Birja bozorida kliring va hisob-kitoblar

2. Kliring va hisob-kitoblarning umumiy tavsifi

Kliring va hisob-kitob operatsiyalari birja bitimi tuzilgandan so'ng boshlanadi va birja a'zolari va ularning mijozlaridan tashqari boshqa tashkilotlar (hisob-kitob-kliring, bank, depozitariy va b.) ham ishtirok etadigan qator bosqichlardan (jarayon) o'tini qamrab oladi.

Kliring va hisob-kitoblar quyidagilarga bog'liq ravishda tasniflanadi:

1. 
   birja tovari turi:
   

• qimmatli qog'ozlar bozori kliringi;
• fyuchers shartnomalari bozori kliringi;
b) markazlashuv darajasi:
* alohida birja kliringi;
*birjalararo milliy kliring;
• halqaro kliring;
v) xizmat ko'rsatiladigan joira:
• Kliring palatasi a'zolari o'rtasida kliring;
• birja a'zolari o'rtasida kliring;
• boshqa sxemalar.
Kliring va hisob-kitobni tashkil qilish qator tamoyillarga amal qilishni talab qiladi. Birinchidan, kliring va hisob-kitoblar odatda ixtisoslashgan organ tomonidan amalga oshiriladi. Bu yuridik mustaqil tashkilot - Kliring (Hisob-kitob) palatasi yoki birjaning ixtisoslashgan tarkibiy bo'linmasi bo'lishi mumkin. Ikkinchidan, birja mijozlarining manfaatlarini himoya qilish nuqtai nazaridan mijozlarning mablag'lari hisobini birja vositachilari mablag'lari hisobidan alohida yuritish talablariga katta e'tibor qaratiladi. Uchinchidan, tuzilgan birja bitimlari hisob-kitob-klirirng tizimiga faqat ro'yxatga olingan va ularning rekvizitlari tekshirib ko'rilgandan so'ng kelib tushadi. Aks holda ular kliringga yo'l qo'yilmaydi. To'rtinchidan, kliring va hisob-kitoblarning vaqt bo'yicha qat'iy belgilangan jadvali mavjudligi. Kliring va hisob-kitob jarayonida har bir operatsiya qat'iy belgilangan vaqt oralig'iga ega bo'lib, ularni buzish katta jarima solishga olib keladi. Beshinchidan, birjada tuzilgan bitimlarning ijro etilishini kafolatlash tizimi. Kliring va hisob-kitob mexanizmi birja bitimi tomonlaridan biri o'z majburiyatlarini bajara olmay qolganda birja strukturasi ushbu birja bitimi bo'yicha ikkinchi tomonning oldidagi majburiyatlarni bajarishni o'zzimmasiga olishini kafolatlaydi.