Biznes boshqaruv asoslari

Фойдаланиладиган адабиётлар рўйхати 
Асосий адабиётлар: 
1.L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p. 
2.Jeef Madura/ Introduction to business/ Florida Atlantic University/Paradigma Publishing 
Inc. 2010.694p. 
11. Қўшимча адабиётлар 
57. 
Переверзев М. П., Шайденко Н. А., Басовский Л. Е. Менеджмент. - 2-е изд., 
переработанное. -М.: ИНФРА-М, «Высшее образование», 2011. - 330 с. 
58. Мескон М.Х. и др. Основы менеджмента.-М.: Вильямс, 2008.-672 с. 
59. Lawrence Mensah Akwetey. 
Business administration for students 
and 
managers//Sotsis. – 2011 
60. Robert C.Appleby. Modern business administration. Manual.– M: Gardarika, 2009 
 
Интернет сайтлари 
www.cbu.uz 
www.gov.uz 
www.lex.uz 
www.mf.uz 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

16- Mavzu: Risk menejmenti 
1.Menejment tavakkalchiligini ko`rib chiqish. 
2. Xorijda sug`urtalanuvchi tavakkalchiliklar.
3. Xorijda sug`urtalanmaydigan tavakkalchiliklar. 
Risklarni Analiz qilish 
Istemolchilar va bizneslar tavakkalchiliklarga qarshi himoyalash uchun sug`urtalaydi.Sug`urta 
qilingan odam jarohar olganda,sog`liqni saqlash kerak bo`lganda yoki iqtisodiy zarar 
yetganda,sig`urta kompaniyalari bir qismini yoki hammasini to`lab beradi.Sug`urta kompaniyalari 
sug`urta pulini narxlarini qoplash kerakligini aniqlashni ro`yxatga olishga suyanadi.Ro`yxatga 
olishlarni aniqlash tavakkalchilik miqdori sug`urta kompaniyalari yuz tutadi va
Ular hatto kompaniyaning maksimum xarajatlarini qaytishini hisoblab chiqishadi. 
Garchi ro`yxatga olish iqtisodning barcha sohalarida,ko`pgina ishlar moliyaviy xizmat 
bizneslarida ishlaydi.Ko`pgina kotiblar sug`urta kompaniyalari va konsultatsion firmalarda
ishlashadi.Kotiblarga korparatsiyalar va davlat va federal hukumatlar ham ish berishadi.Bilim va 
mahoratlarni ko`rsatib berish uchun ishchilar,hamkasblar va mijoz,kotiblar qator professional 
imtihonlarni to`ldirishadi.1988-yildan, “Ish Miqdorini Taqvimi” kotiblik ishini Amerikadagi 
beshta ishdan biri sifatida hisoblab chiqdi. Tavakkalchilik analizida ish faoliyati qulayliklarini
tahlil qilish : Tavakkalchilik analizida ish faoliyati haqida ko`proq ma`lumot olish uchun 
kutubxona va internet resurslaridan foydalaning.Yuqoridagi ish haqidagi sarlavhalardan birini 
tanlang va quyidagi savollarga javob bering :1.Ish muhitini qanday tasovvur qilasiz?Oddiy ish 
kunida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan misollarni qanram olgan narsalar haqida aytib o`ting. 
2.Bu ish faoliyati sizni qiziqtirdimi?O`zingizni bu ishga tayyorkash uchun nimalar qilasiz? 
Risk menejmentini ko`rib chiqish Madsad:-Biznesda uchrachi mumkin bo`lgan risklarni aniqlash. 
-Bizneslar riskni hal qilish yo`llarini tasvirlang. Haqiqiy hayotga nazar Jamie mobil telefon 
kioskalari bo`ylab yuribdi,u ikkita muhim qarorga duch keldi.U o`zi xohlagandek xususiyatlarga 
ega mobil qurilmani topdi.Bu u kutgan narxdan biroz qimmat edi,lekin unda yetarlicha pul 
bor.Oylik rejada u xohlagan xizmatalar bor.Savdogar Jamiega agar xizmatlarni taminlovchi bilan 
ikki yillik shartnoma tuzsa,u telefon narxidan $100 ni saqlab qoladi.Agar u bu vaqt davomida 
shartnomani bekor qilsa,u kompaniyaga $200 to`laydi.Xizmatlarni taminlovchi yangi kompaniya 
va ularning xizmatlari unga yoqishiga yoki telefon ikki yil davomida yetarlicha ishlashiga 
Jamiening ishonchi komil emas. Qo`shimcha qilib aytganda, sotuvchi qo`shimcha oylik $4.95 
ga Jamiega himoya rejasini, agar Jamie telefoniga zarar yetsa yoki yo`qolsa qayta almashtirishni 
taklif etdi.Jamie hechqachon telefonini yo`qotmagan,lekin u telefonini yo`qotgan bir qancha 
do`stlarini biladi.U telefonini almashtira olmasligini biladi. Jamie aylanib yurganida,u kontrakat 
va qutqaruv rejasi haqida o`ylab yurdi.U yakuniy qarorga kelishdan oldin,narx qarshiligidagi risk 
haqida o`ylab chiqishi kerak. Riskni aniqlash.Har kuni siz riskka duk kelasiz.Risk bu yo`qotish 
ehtimolligini orttirish.Siz ko`p turdagi risk va yoqotishlar ehtimolligiga duch kelasiz.Ularning bir 
qanchasi siz uchun juda muhim va uzoq ta`sir qilishi mumkin.Jiddiy kasallik yoki falokatlar ziyon 
yetkazuvchi risk sizning hayotingizga jiddiy ta`sir ko`rsatadi.To`fon,tornado yoki yong`in
uy,bizneslarni va hatto butun jamiyatga zarar yetishi yoki vayron bo`lishidan tark etilishi mumkin.
Boshqa risklar noqulay lekin kam ta`sir ko`rsatadi.Agar siz yo`l-harakatida qolib ketsangiz,siz 
uchrashuvaga kech qolishingiz riski paydo bo`ladi.Qachonki yangi mahsulot sotib olsangiz,siz 
uning narxi ikki haftadan keyin tushib ketishi mumkinligi bo`yicha risk qilasiz.Agar hatto siz juda 
e`tiborli bo`lsangiz ham barcha yo`qotishlar va risklardan qocha olmaysiz.Hamon,shaxslar va 
bizneslar risklardan xabardor bo`lishi va yo`qotishlar ehtimolligini kamaytirishi kerak, ayniqsa
bular uchun risklar jismoniy va moliyaviy zarar yetkazadi. 
Risk turlari: 
Risklarni ko`rishning turli yo`llarni mavjud.Risk turlarini aniqlash unga qanday reja tuzishga 
yordam beradi.Risk uchun reja tuzish,agar u sodir bo`lsa,uning sodir bo`lishi va kamayishinining
ta`sirini kamaytiradi. Iqtisodiy va noiqtisodiy risklar.Iqtisodiy risk moliyaviy yo`qotish natijasini 
ko`rsadi.Iqtisodiy riskni uch turi mavjud.Shaxsiy(shaxsga oid) risk shaxsiy yo`qotish sog`liq va 
shaxsiy tinchlik natijasida yuzaga keladi.Mulk riski pulni,transport va binolarni o`z ichiga qamrab 

---

olganda shaxs va bizneslarning mulklarini boshqarishdan iborat.Javobgarlik riski sizning 
harakatingiz tufayli boshqa insonlarga yoki ularning mulklariga zarar yetkazishga oloqadordir. 
Noiqtisodiy risklar noqulay natija ko`rsatishi mumkin, lekin moliyaviy zarar yetmaydi.Yo`l-
transport hodisasi iqtisodiy riskdir.U xarajatlardan tibbiy yordam,avtomobil tuzatish va baland 
sug`urta narxlari kabilarni keltirib chiqaradi.Do`stingiz bilan maktabda talent shousiga 
qatnashishga qaror qilganingiz noiqtisodiy riskdir.Agar shou yaxshi o`tmasa, siz o`zingizni 
noqulay yoki xijolatli ahvolda qolasiz,lekin siz moliyaviy zarar ko`rmaysiz. Sof va taxminiy 
risklar.Sof risk yo`qotish imkoniyatini ko`rsatadi,lekin yutish uchun imkoniyat yo`q.Shavqatsiz 
ob-havo sof riskka misol bo`ladi.To`fon bizneslarga zarar yetkazmay o`tishi mumkin.Qattiq 
sovuq-to`fon bizneslarning yopilishi va narxlarni tushishiga olib keladi.Shamol va yomg`ir 
binolarga zarar yetkazgani tamirlash narxlari tufayli qo`shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi.
Taxminiy risklar ham yutish ham yo`qotishga bo`lgan imkoniyatni ta`minlaydi.Yangi biznesga 
pul tikishni taxmin qiling.Agar bu muvofiqiyatli bo`lsa,siz yaxshi foyda ko`rasiz.Boshqa 
tomondan,agar bu biznes muvafaqiyatsizlikka uchrasa, siz kiritgan barcha pulni yutqazasiz.
Boshqariladigan va boshqarilmaydigan risklar.Boshqariladigan risk siz tomoningizdan qilingan 
harakatni kamaytiradi yoki bartaraf etadi.O`g`irlikni oldini olish uchun bizneslar qo`riqlash 
tizimlarini,qo`riqchilarni yollash va poyezd ishchilari ziyrakligini oshirish ehtimoliy 
muammolarni kamaytiradi.Boshqarilmaydigan risk sizing ish-harakarlaringizni kamaytira 
olmaydi.To`satdan boshlangan qattiq yomg`ir va uzoq davom etgan quruqchilik fermerlar hosiliga 
ta`sir ko`rsatadi va zararni kamaytirish kamchilikni tashkil etadi. Ishonchli va ishonchsiz 
risklar.Insonlar o`zini riskning yomon ta`sirlaridan himoya qilish yo`llarini qidiradi.Himoya 
qilishning oddiy usuli sug`urtalash.Sug`urta katta ehtimoliy moliyaviy yo`qotishni aniq emasligi, 
aniq kichik to`lovlarni almashtiradi.Agar ko`p sonli insonlar berilgan riskka duch kelsa va 
ehtimoliy yo`qotish narxlari oldindan aytib beriladi,bu ishonchli risk deyiladi.Agar risk 
odatdagidek bo`lmasa yoki zarar ko`rilayotgan qiymatni oldindan aytib berib bo`lmasa, bu 
ishonchsiz risk deyiladi. 
Riskni hal qilish. Faraz qiling siz va sizning 9 ta do`stingiz, har biringizni yangi golf komplekt 
klubingiz bor.Har bir komplekt $600 dollar atrofida qiymatga ega.Siz “GolFriendsAssociation” 
(GFA) shakllaridagi qarorlarni qabul qilasiz.GFA ning madsadi klublardan biri o`g`irlanganda 
katta moliyaviy riskni kamaytirishdan iborat.Himoyani ta`minlash uchun har bir a`zo o`g`irlangan 
klub qaytarish uchun pulni teng bo`lishishga rozi bo`lishi kerak.Siz va barcha qaytarish narxiga 
$600ga rozi.Shuning uchun har bir guruh a`zosi $60 dan pulni klub sug`urta fondini qaytarish 
uchun ajratishadi.Agar siz GFA ning a`zosi bo`lmasangiz va sizning klubingiz o`g`irlatilgan 
bo`lsa,siz umumiy $600 ni yangi klub ochish uchun to`laysiz.A`zo bo`lganingizda klubni qaytarish 
uchun $60 to`laysiz.14-1-jadval a`zo va a`zo emaslarning narxlarini ko`rsatib beradi. Sug`urta 
fondini teng taqsimlash har bir a`zo uchun biroz iqtisodiy zarar yetkazadi.Bu yo`lda,guruh a`zolari 
risk iqtisodiy yo`qotishni bo`lishib bir-biriga yordam beradi. Har bir kishi riskka duch 
keladi.Ko`pgina risklar,agar yo`qotishlar qattiq bo`lsa moliyaviy zarar yoki ehtimoliy falokat
natijasida yuzaga keladi.Yakkar shaxslar va bizneslar ular duch keladigan risklarni va ehtimoliy 
yo`qotishlarni qanday hal qilish kerakligini aniqlashi lozim. 2-jadval risklarni hal qilishni to`rtta 
usulini ko`rsatadi:oldini olish,ko`cherish,sug`urta va taxmin qilish.