Bitiruv malakaviy ishi bmi ning tuzilishi

II. Bob. Mustaqillik yillarida Samarqand vohasida olib borilgan yangi arxeologik tadqiqotlar.
2.1. Afrosiyob-Samarqand tarixini yoritishda asosiy maskan.

Ko`plab horijiy olimlar tomonidan «Markaziy Osiyoning yuragi» deb atalgan Sug`d – Sug`diyona o`lkasining qadimiy tarixiga e`tibor mustaqillik yillarida yanada kuchaydi. Markaziy Osiyoning qadimiy shaharsozlik madaniyati beshiklaridan hisoblangan bu yurtda bir vaqtda to`rtta shahar paydo bo`lgan va gullab yashnagan. Aynan mana shu shaharlar tarixi yurtimizning shaharsozlik madaniyati va davlatchiligi tarixining shonli bosqichini namoyon etadilar. Bular Marakanda, Basileya, Ko`k-tepa va Kish shaharlaridir. Bu maqola ushbu shaharlar to`g`risida, ularning xarobalari bizning kunlargacha qaysi arxeologik yodgorliklar ko`rinishida yetib kelganlar va ularning tarixi qay darajada o`rganilganligii xususida.

Bu jarangdor nomlar hozirgi zamon tillari va tovushlari nUqtai - nazaridan qaralganda yevropacha atamalarga o`xshab ketsada, ular bizning o`lkamizda bir paytlar muomilada bo`lgan qadimiy mahalliy tillarda nomlanganlar. Bu shaharlar nomlari etimologiyasi deyarli noma`lum.
Marakanda. Samarqandning qadimiy nomi sug`d tilida «Smarakansa», «Smarakanda» atamalari bilan yuritilgan va ko`plab tadqiqotchilarning fikrlariga ko`ra bu atamalar «uchrashuv, yig`ilish joyi» degan ma`noni beradi. Marakanda nomi esa yurtimizni bosib olgan Aleksandr Makedonskiy – Iskandar Zulqarnayn armiyasi bilan birga bu tuproqqa qadam bosgan yunon tarixchilari asarlarida, bu yurtda kechgan turli-tuman tarixiy voqeliklarni hikoya qilinishi jarayonida ko`plab marta tilga olinadi. Bu shaharning xarobalari bo`lmish Afrosiyob salkam bir asrdan beri o`rganiladi va mana shu tadqiqotlar natijalari bois o`tgan asrning 70-yillarida Samarqand shahrining 2500 yilligi sanasi nishonlangan. XX asrning 70-yillarigacha qo`lga kiritilgan arxeologik moddiy manbalar va tarixiy ma`lumotlar mana shunday ilmiy xulosa chiqarishga asos bo`lganlar. Arxeologik materiallarning yetarli emasligi bois o`zoq yillar davomida tarixshunoslik va arxeologiya fanlarida «O`rta Osiyoda qadimda shaharlar qurilmagan, shaharsozlik madaniyati bizning yurtimizga Ahmoniylar imperiyasi hUqmronligi davrida Yaqin Sharq va Eron tomonidan kirib kelgan degan» xulosa hUqmronlik qilib kelgan. 2500 yillik sana ham mana shu xulosaning tasdig`idek edi.
O`tgan asrning 80–yillarda O`zbekiston Fanlar aqademiyasi Arxeologiya instituti olimlari tomonidan olib borilgan murakkab arxeologik tadqiqotlar natijasida Surxondaryo viloyati SHerobod tumani hududida ilk shaharlarga xos ko`plab xususiyatlarni o`zida aks ettirgan va yoshi deyarli uch yarim ming yilga teng bo`lgan shaharmonand (protogorod – R.A.) Jarqo`ton yodgorligi topildi. Bu o`lkan kashfiyot O`rta Osiyoda qadimiy shaharsozlik madaniyatining shakllanishi Ahmoniylar kelishidan ming yillar avvalroq boshlanganligini ilmiy isbotlab berdi. Keyingi yillardagi tadqiqotlar esa bu kashfiyotning to`g`riligini yanada mustahkamladi.
O`tgan asrning 90-yillarida Samarqandning qadimiy o`rni bo`lmish Afrosiyobda, shahar arkining janubiy-sharqiy qismida, Ahmoniylar davrida qurilgan 2500 yillik devorlar ostidan bo`lkasimon shaklga ega bo`lgan yirik xom g`ishtlardan qurilgan yanada qadimgiroq shahar mudofaa devorlari qoldiqlari, ularning ostidan esa loydan ko`tarilgan devorsimon inshoot (rus tilida – val) topildi. Xom g`ishtli g`oyat mahobatli bu devorning qalinligi 7 – 10 metrni tashkil etgan. Bu devorlar bunyod etilgandan keyin ma`lum muddat o`tgach ta`mirlanganlar va yana 3 - 4 m qalinlashganlar. Mana shu asosda Samarqand Rim tengdoshi ekanligi va uning yoshi 2750 yildan kam emasligi ilmiy isbotini topdi.
Ahmoniylar hUqmronligi davriga kelib ancha eskirib, ba`zi joylari nuragan ushbu shahar devorlari xarobalari ustidan butunlay yangi xususiyatga ega, ichida koridori bo`lgan yangi devorlar bunyod etilgan. Ba`zi joylarda esa eski devorlar ta`mirlangan.
Eramizdan avvalgi 329 yilda Smarakandaning shahar mudofa devorlari ostida Aleksandr Makedonskiy boshliq yunonlar armiyasi paydo bo`ldi. Aleksandr Sug`diylarning qarshilik ko`rsatish kuchlarini hisobga olmasdan avval Smarakandani ishg`ol etish uchun dastlab lashkarboshi Menedem boshchiligidagi qo`shinni yuborgan. Bu qo`shin sug`diylar tomonidan tamomila qirib tashlangan. Qudratli Ahmoniylar imperiyasining asosiy harbiy kuchlarini qisqa muddatlarda tamomila tor-mor qilgan iste`dodli sarkarda Aleksandr, bu saltanat tarkibiga kirgan o`zoq, bir viloyatda bu qadar kuchli va jangavor xalqlarga ro`para kelishini xayoliga ham keltirmagan edi. Yunon tarixchisi Kursiy Rufning yozishicha bu mag`lubiyat Aleksandrning sharqqa yurishidagi dastlabki eng katta mag`lubiyati edi.
