarga aylanadi. 
Musiqiy faoliyatlarning birinchi turlariga doir vazifalar ish mazmunini 
tashkil etadi. Mazkur faoliyatlar qo‘shiq kuylash, musiqa tinglash, musiqa savodi, 
raqs elementlarini bajarish, qadam tashlash musiqa madaniyatini tarkib 
toptirishda muhim rol o‘ynaydi. 2-sinfda qo‘shiq kuylash-jamoa faoliyati sifatida 
o‘quvchilarni bevosita ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Qo‘shiq kuylash 
murakkab psixologik va fiziologik jarayondir. Bunda bosh miyadagi asab 
hujayralari faol qatnashadi, 
o‘quvchilarda ijobiy his-tuyg‘ularni faollashini 
ta’minlaydi, ko‘krak qismi tovush hosil qililuvchi a`zolarni artikulyasiya va nafas 
organlarini faollashtiradi, hamda o‘quvchilarni samarali kuylashga sharoit 
yaratadi. 
2-sinfda o‘quvchilarni ovoz diapazonini kengaytirishga alohida e’tibor 
berish lozim. Qo‘shiqlarni o‘quvchilarni musiqiy qobiliyati, o‘quvi, xotirasi, 
talaffuziga ahamiyat berib tanlash maqsadga muvofiqdir. 

---

Dars samaradorligini oshirishda dars mazmuni bilan bo‘lgan ko‘rgazmali 
qurollar, musiqa obrazlarini ifodalovchi badiiy suratlar, texnika vositalari, 
didaktik o‘yinlardan foydalanish yaxshi natija beradi. Bu yoshdagi o‘quvchilarni 
ovozi o‘zlariga xos juda mayin va yoqimli tembrga ega bo‘ladi. O‘tirib va turib 
kuylaganda gavdani to‘g‘ri tutish, nafasni so‘z o‘rtasida olmaslik uchun rejaga 
solish, unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, sof intonatsiya ustida 
muntazam ish olib borish lozim. Ovoz sozlashni prima tovushlardan (mi1,fa1, 
sol1)boshlab, yelkani ko‘tarmasdan nafas olishga ahamiyat berish, qo‘shiq 
kuylash samaradorligini oshiradi. 
2-sinf o‘quvchilarining psixologik, fiziologik va musiqiylik xususiyatlarini 
rivojlantirishda darsning har bir faoliyati bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq holda olib 
borilishi lozim. Darsning chorak, yil mavzulari bir-biri bilan izchil bog‘lanib bir-
birini to‘ldirish kerak. 
2-sinf o‘quvchilarida ovoz apparatlari to‘la shakllanmaganligi sababli, hali 
ancha zaif va nozik, ovoz pardalari esa kuchsiz bo‘ladi, ovoz registri kuchi va 
tembri bo‘yicha o‘g‘il va qiz bolalarda deyarli farq sezilmaydi. Shu sababli ularda 
tovush falset tipida hosil bo‘ladi. Ayrim bolalarning ovozlari normal holatda 
bo‘lsada, ular sozga tusholmaydilar. Bunga sabab, ularda musiqa eshitish (slux) 
o‘rgangani bilan tovush qilish apparati o‘rtasida musiqa tovushlari baland 
pastligini sezish bo‘yicha umumiy koordinatsiya hali yaxshi shakllanmagan 
bo‘ladi. Natijada yil boshida bolalarning musiqiy o‘quvi qobiliyatlari, musiqa 
tinglash ko‘nikmalari va kuylash malakalari bo‘yicha saviyalari bir xil bo‘lmaydi. 
Shularni hisobga olib birinchi darsdan boshlab bolalarni musiqaga qiziqtirish 
yo‘li bilan ularni musiqiy qobiliyatlarini, kuylash hamda ovoz sifatlarini 
sinchiklab o‘rganib, ularni defferensial (tabaqalashgan) tarzda guruhga bo‘lish 
mumkin: 
1-guruhga - iqtidorli musiqiy o‘quvi yaxshi rivojlangan o‘quvchilar. 
2-guruhga - musiqani aniq eshita oladigan ammo sozga va o‘qituvchi 
ovoziga tayyangan holda kuylaydigan o‘quvchilar. 
3-guruhga - sozga umuman tusha olmaydigan o‘quvchilar kiritiladi. 
Birinchi guruhga kirgan bolalarni orqaga, ikkinchi guruhga kirgan bolalarni 
o‘rtaga, uchinchi guruhga kirgan bolalarni esa oldingi partalarga o‘tkazish talab 
etiladi. Maqsad musiqiy qobiliyati sust rivojlangan bolalar oldinda o‘qituvchi va 
orqada esa qobiliyatli ovozi rivojlangan bolalarning ijobiy tasirida musiqiy 
ravnaqini tezlatish hamda yil davomida guruhlar saviyasini tenglatishdan 
iboratdir. 
Ayrim bolalarda ovoz kasalligi belgilari (masalan, doimiy xirillash, ovoz 
paychalarining 
to‘la 
birlashmasligi 
kuzatilishi 
mumkin) 
ammo 
bular 
vaqtinchalikdir. Kasal bolalarni davolatish ota-onalar yordamida va qoidali 

