Боб керамика ва шишалар кимёвий технологияси


Чинни тури ва унинг таркибий кисмлари


Download 1.33 Mb.
bet22/102
Sana07.02.2023
Hajmi1.33 Mb.
#1175242
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   102
Bog'liq
Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi (A.Ismatov va b.)

Чинни тури ва унинг таркибий кисмлари. Чинни маҳсу- лотлари силикатларнинг керамика ва утга чидамли мате­
риал л ар техн ологияси асосида ишлаб чикариладиган на- фис керамика буюмлари туркумига киради.
Чинни маҳсулотлар хужалик чинниси, бадиий чинни ва электротехника чиннисига булинади. Чиннилар кҳттиқ ва юмшоқ чинниларга, шунингдеқ юкори ва паст темпе- ратурада пишувчи маҳсулотларга булинади.
Кҳттиқ чинни таркибига уч турли хомашё — 50 % као­лин ва гилгупроқ, 25 % дала шпати ва 25 % кварц киради. Бундай таркибдаги масса сополаги 1350° да зичлашади. Шу туфайли уларни юқори температурада пишувчи массалар туркумига киритиш мумкин. Тошкент Кимё-технологня ин- ститутининг «Силикат моддалар технологияси» кафедра- си олимларининг 15 мил давомида олмб борган ил.мий тад- ҳикртлари натижасида каттиқ чинни таркибидаги дала шпати ва кварцни Крра-Тау ва Марказий К.изилкҳ/м кон- ларидан қазиб олинадиган фосфорит моддаси ёхуд хай- вонлар суягининг кули билан алмаштириш мумкинлиги аникҳанди. Энг кувончли нарса шуки, ушбу махдллий хом- ашёларни чинни таркибига киритиш натижасида цаггик. чиннининг физик-механик хусусиятлари тула сакҳаниб кдлган ҳолда пишиш температураси 200° га камайди. На- тижада юкрри температурада пишувчи масса туридан паст температурада сополаги етилувчи янги мах,сулот тури га утилди.
Юмшоқ чинни буюмлар таркибига кварц ва дала шпа­ти каттиқ чинни массасига нисбатан купроқ киради. Ун- даги кварц микдори 35 %, дала шпати эса 34 % булиши мумкин. Юмшоқ чиннининг бир тури булган инглиз чин­ниси таркибига эса 43—49 % суяк кули, 16—21 % кварц. 18—19 % гилтупрок ва 11—43 % чинни гили киради. Бун­дай чинни сополаги 1250—1280° да пишади.
Чинни таркибига кирувчи барча компонентлар техно­логик жараён ва тайёр маҳсулотнинг физик-техник хосса- ларига таъсир утказади. Бу уринда, айниқса, гилларнинг таъсири сезиларлидир.
Гил, тупроқ ва лойтупроқ чинни таркибига алюминий

  1. оксидини олиб киради. Шу туфайли уларни кимёвий жиҳатдан алюминийнинг асосий силикатидеб қараш мум­кин. Таркибидаги алюминий (III) оксидининг микдорига кура, улар икки катта фуппага ажратилади. Биринчи груп- пага кирувчи гилли хомашё таркибида асосий алюминий- ли оксиднинг микдори 46 % га етмайди, иккинчи фуппа- га кирувчи юқори глинозёмли хомашёларда алюминий

  1. оксидининг микдори 46 % дан ортиқ булади.