Sug`diylar va ular bilan O`rta Osiyoda yonma-yon umr kechirayotgan mahalliy qadimiy xalqlar, yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi qabilalar Iskandar qo`shinlariga qarshi Spitamen va nomlari bizgacha yetib kelmagan boshqa sarkardalar boshchiligida bir necha yillar davomida matonat bilan kurashganliklari tarixdan ma`lum. Lekin biz bu o`rinda ushbu jangavor voqealar tafsilotlariga to`xtalib o`tirmaymiz.
Samarakanda ishg`ol etilgandan keyin Iskandar tomonidan bu shaharda katta qurilish ishlari amalga oshiriladi, ko`plab inshootlar yunon me`morchiligi asosida bunyod etiladi, ko`plab shaharlarda ahmoniylar va undan oldin bunyod etilgan mudofa devorlari tubdan ta`mirlanadi, ko`plab shaharlar atrofida yangi mudofa devorlari paydo bo`ladi. Shu davrda sof ellinistik ko`rinishdagi bir qator shaharlar ham bunyod etilgan. Bunday qurilishlarga sabab, birinchidan, Iskandarning sharqqa yo`naltirilgan istilochilik yurishlaridagi bosh maqsadlaridan biri mana shu o`lkalarga ellin madaniyatini joriy etish bo`lsa, ikkinchidan, bu devorlar Iskandarning hujumlari paytida o`z shaharlari va qishloqlarini tashlab ketgan mahalliy aholi va ularga ittifoqchi bo`lgan jangavor va jasur qabilalarning hujumlaridan bu shaharlarga joylashtirilgan yunon qo`shinlarini himoya etishlari lozim edi.
Marakandaning keyingi davrlarga oid boy tarixiga to`xtalib o`tirmaymiz va bu maqolaning maqsadi emas. Eramizdan avvalgi VIII asrning o`rtalarida paydo bo`lgan Marakanda (Samarqand) shahri Sug`dning asosiy poytaxti sifatida deyarli ikki ming yil davomida bir joyda faoliyat ko`rsatgan va 1220 yilda Chingizxon boshliq mo`g`ullar qo`shinlari tomonidan tamomila vayron qilingan. Uning xarobalari bizning kunlargacha Samarqand shahri hududi joylashgan mashhur arxeologik obida - Afrosiyob yodgorligi ko`rinishida yetib kelgan.
Vayronaga aylangan Samarqand o`z o`rnini o`zgartirib qadimiy shaharning janubida joylashgan o`rta asr rabodi o`rnida qaytadan tiklangan. Amir Temur davrida esa shahar tamomila qaytadan qurilgan va sohibqiron tomonidan bunyod etilgan o`lkan saltanatning poytaxtiga aylangan.
Shu tariqa Samarqand Sharqning eng go`zal shaharlaridan biri sifatida hozirgi kunlarda ham faoliyat ko`rsatmoqda.
Birok O`zbekiston madaniyati tarixi mo`zeyini qurish vaqtida arxeologlar nazorat kaziashma ishlarini alib borib, Registonning markaziy qatlam laridan nodir materiallar topishdi, bu olimlaning yUqoridagi bahsiga oydinlik kiritdi. Madaniy qatlam larniig 8 metrlik qatlam i ostida arxeologlar O`rta asr torevt ustaxonasi qoldiqlariga duch keldilar. Bular metall eritish va quyishda ishlatiladigan mis va kumush ko`rgoshinning kotib qolgan doglari bo`lgan metallsozlar o`chogi. asboblar — turli shakldagi kiskichlar, sandoilar, nodir metallarni tortadigan tarozilar, nokshsimon kurinishdagi buyni ingichka ko`rgoshindan va sopol idishchalar — simob va simob rudasi saklaqadigan simob ko`zacha, torevt kolipi va tayr maxsuloti, eritilgan detallar, yigilgan, lekin xali bezatilmagan buyumlar va boshqa ko`p ashyolar edi. Bular badiiy ishlov berilgan metall bevosita Samarqandning o`zida tayyorlanganligini isbotlaydi.
Tayyor maxsulotlar orasida yaltirok jezdan yasalgan nafis buyumlar bor. Bejirim uyib ishlangan jimjimador likopcha e`tiborni tortadi, unga kumush va oltin qadab naksh solingan. Uning O`rtasiga yosh yigitning shohona komati zarxal doira ichiga uyib tushirilgan, u turkcha-mugulcha kiyimda, taxtda bezanib utiribdi. Shohlarning taxtda utirgan holdagi tasviri, eng sara askarlarning to`la qurollangan holdagi kurinishi, boshi ayol, tanasi kush qiyofasidagi suv larilarini eslatuvchi afsonaviy jonzotlar — bular Sug`d torevtikasi belgilari bo`lib, ilk O`rta asrlar davridan malumdir. Torevt ustaxonasida, shuningdek, kildek ingichka kumush bezak koplangan nafis koshikcha, medalyonpar bilan bezatilgap chiroyli cho`mich, oltin, kumush qadama nakshlari bilan bezatilgap juda ko`plab ko`zalar ham topildi. Ulardan birida iti bilan ov qilayotgan chavandoz tasvirlangan. Tasvir atrofidagi yaxshi niyat bildirilgan bitiklar oltin va kumushga yozilib, tepa qismida ayollar boshi yoki kush dumlari tasvirlangan. Ayrim koliplarda buyurtmachi nomi ham bitilgailigi ko`zga tashlanadi. U bilan yonma-yon yerda Amir Temur tasviri ilk zarb qilingan (1370 yil) kichkina kumush tangacha topildi. Bu maxsulotlardan tashkari temuriylar davrining ro`zgor sopol idishlarining parchalari ham uchraydi.