---

qo‘shiq kuylatish yo‘li bilan bunday bolalar ovozidagi nuqson bartaraf etiladi. 
Bundan ayniqsa, o‘qituvchi ovoz gigiyenasini bolalarga tushintirib va sinfda 
qo‘shiq kuylash holatiga doimiy e’tibor berishi muhim ahamiyatga ega. Dars 
davomida musiqa qobiliyati sust rivojlangan va ovozida ma’lum xastalik mavjud 
bo‘lgan o‘quvchilarning har bir yutug‘i uchun ularni rag‘batlantirish hamda
qiziqtirish va ilg‘or bolalar bilan teng darajada 
musiqiy faollik 
ko‘rsata olishlariga ishonch hosil qildirish lozim. 
2-sinfda o‘quvuchilarni musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirish, o‘quvchilarda 
musiqaga qiziqishni o‘yg‘otish va musiqiy taassurotni tarkib toptirish, musiqani 
san’at sifatida ongli idrok etishga zamin yaratadi. Natijada bolalarda musiqa 
haqida mushohada qilishning boshlang‘ich asoslari vujudga keladi. Ushbu 
maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar amalga oshiriladi. 
1. O‘quvchilarni musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirish. 
2. Musiqani (tinglash) idrok etish malakasini o‘stirish. 
3. Qo‘shiq kuylash malakasini o‘stirish. 
Musiqiy badiiy-g‘oyaviy mazmun vostasida axloqiy estetik tarbiyalash. 
o‘quvchilarning aqliy nafosat va jismoniy rivojida raqs musiqali o‘yinlar va 
musiqaga mos harakatlar bajarish muhim ahamiyatga ega. Musiqa madaniyati 
darslarida musiqaga mos harakatlar bajarish o‘quvchilarning musiqiy o‘quvi, 
xotirasi, ritm tuyg‘usiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Har qanday harakat turi musiqiy 
asarning sur’ati va ritmi ostida bajariladi, harakat bilan bog‘liq musiqiy ohanglar 
bola xotirasida uzoq saqlanadi. 
Raqs va musiqiy harakatlar bolada harakatchanlik, chaqqonlikni 
rivojlantirib qomatni to‘g‘ri o‘sishiga va badanini chiniqtirishiga yordam beradi. 
Demak, musiqaga mos harakatlar o‘quvchilarining aqliy nafosat qobiliyatini 
rivojlantirish bilan birga irodasini ham mustahkamalaydi. Masalan, marsh - 
o‘quvchilarga g‘ayrat va tetiklikni, raqs - ichki his- tuyg‘ularni hosil etib raqsga 
tushishga undaydi va zavqlantiradi. 
2-sinf o‘quvchilarida bolalar cholg‘u aboblarida jo‘r bo‘lish eng qiziqarli 
mashg‘ulotdir. Bolalarni cholg‘u asboblari jonli tovushli o‘yinchoq sifatida har 
bir o‘quvchini qiziqtiradi. Cholg‘u asboblarini chalishga hamma intiladi, shuning 
uchun berilgan asarni bolalar xato qilmay to‘g‘ri his qilishga va xotirada 
saqlashga harakat qiladilar. 
Shunday qilib yosh avlodni yetuk inson qilib voyaga yetkazishda musiqa 
madaniyati darslarida 
o‘quvchilarning 
musiqiy 
qobiliyatlarini 
rivojlantirishini ahamiyati katta. Musiqiy qobiliyatlar yordamida o‘quvchilarda 
fikrlash o‘ylash, mushohada qilish rivojlanadi.