Гиллар каолинлар, лойтупроҳар, сухарилар ва сланец- ли гилларга ажралади.
Каолин гили таркибида 39,5 % алюминий (III) окси- ди, 46.5 % кремний (VI) оксиди ва 14 % сув булади. Гил таркибида кам микдорда темир (III), магний, кальций, натрий, калий, барий ва бошқа металл оксидлари ара- лашмалари булади. Уларнинг кристаллари моноклин син- гонияга мансуб. Симметрия куриниши уқсиз диэдриқ фа- зовий фуппаси Сс (С?). Элементар ячейкасининг а, в ва с қирраларининг узунлиги 5,14, 8,90 ва 14,45 А га тенг. Бети бурчагининг катталиги 100° 12' атрофида. Каолин- нинг айрим танга ва пластинка кристаллари рангсиз. купинча сарриш ва қизриш, баъзан яшил ва кукимтир тов- ланиб туради. Уларнинг ҳаттимиги бирга яҳин. Солиш- тирма огирлиги 2580—2600 кг/м3.
Каолиннинг жуда куп конлари маълум. Хитойда бир- ламчи каолин конлари Кау-Линг тогида, Яучау-Фу яқини- да. Англиянинг Корнуолле билан Девонширда, Чехосло- вакиянинг Карлова-Вари яқинида, Германиядаги Бавария билан Саксонияда, Франциянинг Лиможа атрофида жой- лашган.
МДХ да каолиннинг йирик конлари мавжуд булиб, уларнинг купчилиги Украина ҳудудида жойлашган. Укра- инадаги энг му.ҳим кон пар Глуховецқ Часов-Яр, Дру- жковка, Николаевсқ Просяновсқ Пологсқ Турбовсқ Райковсқ Оқ Балка номи билан маълум. Ур&хда, асосан, утга чидамли каолиннинг бирламчи ва иккиламчи конла­ри куп булиб, йириклари қаторига Еленовсқ Куринсқ Троицко-Байновсқ Кочкарск ва Киштимск конлари ки­ради. Иркутск вилоятида Трошковсқ Шарк;ий Сибирда Балтийск. Узоқ Шаркда Меркушевск конлари маълум. Қо- зогистоннинг Акмолинск районида бирламчи каолин кони жойлашган.
Узбекистан Марказий Осиёда бирламчи ва иккиламчи каолин тупрорига бой республикалардан бири ҳисоблана- ди. Ангрен шахри яқинидаги кумир х,авзасида жойлашган каолин микдори жиҳатидан улкан конлар қаторига кира­ди. Бу конларда жойлашган бирламчи каолин микдори
А+В+С, категориялари буйича 51,2 млн т, иккиламчи ту- рининг микдори эса В+С категорияларига кура 200 млн т дан зиёд. Улар жами 70 км2 майдонни эгаллаб туради.
Чинни хомашёсига кушилган каолин гили таркибида алюминий (III) оксиди куп булгани туфайли массанинг ёпишкокдиги таъминланади. Улар юкори температурада кимёвий таркибига кирувчи сувни чикариб юборади ва алюминий (III) оксиди билан кремний (IV) оксидининг мух,им бирикмаси муллит минералининг ҳосил булишига олиб келади. Уч молекула алюминий оксиди ва икки мо­лекула кремний оксидидан ташкил топган ва табиатда эркин ҳолда деярли учрамайдиган муллит кристаллари игнасимон, гох,ида турт ёнли призмага ухшаган булади.
Каолин гили бой магматик ва метаморфик жинслар — гранит, гнейслар, кварати порфирларнинг нураши туфай­ли юзага келади. Каолинитнинг пайдо булиши жараёни сув ва карбонат ангидрид таъсирида утади. Х,осил булган каолин массаси ювилиб кетади ва суви туриб долган ,ҳавзатарда дис- перс гил чукиндиларидан иборат кдтламда тупланади.
Маълум шароитларда регионал метаморфизм жараёнида юқори температурали муҳит таъсирида каолин гили зич гилли сланецга айланади. Температура 300° дан ортса. ка­олинитнинг парчаланиши тезлашади. Натижада кристал- ланган сланецни ташкил этувчи андалузит, силлиманит, дистен, гранит каби минералларга айланади. Каолиннинг нураши пайтида ишкррлар иштирок этса, сланец урнига сарицит, слюда, дала шпати кабилар пайдо булади.
Чинни олишда ишлатиладиган лойтупроқ кимёвий тар­кибига кура каолин гилига яқин, аммо минералогик тар­киби билан кескин фаркданади. Агар каолин гили тарки­бига каолинит минерали кирса, чинни лойтупроги деган- да минералогик нуқтаи назардан икки ва ундан куп гил минералининг табиий аралашмаси тушунилади. Купинча гилтупроқ таркиби каолинит (Al20,-2Si02 2H20). галлуа- зит (Al20,-2Si02-4H20) ва пирофиллит (Al20,-4Si02'4H,0), аралашмасидан иборат. Гилтупроқ таркибида бошҳа ми- нераллардан кварц куми, слюда, дала шпати, колчедан, карбонат, рутил кабилар оз микдорда учраши мумкин.
Гилтупрокдар утга чидамли гил (1580° да эримайди), қийин эрувчан гил (эриш нуқтаси 1350—1580° оралиги- да) ва осон эрувчан гил (эриши 1350° дан паст) каби тур- ларга ажратилади.
Утга чидамли гилтупрок юкрри температурада қизди- рилганида окрангли массага айланса, уни чинни гили леб агаш мумкин. Одатда, бундай гупрокҳар каттиқ чинни тар- кибига 10 % атрофида кушилади.
Юкрри сифатли гилтупрок конларининг купчилиги Украинада жойлашган. Бу республиканинг биргина Арге- мовск ша,ҳри якинида бешта — Тройчатка, Янги Райка, Янги Швейцария, Абрамовск ва Андреевск конлари жой­лашган. Мутахассислар бу тупроқ конларини ягона ном — Дружковка группаси гиллари деб атайдилар. Йирик гил­тупрок конлари каторига Воронеж областининг Латная станцияси теварагила жойлашган Латненсқ Новгород вилоятининг Боровичи шахри атрофида учрайдиган Лю- битинск конлари киради. Бу конларда қазиб олинадиган хомашё таркибида 31—38 % алюминий (III) оксиди ва 2— 3 % титан (IV) оксиди бор.
Республикамизда утга чидамли ва куйиндиси оқ булган гплтупроклар оз учрайди. Ангрен кумир хавзаси ва Нурота tof ёнбагарларида учрайдиган конлар кичик булганлиги туфайли эътиборга олинмаган. Бизнинг серкуёш улкамиз- да, асосан осон эрувчи ва темир бирикмаларига бой булган гиллар кони беқиёс булиб, уларни хозирги кунда чинни саноатида ишлатиб булмайди.
Хомаше аралашмасининг пластик хусусиятларини оши- риш максадида чинни таркибига бентонит ку шилади. Бун­дай гилнинг минералогик таркибига монтмориллонит, биотит, кварц, гипс кабилар киради. Бентонит гили Турк- манистоннинг Углонлиқ Грузиянинг Аскан, Озарбайжон- нинг Хильмилин, Кримнинг Курцево ва Узбекистоннинг Шур-Сув конларидан қазиб олинади.
Чинни таркибига дала шпати ва кварцнинг айрим ёки кварц — дала шпати кумини пегметит жинслари холида ҳам киритса булади. Улар, яъни темир бирикмаларидан T03ajia6 олинган хомашё таркиби чинни учун зарур мод- далар билан бойитилади.
Пегматит таркибидаги кварц микдори 30 % ва ундан юкори булса, кимматбаҳо хомашё ҳисобланади. Унинг кимёвий таркибига % ҳисобида олинганда 71-75 кремний