Amir Temur savdo-Iqtisodiy munosabatlarni jadal rivojlantirish maksadida o`zi doimiy diplomatik yozishmalar olib borib, turli mamlakatlarning raxbarlariga yaxshi niyat bilan savdo ishlarini yulga quyishni taklif etgan. U savdo yullarini obod qilish va ko`riklash to`grisida kaygurardi. Amir Temur halqaro ipak yo`li utgan joylarni egallab, u yerlarda obodonchilik tadbirlarini karvonlarning bexatar harakatlanishini ta`minlagya choralarini kurdi. Karvonsaroylar va bozorlar qurilish iga katta e`tibor berdi. Klavixo Samarqand markaziy bozorining qayta qurilish i tugrisida hayajon bilan hikoya qilib bergan bu yerda Temurga xos shijoat bilan ko`pdan-ko`p gumbazlar, rastalar, savdo kuchalari bunyod kilindi. Hammayokning ko`kalamzorligidan xayratga tushgan Klavixo 1403 yil shunday deb zgandi: “Butun shahar bog va o`zumzorlar ogushida. Bog va o`zumzorlar bu yerda shunchalik ko`pki, shaharga yaqinlashayotganingda baland daraxtlar urmonini va ular O`rtasidagi shaharni kirasan...” Bu shahar bogu oromgoxlar bilan bezangan davr edi. Shahar va uning atrofsda soqib kiron 14ta bog — ayvonli chorboglar, gulzor qilingan va suv xavzalari bilan saroylar bunyod ettirdi. Avlodlari Amir Temur yulidan bordi. Shaharga shimoli-Sharq tomondan tutash bulgan Cho`ponota tepaligi yonbagirlarida Ulugbekning mu`jaz bogi yaratildi, uning mashxur “Chinnixona” deb atalmish xonasi ham bor edi.
Amir Temur goyasi buyicha Samarqand dunyoning eng yirik shaxri bo`lib kolishi kerak edi. Shahar atrofida Sharq mamlakatlari poytaxtlari nomida dimishk—Damashk, Bagdod, Forish, Misr va shu kabi maxsus qishloqlar bunyod etilgani bejiz emas. Soqib kiron niyatiga zrishdi ham ! Samarqand Sharq Iqtisodiy oti va madaniyatining yetakchi markazi bo`lib qoldi. Bu yerga eng yaxshi me`morlar va kuruvchilar, zargarlar va metallsozlar to`planadi, olimlar, rassomlar, shoirlar. voizlar, rakkos va musikachilar kela boshladi Yevropa va Sharq davlatlaridan elchilar tashrif buyurdi. Movarounnaxrnnng o`ziga xos betakror madaniyati asosida Samarqand Yaqin va O`rta Sharq ijodiy kuchlarining asosiy markaziga aylangani sayin badiiy tafakkur, me`morchilik va san`atning gurkirab usishi yo`z berdi, bu Sharq uygonishi davri sifatida tarixga kirdi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta`kidlaganidek, “Miro Ulugbekdek tengsiz olimning O`rta asrlar sharoitida qilgan ilmiy hasorati hozirgi zamon olimlarini hamon xayratlantiradi. Ulugbek minglab yuldo`zlarni ko`zatdi, samoviy gumbazniig mUqammal xaritasini va mUqammal astronomik jadvallarni to`zdi, ular aniqligi jihatdan hozirgi jadvallardan deyarli fark kilmaydi”.
“Ziji jadidi Kuragoniy”deb atalgan astronomik jadval o`rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilinganligi va Yevropa olimlari O`rtasida keng tarkalganligi buning yorkin dalilidir.
Bobosiniig an`analarini davom epirgan Mirzo Ulugbek o`z tevaragiga shoirlar va musikachilar, rassomlar va olimlarni yigdi. Uning davrida Samarqand ilmiy va ijodiy hayot markaziga aylandi. Uning Samarqandlagi madrasasida diniy fanlardan tashkari astronomiya va matematika ham Uqitilardi. Sharq astronomik maktabida Ulugbekdan tashkari Kozizoda Rumiy va Giyosiddin Hamshid, Muhammad Xorazmiy va Ali Kushchi faoliyat yuritgan.
Olimlar observatoriyada mashgulotlarni olib borish bilan birga yuldo`zlar harakatini ko`zatishardi; bu ko`zatishlar natijasida yUqorida eslatilgan Mirzo Ulugbekning mashhur “Ziji jadidi Kragoniy” astronomik jadvali to`zilgan edi. Uning astronomiya sohasidagi ishlari o`ta aniqligi bilan ajralib turardi, bu fanga katta hissa bo`lib kushildi. Samarqand rasadxonasida Ulugbek tomonidan aniqlangan ma`lumotlarda X1X asrda Rossiya astronomi V.Y. Strune, bizning davrimizda esa aqademik V.P. Shcheglov tomonidan tekshirilganda nixoyatda oz tafovut borligi aniqlangan.
Bu davrda Samarqandda tarixchilar — Mirxond, Xondamir, xofizi Abru, mashhur tabib Mavlono Nafis, faylasuf Fazlulloh Abulays, lirik shoirlar — Sirohiddin Samarqandiy, Xayoliy, Buxoriy, Durbek kabilar faoliyat olib bordi. Bu yerda Alisher Navoiy va Abdurakmon Jomiy singari ulug shoirlarning ijodi kamol topdi.
Miro Ulugbek zining poytaxti Samarqandni obod qilishga katta e`tibor berib, bu yerda bobosi Amir Temurdan qolgan hamma narsalarni saklab kolish va shaharni yanada ravnak toptirishga harakat qildi.
Aqademik Y.Gulomov ta`kidlaganidek, Samarqandagi Registon Mirzo Ulugbek tomonidan birmuncha boshqa cha, Temur davridagidan ham , hozirgi davrdagidan ham farklanuvchi reja bilan bunyod etilgan. Miro Ulugbekning shahar atrofidagi Chilustun va Bogimaydondagi Chinnixona boglari goyat go`zalligi va o`ziga xos me`moriy bezagi bilan zamondoshlarini lol qoldirgan. Obirahmat bo`yidagi Tolli Rasad tepaligidagi rasadxonasi, ayniqsa, diqqatta sazovordir. Rasadxona tUqkiz yil davomida qurilgan (1420 yili boshlangan) va silindr shaklidagi uch kavatli bino bulgan. Bizning kunlargacha inshootning yer osti qismigina saqlanib qolgan (1908 yil V. Vyagkin aniqlagan va ochgan). Ulugbek, bundan tashkari, Buxoro va Gijduvonda madrasa. Shahrisabzda Ko`kgumbaz masjidini kurdirgan.
Samarqandning ulugnor qiyofasi shakllanishida Sharq uygonish davri me`morchiligining asosiy ynalishlarini birlashtirgan Me`morlar katta hissa ko`shishdi. Ular faoliyatining samarasi ularok Samarqandning dunyoviy va diniy majmualari — masjidlar, Madrasa va xonakohlar, maqbaralar, ko`rkam saroylar bunyod etdi.
Bu bozor va savdo rastalarida (Masalan, miskarlar savdo rastasi, poyabzal sotuvchilar rastasi va xokazo) biron-bir mahsulot turi bilan savdo kiluvchi yoki o`sha mahsulotni tayyorlaydigan do`kon va ustaxonalar joylashgash. Bular qul olchilik, bokkollik mollari, gazmollar, shamchiroklar, zargarlik buyumlari bulgan. Bozorlarda kogoz, kitob xarid qilish mumkin zdi. Shu yerda mUqovalaydigan do`kon ham bulgan. Turli ichimliklar gvirinliklar, go`sht do`konlari qatori joylashgan. Ko`p sonli novvoyxonalar tandirlarida non yopilgan. Oddiy aholi bu nonlarnii ho`l meva va sabzavotlar bilan tamaddi qilib ketavergan. Zahiriddin Muhammad Boburning yozishicha, XUSH asr boshlarida Samarqandda yaxshi novvoyxona va oshpazlarning oshxonalari bor edi. Bozorlarda yoki ular yonida karvonsaroylar, sartaroshxona, hammomlar joylashgandi.
XUSH asrda hunarmandlarning yanada tor ixtisoslashuvi ko`zatiladi. Xujjatlarda Shayboniylar hUqmronligi davrida Samarqand aholisi bir necha unlab turli kasb-kor bilan shugullangan. Bunday kasb-korlar orasida gazmollar, sopol idishlar tayyorlash va ularni buyash, chuyan eritish.teri. kogoz, turli kiyim-boshlar, qurollar va jihozlar tayyorlakni aytish mumkin. Ayrim hunarlar alohida, birmuncha mayda tarmoklarga bulinib ketgan. Chunonchi, takaburchilik bilan shugullangan ustalar ishlanadigan gazmol turiga xarab baxmal bofon. kimxobgaron, futabofon, chahorgulbofon kabi kasblarga bulingan. Tolaga ishlov beriashda,shuningdek, paxtadan to`qilgan gazmolga gul bosunchilar chitgaron, gazkshollarni buyoklovchilar — buyokchilar band bulganlar. kiyim-bosh va uning bulaklarini tayyorlash mutaxassislari ham turlicha edi: chopon tikunchilar — homado`zon, bichikchilar — darziyon, telpakchilar — takiyado`zon, jiyak va gajim tikuvchilar — papakdo`zon, pustin tikunchilar — pustindo`zon, qimmatbaho mo`yna kiyimlar tayyorlovchilar mo`ydo`zonlar bor edi (Samarqand hududidagi po`stin sotuvnilar pustinfurushon machiti eslatiladi). XUSH asr tarixchisi Fazlullo ibn Ro`zbexon kundo`z. olmaxon va boshqa xil pustinlar, shuningdek, ko`pdan-ko`p bezaklar solingan shoyi kiyimlar o`zbek sultonlari kiyishganini sanab o`tadi.
“Shayboniynoma” dostonida saroy shoiri Muham mad Solih ok sichkon va olmaxon muynasidan tiqilgan yo`stin kiygan xon atrofidagi ayonlarni tasvirlagan.
x asrda qurilish kasblari ravnak topdi. Qurilish bilan shugullangan ustalar qanday ishni bajarishiga xarab tor mutaxasiklarga ajratiladi: me`mor, muhandis, najjor, xarrot, sangtarosh. “Tesha bilan ish kilunchilar” yorliklardan birida qayd etilganidek, tesha bilan ishlaydigan imoratsoz va katta ustalarning aytganini bajarishlari zarur edi.
Bu davrda Samarqandlik ustalar — kogozgarlar siyoh yoyilib ketmaydigan, sillik. pishik kogoz tayyorlardilar. Samarqand kogoziga yozilgan juda ko`p qul yozma asarlar bizgacha yetib kelgan. Ular orasida kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Fazlullox ibn Ro`zbexonning “Mehmonnomai Buxoro” asarlari, Mexr Sulton xonimning xadya qilingan yorligi va boshqa qul yozma nusxalar bor. Afgoniston va Xindistonni yaxshi bilgan, Xirot atroflarida bo`lib, u yerlardagi kogoz tayyorlash ustaxonalarini ko`rgan Zaxiridsin Muhammad Bobur: “dunyoda eng yaxshi kogoz Samarqandda tayyorlanadi”, — deb yozgan edi.
Mashhur xattot Sultonali Mashxadiy (1432—1 52Oyillar) xattotlikka oid maxsus risolasida (1514 y.) Samarqand kogozida yozishni maslahat beradi, chunki “bu kogozda yozuv tekis va chiroyli chiqadi”. “Samarqand kogozi xup yaxshi-da! — derdi u. — Akling bulsa, uni olishdan bosh tortma”. Sultonalining keyingi yozganlaridan xulosa qilish mumkinki, XUSH asrda Samarqandda kogozning xar xil turi, shu jumladan, “sultoni” deb atalgan turi tayyorlangan. Bu turi yupka, yumshok, sillik bulganligi uchun shoyi kogoz ham deb atalgan.
Kogoz tayyorlovchi usta Mir Ibrohimning faoliyati XUSH asrniig birinchi yarmiga tugri keladi, u ok chambar kurinishidagi suv kogozdagi belgisi bor alohida kogoz turini tayyorlar edi. “Miribroximi”deb ataladigan bu kogoz keyingi asrlarda ham mashhur bo`lgan. Kogoz Samarqanddan chekka yurtlarga, shu jumladan, kushni Xindiston va Eronga ham olib ketilgan.
Samarqand bir necha xil buyok ishlab chikarishi bilan ham shuxrat qozongan Buyoklik ustaxonalari bozorlar hududidagi boshqa ustaxonalar va dUqonlar yonida joylashgan. Bu ma`lumotlar XUSH asrda Samarandda buyokchilik kay darahada tarakkiy etganligini ko`rsatadi.
O`zumning serobligi O`rta Osiyoning ko`p joylarida may va sharob tayyorlashning rivojlanishiga olib keldi. O`z ko`zi bilan ko`rgan odamlarning aytishicha, Samarqand bog va o`zumzorlar bilan o`ralgan bo`lib. ular ayrim joylarda bir necha chakirimga borardi. Xojaning shahar atrofidagi boglarida eqilgan toklardan olinadigan xosilning yarmidan ko`pi musallas kilinardi, undan qolganidan sirka va dushob (o`zum shinnisi) tayyorlanardi.Shahar hududida o`zum saqlanadigan maxsus binolar bo`lgan.
Samarqand kugpgina shaharlar va yon atrofdagi qishloq mo`zofotlaridan tashkari Hindiston, Eron, Turkiya, Kozon xonligi, o`zoq Sharq mamlakatlari bilan savdo-sotik qilgan.
XUSH asrning ikkinchi yarmida O`rta Osiyoning Rossiya bilan savdo va diplomatik aloqalari kengaydi. Rossiyaning Moskva tomonlaridan Samarqand va boshqa shaharlarga xom teri, mum jun gazmollar, yogoch idishlar, polotnodan qilingan gazmollar xindistondan doka, parcha. bir necha xil buyok va dur, Afgoniston va Erondan shakarkamish,gazmollar, Xitoydan chinni shoyi gazmollar keltirilgan.
O`rta Osiyo o`z navbatida bu mamlakatlarga xilma-xil mollar yetkazib bergan. Kurilayotgan davrda Samarqand ip gazlamalarini alohida xillarini, gazlamalarning ayrim turlarini, kizil duxoba va shoyi tikish sanoatining boshqa qimmatbaho mollarini tayyorlash va junatishga ixtisoslashgan bo`lib, asosan boyvachcha va yirik savdogarlar ehtiyohlarini kondirishga ishlagan. Chunki tashki bozorlarga Samarqandning kogoz tayyorlaydigan korxona maxsuloti yetkazib berilgan. Bu mollarni ishlab chikarish katta texnik murakkabliklar bilan bogliq bo`lib. ancha tajribaga ega malakali ustalar bulishini talab etardi.
Samarqandda huda ko`p mollar orasida, sayyoxlardan birining yozishicha, oltin va ko`mush rangli buyoklar bo`lgan. fors mualliflarining guvohlik berishicha usha, “o`zbeklar yurti”dan Eronga havorang buyok olib ketilgan. Bo`yoklar O`rta Osiyodan Rossiyaga ham olib borilgan. Abdullaxonning elchilari Moskvaga 40 buyok olib borishgani manbalarda aytilgan. Buyok,larning ayrimlari tranzit savdo buyumi sifatida Hindistondan Samarqand va Buxoro orqali jo`natilgan.Kuritilgan mevalar, bodom, olma va mayiz Samarqanddan o`zoqlarga olib ketilgan, bu xil mahsulotlari bilan shahar dovrug qozongan edi.
XU111 asrda ham Samarqand hunarmandchilik ishdlab chikarishi va savdo-sotiqn ing yirik markazi bo`lib turdi. Hunarmandchilikning ixtisoslashishi davom etdi. Ayniqsa, to`kimachilik sanoati — ip gazlama, turli xil va kurinishdagi shoyi gazlama, dasturxon, belbog va boshqa xil mahsulotlar ishlab chikarish rivoj topdi. Kiyim tikish keng tus oldi.
TUqimachilarning mahsuloti yUqori sifati bilan ajralib turar va xaridorgir bulardi. Samarqandda rang-barang tovlanunchi shoyi va chiroyli gulli atlas, olacha, zakdonixom surp, gul bosilgan gazlama, kanopdan tiqilgan mato va boshqa lar tayyorlanardi.
Buxoro bilan savdo aloqalari o`rnatgan rus savdogarlari xonlikda (unga Samarqand ham kirardi) xilma xil shoyi va ip gazlamalar tayyorlanganligini ma`lum qilganlar. Filipp Yefremovning kundaliklarida ta`kidlanishicha, “bu yerda pilla kurti boqiladi, kurtlar shoyi ip beradi. ipakdan yo`l-yo`l yaltirok gulli kimxob. atlas, duxoba. magremantlar, boshqa har xil kimxoblar tikishadi”.
XUSH asr manbalarida Samarqand hududida zardo`zlar dahasi borligi eslatiladi. Ustalar gilam va gilam buyumlari to`kiganlar.
Yegoch buyumlar ishlab chikarish kasbi juda rivojdangan. Turli xil, ayniqsa kattik yogochlardan qishloq xujaligida ishlatiladigan asboblar (omoch, panozaha, belkurak va shu kabilar), ro`zgor buyumlari, shipttak, charx, eshik qul flari, tikuvchilik dastgox,lari, egar, eshik, mebel va boshqa asboblar yasalgan. unarmandlar orasida, shuningdek, duradgorlar, kuruvchilar, devor uruvchi ustalar, binokorlar ham bulgan.
Samarqand usta zargarlar bilan dovrug taratgan. Ular kumush va misdan, ba`zan oltindan ayollarning zeb-ziynatlarini yasaganlar, Ularga qimmatbaho toshlar (yokut va lohuvard) kuyganlar bezatganlar.
Bir xil maxsulot tayyorpovchi hunarmandlar sexlarga birlashishgan. Sex a`zolari odatda shaharning bitta dahasida yashashgan. Ayrim daxalarniig nomi buni tasdiq aydi. Samarqandda Zargaron (zargarlar), So`zangaron (nina yasovchi ustalar). Charmgaron (ko`nchi-. lar), Xarroton (yogoch toxarlari), Qul olonon (ko`zachilar), Zingaron (ot egar-jabdugi yasovchi ustalar), Sharbatdoron (shirin ichimliklar tayyorlovchilar) va boshqa hunarmandchilik dahalari saqlanib holgan.
Qurib chiqilayotgan davrda O`rta Osiyoning boshqa mamlakatlar bilan savdo alohalari rivohlanib bordi. Samarqand savdogarlari tashki savdoda faol katnashdilar. Masalan, Buxorodan Moskvaga 1557 yilda borgan savdo elchilari tarkibida Samarqand shahri vakili Xoha To`ra va boshqa lar bor edi.
XUSH asrda O`rta Osiyo bilan Moskva davlati o`rtasidagi diplomatiya va savdo munosabatlari ancha kengaydi. Buxoro xonligining tashki aloqalariga oid ko`pgina rasmiy xujjatlarda Samarqand ko`p esga olinadi. Masalan, Nodir Muhammadxon (1642—1645) shox. Mixail Fedorovichga (1643 yil mart) yuborgan xatida o`zining taxtga o`tirganligi va Moskva davlati bilan dustona munosabatlarni avvalgidek ko`llab-kuvvatlash, savdo aloqalarini davom ettirish istagida ekanligi va asirlarni ayirboshlash haqida aytilgan. Maktubda Nodir Muhammadxon katta davlatniig boshligi ekanligi, bu davlat tarkibiga Samarqand ham kirishi ta`kidlanadi.
Samarqand tarixida XUSH asrning birinchi yarmi o`zbeklarning urugidan bulgan amir Yalanggush biy Otalih Bahodir faoliyati bilan boglanganidir. Ayni uning boshqa ruvi davrida Registonda Tillakori va SHerdor madrasalari qurilgan edi.
XUSH asrning oxiri va XIX asrning birinchi yarmi mamlakatda yUqori zodagonlarning o`zaro kurashi, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi, ko`chmanchilarning boskinlari va mamlakatning xonavayron bulishi bilan xarakterlanadi.
XIX asr 7O-yillarining oxirida shahardagi vaziyat yaxshi tomonga o`zgardi. Buxoro amiri Shomurod boshqa ruvi davrida (1785— 1800) 24 ta yangi mavzega asos solindi, shahardagi ayrim me`moriy obidalar ta`mirlandi. Samarqandda Iqtisodiy va madaniy hayot qayta tiklana boshladi.
XIX asr oxirida Samarqand bozorlariga Rossiya, Xitoy, Hindistondan turli buyumlar kela boshladi. O`z navbatida Samarqand viloyati bu mamlakatlarga kogoz, olacha chopon, qul olchilik buyumlari, kurUq mevalar, koraqul , otlar yubordi.
XIX asrning birinchi yarmida ichki va tashki savdoning yanada o`sishi yo`z berdi. Shaharda karvonsaroylar v dUqonlar soni ortganligi bundan dalolat beradi.
XX asr boshida Grigoriy Spasskiy nashr etgan “Aziatskiy vestnik” gazetasida Buxoroning eng yangi tasviri” sarlavhasi ostidagi makolada Shohmurod boshqa ruvi davrida “Miankol kogozi bizga asosan chetdan keltiriladi, uning Samarqand kogoziga o`xshash o`rtacha sifatlisi joyida 45 sumdan 55 so`mgacha, bu yerga (Orenburgga) olib kelinib esa 80 so`m (pudi) atrofida sotiladi. Sifati past bo`lgan teandar va mezdevon kogozlari esa joyida 40—45 sum, bu yerda 60—70 so`m sotiladi”, deb yozilgan.
Samarhand ayni vaqtda harbiy qurol ishlab chixaruvchi ixtksoslashgan markaz ham edi. Bu yerda XUSH— XIX asrlar va XIX asrning birinchi yarmida pichok, xanjar. kilich va boshqa lar tayyorlangan XUSH asrda O`rta Osiyo hududida o`k otish quroli: tufang, farangi va shiplar (kozon) paydo bo`ldi. Ularni tayyorlash malakali degrez ustalar (rextagarlar) bo`lishini talab qilardi. Bunday ustalar ayrimlarining nomlari bizgacha yetib kelgan. Chunonchi, Usd Qul i degan odam ancha vaqt Xindiston hukmdori blib turgan Zahiriddin Muhammad Bobur hUqmronligi davridagi tuplarni ham kuygan edi.
Samard XSHX asr O`rtalarida 30 mingga yaqin aholi yashagan Buxoro xonligining ikkinchi muhim savdo va hunarmandchilik markazi edi.
XUSH—XSHX asrking biriyo-kchi yarmida Samarqand anvalgidek yirik fan va madaniyat markazi bo`lib qoldi. Bu asrlarda ijtimoiy fanlar, tibbiyot, tasviriy san`at yUqsak darajaga chiqdi.
Samarqandlik miniatyurachi rassomlar, chiroyli mUqovachilar nafaqat Mevaraunnaxrda, balki shu bilan birga undan boshqa joylarda ham shUqrat kozondilar. XUSH—XU1SH asr minatyurachilari boy bo`yoklar, nozik rasmlar, harakatlarni moxirona kursata bilish, ko`p figurali komozitsiyalarni joylashtirish san`atini egallagan edilar.
Muham mad Murod Samarqandiy Samarqandning mashxur minatyurachisi bulgan edi. Firdavsiyniig “Shoxnoma” dostoniga ishlangan 11 5ta bezak uniig ijodining yUqsak namunasidir. Kitobni 556 yil xattot Ham adoniy Xorazm mulkining hukmdori Eshmuham mad uchun kuchirib bergan edi.
Hindistonga Shoh Akbar (1556-1604) saroyiga Samarqandlik rassomlar Muhammad Murod va Muhammad Nodir jo`natilganlishi haqida ma`lumotlar ham bor.
Muham mad Sharif Samarqandiy Sa`diyning “Bo`ston” dostoniga to`rtta miniatyuradan bittasini ishlab bergan, Muhammad Darvish Samarqandiy 161 8 yil o`zining “doston Zibo-Zifar” kitobini to`rtta miniatyura bilan bezagan.1628 yil. Samarqandda Sharofidlin Ali Yazdiyning asari juda katta va qalin kitob shaklida tayyorlanib, unga yettita miniatyura ishlangan.
Kushiklar, hikoyalar, dostonlarda ommaviy xalq ijodi namoyon bo`ldi. Xalq teatr ijodi keng rivojlangan edi — ikki xil teat bor edi. Ulardan biri — kuchalarda tomosha kursatib yurunchilar (akrobatlar, dorbozlar, rakkoslar. ko`zbo`yamachilar ayik va serka urgatuvchilar) edi. Xalq teatrining eng yorkin tur sirkchilik — askiya aytish hisoblangan. To`y marosimlari va bayramlar ko`chalarda yuradigan musikachilar ishtirokisiz utmagan Musikachilar va ashulachilarni o`z ichiga olgan xalq teatri artistla ri sozandalar deb atalgan guruxni tashkil etgan.
Teatr tomoshalarining ikkinchi turi ko`girchok teatrlari edi, ular XUSH asr oxiridan boshlab keng rivoj topdi. Ko`girchok teatrining ikki xili bulardi: qul ga kiyiladigan ko`girchok. Bu teatrlarning artistlari o`z tomoshalarida adolatsiz kozilar, ruhoniylar va makham a mulozimlarini tankid qilishardi.
Musika san`atining obrusi baland bulgan. Ajoyib ijrochi sozandalar, bastakorlar, musika ilmi bilimdonlarining unlab nomlari manbalarda tilga olinadi. Musika bilan fakat professionallargina kizikib, shugullanishgan deyilishi xatodir. Olimlar, shoirlar, rassomlar va umuman, ilmli odamlarning hammasi musikani qadrlashgan, ko`pincha o`zlari ham biron asbobda musika ijro etishmgan, ko`shik yaratishgan va hatto musika nazariyasiga oid kitoblar yozishgan. Chunonchi, tarixchi va shoirlar Binoiy, Hofiz Tanish, shoirlar Hasan Ansoriy, xattot Makmud Isxok, shifokor Mavlono Xasan Samarqandiy va boshqa larni ko`rsatish mumkin.
Avvalgi davrlardagidek, XIX asrning birinchi yarmida Samarqand ulugvor, mustakham mudofaa devorlari bilan o`ralgandi. N. Xaniqovning yozishicha, 1841 yilda Samarqand minoralari va oltita darvozasi bulgan, tuynUqli baland paxsa devor bilan o`ralgan edi. Tunda shaharga kirish va undan chikish takiklangan. Shahar devorining aylanasi 13,9 km. Umumiy maydoni esa 10 kv.km bulgan. Samarqandda boglar, Ariq va hovo`zlar ko`p edi, ikkita karvonsaroy va uchta ham mom bulgan. Qal`a- shaharning garbiy qismiga joylashgan, tashqi devori 3,2 km o`zunlikda bo`lib, ikkita darvozasi bulgan. Ichkarida usti berk ayvonli qasr joylashgan.
XIX asrning ikkinchi yarmida yo`z bergan voqealar , umuman, O`rta Osiye mintakasi singari Samarqandning takdirini Rossiya imperiyasida yo`z berayotgan siyosiy, ijtimoiy-Iqtisodiy va madaniy jarayonlar bilan o`zoq vaqtga bog`ladi.
1868 yil bahorida general fon Kaufman boshchiligidagi harbiy qushin Samarqandni istilo qilish maksadida Zarafshon vodiysiga karab yurish boshladi. Hal kilunchi jang shaharning shimoliy chekkasidagi Chuponota tepaligida bo`lib utdi. Amir Mo`zaffarning qushinlaridan texnik va harbiy qurollanishi jihatdan ancha ustun bo`lgan Rossiya imperiyasi qushinlari 1868 yilning 1 may kuni Samarqandni amalda egallagan edilar. General Kaufman shaharda uncha ko`p sonli bo`lmagan harbiy garnizonni qoldirib, Buxoro qushinlarining asosiy qismlarini ta`kib qilish uchun Buxoro tomon yul oldi.
Vazirlar Mahham asining 1993 yil 23 iyundagi xaroriga muvofik, Samarqandda O`zbekiston Respublikasi Fanlar Aqademiyasining Samarqand bo`limi tashkil etildi. Uning tarkibga Samarqandda ish olib borayotgan Fanlar Aqademiyasining Arxeologiya instituti va yangidan tashkil qilingan Regional muamolar ilmiy tadqiqot instituti kiritildi. 1995 yil oktabr oyi Samarqandda YUNESKO ho`zuridagi Markaziy Osiyo tadqiqot halqaro instituti ochildi. Bu ilmiy tadqiqot institutlari Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Italiya, Rossiya, Polsha va AKShdagi yetakchi tadqiqot markazlari bilan bevosita aloqalarga ega.
Mustakillik yillarida Samarqandda Respublika Prezideni Islom Karimovning tashabbusi va bevosita rahbarligida Sharqning tarixiy obidalarini tiklash va ta`mirlash bo`yicha katta ish olib borilmokda. 2004 yil 16 iyulda Vazirlar Mahham asining “Shohizinda yodgorlik majmuasida ta`mirlash va obodonlashtirish ishlarini tashkil qilish to`g`risida”gi qarori qabul kilindi. Bu qaror asosida ikki yil mobaynida tegishli tamirlash ishlari olib borildi. Shu munosabat bilan majmua hududida O`zbekiyeton Respublikasi Failar Aqademiyasi Arxeologiya instituti olimlari tomonidan keng mikyosda arxeologik qazishmalar kilindi. Natijada, bu yerda o`rta asr maqbaralari, masjidlariniig yangi qoldiqlari topildi, ular qadimiy Shohizinda majmuasi tarixini tuldirdi va boyitdi.
Bibixonim, Tillakori yodgorliklari, Ulugbek rasadxonasi, Guri Amir, Nodir devonbegi, Xoja Ahror Vali. Xoja Axror Vali, Mahdumi A`zam va boshqa yodgorliklarni ta`mirlash buyicha keng mikiyosli ish olib borilmokda. Maxsus rejaga muvofik Shohizinda, Registon majmualari va Ruhobod maqbarasi hududi kengaytirildi va obodonlashtirildi. Qadimgi obidalarga hamohang va uygun ravishda go`zal va betakror tarixiy manzaralarni mujassamlashtiruvchi zamonaviy maydonlar barpo kilindi. Markaziy istirohat bogi, “Siyob” bozori, xazrati Xizr masjidi obodonlashtirildi. Shahardagi asosiy katta ko`chalar kengaytirilib, yangi kuriklar kurildi, bog va xiyobonlar bunyod etildi.
Mustakillik yillarida shaharda zamonaviy hamda xalqaro andozalarga javob beruvchi katta “Afrosiyob palas” mehmonxonalari kurilib, foydalanishga topshirildi. Eski Mexmonalar to`la ta`mirlandi, original va betakror me`moriy yechimdagi 50dan ortik xususiy Mehmonxona bunyod etildi. Samarqand aeroporti, uning terminallari va uchish maydonchalari butunlay yangilandi, natijada aeroport xalqaro makomga ega bo`ldi. Shahardagi “Mujiza” amfiteatri, “Yeshlar markazi” o`ziga xos Me`moriy uslubda qurilgan bo`lib, ular zamonaviy, go`zal inshootlar qatoridan urin oldi.
O`zbekiston Respublikasi xUqumati o`zbek Milliy davlatchiligining tarixiy ildizlarini o`rganishda va tiklash masalalasiga katta ztibor bermoqda. Davlat boshligi I. A. Karimov Amir Temur haykali ochilishi munosabati bilan 1996 yil 18 oktyabda Samarqandda bo`lib o`tgan tantanali mitingda bu shaharning jaxon tarixidagi aham iyatiga yUqori baho berib, shunday degan edi“Samarqand mUqaddas qadamjo, u millatimiz shuxratini butun, dunyoga taratgan, bu shahar shonli utmishga ega, uning bugungi kun baxti va kelajagi esa abadiydir”. Shahar nafaqat madaniy tadbirlar utkaziladigan joy, balki shu bilan birga siyosiy markaz bo`lib qoldi, bu yerga jahonning rivojlangan davlatlari, xalqaro tashkilotlarning rahbarlari tashrif buyurdilar, ko`plab uchrashuvlar, mo`zoqaralar va anjumanlar utkaziladi. Bu saxovatli zamiinda yashagan va samarali ijod qilgan hamda jahon fani, umuminson madaniyati rivojiga bebaho hissa kushgan olimlar va mutafakkurlarniig yubiley tantanalari utqazildi. Samarqand va butun temurlar davlatining shuxratini oshirgan buyUq falakiyotchi olim Mirzo Ulugbekning 600 yilligi 1994 yilda xalqaro mikyosda nishondi. 1996 yil buyUq sarkarda va davlat arbobi Amir Temurning 660 yilligi utqazildi. 1998 yil islom olamida buyUq muhaddis al-Buxoriyning 1225 yilligi keng nishonlandi. Butun musulmon olami yaratgan “Al Jomi` as-sahih” kitobini ahamiyati jihatdan mUqaddas Kur`oni karimdan keyin ikkinchi o`ringa kuyadi. Mashhur sana doirasida PoyAriq tumanining Xartang qishlog`ida, el e`zozidagi bu insonning qabri ustida ulugvor va betakror memoriy majmua barpo etildi. Yana bir buyUq shaxs — Xoha Ahror Valining 600 yillik yubileyi bayramiga u dafn etilgan joy obodonlashtirib keng mikyosli qurilish -ta`mirlash ishlari amalga oshirildi, ma`naviy-ma`rifiy tadbirlar utqazildi.
YUNESKOning sobik Bosh direktori 2000 yil aprelda bu noyob majmualani kelib ko`rgach, Samarqand, Toshkent, Buxoro, Xiva, KUqon Shahrisabz memorlari san`atiga yUqori baho berib, shunday degan edi: “Men hech qachon bunday yUqsak san`atni ko`rmagandim, bu o`zbek xalqi ma`naviyatining ramzidir”.
Samarqand — mo`zeylar shahri. Bu yerda Samarqand davlat mo`zey -kurikxonasi tarkibida O`zbekiston madaniyati va sanati tarixi mo`zeyi, Samarqand viloyat o`lkashunoslik mo`zeyi, Samarqand shahar (Afrosiyob) tarixi mo`zeyi, Ulugbek rasadxonasi yodgorlik tarixi mo`zeyi, Sadriddin Ayniy yodgorlik uy-mo`zeyi bor. Ularda ulham izning tosh asridan to hozirgi kungacha bo`lgan boy tarixiga oid noyob ma`lumotlar jamlangan. Samarqand shahar (Afrosiyob) tarix Mo`zeyida milodiy UII asrdagi Samarqand Hukmdorlarining qasrlari devorlariga ishlangan ulugvor bezaklarning asl nusxalari kuyilgan, ular jahon tarixida eng noyob eksponatlardan biri hisoblanadi
Bundan tashkari, shaharda ochik osmon ostidagi mo`zeylar deb atalishga arzigulik unlab me`moriy obidalar bor. Registon majmuasi yer yo`zidagi betakror mo`jiza hisoblanadi. 2004 yil Samarqandning tarixiy yodgorliklarini YUNESKO “Jahon aham iyatiga ega yodgorliklar” merosi ro`yxatiga kiritdi.
Samarqand — chinakam sayyohlar shahri. Shaharga har yili minglab sayyohlar keladi. Bugungi kunda shaharda ularning yashashi,tarixiy joylari bilan tanishishi uchun zamonaviy infrato`zilma yaratilgan. Shaharda o`nlab sayyohlik firmalari tashkil qilingan. Sayyohlikni yirik industriyaga aylantirish borasida keng kamrovli ish olib borilmokda.
1997 Yildan boshlab. Prezident Islom Karimovning tashabbusi bilan YUNESKO shafeligida har ikki yilda Samarqandning yuragi bo`lmish Registonda “Sharq taronalari” xalqaro musika festivali utkazilmokda. davlatimiz rahbari bu festivalning ahamiyati to`grisida gapirib, unga yUqori baho berdi: “Bu anjuman o`zida Sharqning kalbi va ruhini ifoda etadi. Mumtoz musika san`atini asrab avaylash va rivojlantirishdek olijanob maksadga xizmat qiladi”
Qadimgi Samarqand sayyohlarninggina emas, jaonniig taniqli davlat, siyosat va jamoat arboblarining ham e`tiborini tortmoqda. Keyingi yillarda Yevropa Ittifoqi komissiyasi komissari Xvan den BrUq, Rossiya sobik Prezidenti Vladimir Putin, Fransiya sobik Prezidenti Fransua Mitteran, Pokiston Islom Respublikasi sobik Prezidenti Farruh Ahmadkon Legxari, Turkiya Prezidenti Sulaymon Demirel, Kozogiston Prezidenti Nursulton Nazarboyev, Qirgiziston Prezidenti Kurmanbek Bakiyev, Tojikiston Respublikasi Prezidenti Emomali Rahmon, Chexiya Prezidenti Vatslav Gavel, Koreya Respublikasi sobik Prezidenti Kim Yen Sam, Belgiya Kirolligi Bosh vaziri HanLyUq Dax Moskva va Butun rus patriarxi Aleksiy Ikkinchi, AKSH sobik Prezidentining rafikasi Xillari Klinton, Angliya kirolichasi Yelzaveta va Edinburg gersoginiig kizi malika Anna, Rossiya Prezidenti Dmitriy Medvedev Samarqandga keldilar va uning diqqatga sazovor joylari bilan tanishdilar.
Boy tarixga ega bulgan jaxon fani, madaniyati va me`morchiliiga bebaho hissa qushgan Yer Yo`zining qadim shaxri Samarqand o`ziniig 2750 yilligini nishonladi. Shahar bunyodkorlik taraqkyyotini davom ettirmokda, u kelajak asrlarda ham “sharq durdonasi” bo`lib kolajak.