  1. , 14—18 алюминий (III), 0,1—0.4 темир (III), 0.3—1,3 кальций, 0,07—0,14 магний, 4,3—9,4 кальций, 1,3—5 нат­рий оксидлари киради. Пегматит таркибида 68,5—70 % дала шпати, 22,2—30,1 % кварц ва 1,1—2.7 % с.пода уч- райди.

Карелия АР, Украина ва Уралда йирик пегмапп кон- лари жойлашган. Карелия конларидаги пегматит пластла- рининг кдлинлиги 60 м га, узунлиги эса 400 м га боради. Челябинск ва Екатеринбург вилоятларида ҳам пегматит конлари борлиги аникҳанган. Аммо пластларнинг цалин- лиги 0,5—0,7 м атрофида булганлиги туфайли улар кам қийматга эга.
Узбекистонда ҳам пегматит конлари бор. X- М- Абд_ҳ л.ча­ев, И. X- Хамробоев. X. Н. Боймуҳамедов. К. Л. Бобоев каби геолог олимлар Fap6nii Узбекистонда 15 та пегматит ҳiaii- донлари борлигини илмий асослаб беришгап. Коракал но- fhctoh АР худудида жойлашган Кизилсой пегматит май- дони алоҳида аҳамиятга эга. Пегматит тупламининг узун­лиги 500 м, қалинлиги эса 1,2 м.
Пегматит урнига кварц— дала шпати кумларидан фой- даланиш мумкин. Бундай кум конлари Кдшкадарё ьа Са­марканд вилоятларида учрайди. Кашкдаарё вилоятилаги Чияли кони захираси 38 млн тоннани, Самарканд вилоя- тидаги Илонсой кони захираси эса 37,8 млн тоннами таш- кил этади.

Download 1.33 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   102




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling