Bob. Raqobat ning mohiyati va shakllari

MUNDARIJA:

Kirish

1. 
   BOB. RAQOBAT NING MOHIYATI VA SHAKLLARI
   

1. 
   Raqobat bozor iqtisodiyotining
   
2. 
   Rеsurslarni yetkazib bеruvchilar
   

2. 
   BOB. MONOPOLIYALARNING IQTISODIY ASOSLARI
   

2.1. Monopolistik Raqobat

3. 
   BOB. O’ZBEKISTONDA RAQOBAT CHILIK MUHITINING VUJUDGA KELISHI VA MONOPOLIYAGA QARSHI QONUNCHILIK.
   

3.1. Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari

3.2. O'zbekiston Respublikasining «Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida» (1996 yil, aprel) qonuni .

XULOSA

ADABIYOTLAR

KIRISH

 Raqobat koʻp qirrali iqtisodiy hodisa boʻlib, u bozorning barcha subʼyektlari oʻrtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Resurslarnn yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi raqobat oʻzlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori nd/shshrda sotish uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqaruvchilar va resurelarni yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot toʻliq erkinlashgan sharoitda yaqqol namoyon boʻladi.

Raqobat isteʼmolchilar oʻrtasida ham yuz berib, tovarlarni qulay va arzon baholarda sotib olishga qaratiladi, yaʼni haridor har bir sarflangan pul birligi evaziga koʻproq naflilikka ega boʻlishga harakat qiladi, arzon va sifatli tovarni tezroq sotib olish uchun kurashadi. Raqobatda ishlab chiqaruvchilar oʻrtasida sarflangan harajatlarga koʻproq foyda olish, shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, yaʼni qulay bozorlar, arzon xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari uchun kurash boradi. Raqobat asosida ishlab chiqaruvchilarning mulk egasi sifatida alohidalashuvi va mustaqil boʻlishi, manfaatlar toʻqnashuvi yotadi. Chunki har bir mulk egasining oʻz manfaati boʻlib, ular shu manfaatga erishish uchun intiladi. Mulk egasining tovar ishlab chiqarish va boshqa barcha sohalardagi faoliyati shu manfaatga boʻysundirilgan boʻladi. Raqobat mavjud boʻlishining yana bir sharti — bu tovarpul munosabatlarining , maʼlum darajada rivojlangan bozor tizimining boʻlishidir. Shu sababli raqobat ning asosiy sohasi bozor hisoblanadi.

Yangi texnologiya joriy qilish, talabga javoban tovar turlarini tez oʻzlashtirish, malakali ishchi kuchiga ega boʻlish va zamonaviy marketing xizmatidan foydalanish kabilar raqobat kurashidan gʻolib chiqish shartiga aylanadi. Monopoliya raqobatga zid, chunki u tovar ishlab chiqaruvchiga tanho hukmronlikni taʼminlab, oʻzaro bellashuv uchun sharoit qoldirmaydi. Raqobat kurash yoʻlini tanlash jihatdan ham halol va gʻirrom raqobatga boʻlinadi. Halol raqobat bozordagi kurashda qabul qilingan, hammaga maqbul usullar bilan olib boriladi, bozor qoidalariga asoslanadi. G’irrom raqobatda taqiqlangan va qoralangan usullar, yaʼni qalloblik, koʻzboʻyamachilik, soʻzida turmaslik, aldash, iqtisodiy josuslik, qoʻporovchilik va hatto jismoniy zoʻravonlik kabi jinoyatkorona usullar qoʻllaniladi. Bozor iqtisodiyoti aslida faqat halol raqobatni tan oladi. Raqobat iqtisodiyotni sogʻlomlashtirib turadi. Raqobatdan jamiyat manfaatlari yoʻlida foydalanish va uni nazorat qilishda davlat tomonidan qabul qilinadigan monopoliyaga qarshi qonunlar muhim ahamiyatga ega.

Raqobat olib borish usuliga koʻra, narx bilan raqobat va narxsiz raqobatga boʻlinadi. Narx bilan raqobatlashuv tovarlar yoki xizmatlarni raqiblarga qaraganda foydani vaqtinchalik kamaytirish hisobiga arzon narxda sotishni bildiradi (narxdan tashlamalar, ulgurji haridorlarga imtiyozlar va boshqalar), Narxsizraqobatga haridorlarni egallash va saqlab turishning narxlarni arzonlashtirish bilan bogʻliq boʻlmagan har qanday qonuniy usullari kiradi (sifatini oshirish, xizmat muddatini uzaytirish, ekologik tozalik, xavfsizlik va boshqalar) Oʻz miqyosiga koʻra, raqobat eng avvalo 2 turga — tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga boʻlinadi. Iqgisodiy adabiyotlarda tarmoq ichidagi raqobatning 4 ta shakli alohida ajralib koʻrsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistax raqobat, monopoliya va oligopoliyatr raqobatning amal qilishi uchun muayyan shartsharoitlar mavjud boʻlishi shart. Bu shartsharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda boʻlishi mumkin. Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillarining kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi. Raqobatchilik muhitini vujudga keltirish uchun davlat monopoliyalarga qarshi siyosat olib boradi, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish boʻyicha chora-tadbirlar koʻradi, monopoliyaga qarshi qonunchiliknn amalga oshiradi.

Davlatning raqobatga nisbatan siyosati uning maʼrifatli, madaniy koʻrinishlari va qoidalarini taʼminlashga yoʻnaltiriladi. Bunday siyosat ishlab chiqarishni takomillashtirish, mahsulotlarni samarali taqsimlashga, texnika va iktisodiy taraqqiyotga yordam beradi, isteʼmolchilarning manfaatlarini ximoya qilishga xizmat qiladi.

Oʻzbekistonda bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida xukumat tomonidan iktisodiyotda raqobat muhitini yaratish masalasiga alohida eʼtibor berildi. Jahondagi barcha rivojlangan davlatlarda boʻlgani kabi Oʻzbekistonda ham raqobat boʻyicha davlat siyosati amalga oshiriladi. Shu maqsadda 1996 yil 15 martda Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qoʻmitasi tashkil etildi. Keyinchalik, u mustaqil davlat qoʻmitasiga aylantirildi. Oʻzbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda narx bilan raqobatlashuv usuli tanlandi va narxlar erkin qoʻyib yuborildi.

Raqobatning mamlakat iqtisodiyotidagi ahamiyati, shuningdek, mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, uning xalqaro bozor munosabatlaridagi mavqei va ta'siri bilan belgilanadi.

Yangi texnologiya joriy qilish, talabga javoban tovar turlarini tez oʻzlashtirish, malakali ishchi kuchiga ega boʻlish va zamonaviy marketing xizmatidan foydalanish kabilar raqobat kurashidan gʻolib chiqish shartiga aylanadi. Monopoliya raqobatga zid, chunki u tovar ishlab chiqaruvchiga tanho hukmronlikni taʼminlab, oʻzaro bellashuv uchun sharoit qoldirmaydi. Raqobat kurash yoʻlini tanlash jihatdan ham halol va gʻirrom raqobatga boʻlinadi. Halol raqobat bozordagi kurashda qabul qilingan, hammaga maqbul usullar bilan olib boriladi, bozor qoidalariga asoslanadi. G’irrom raqobatda taqiqlangan va qoralangan usullar, yaʼni qalloblik, koʻzboʻyamachilik, soʻzida turmaslik, aldash, iqtisodiy josuslik, qoʻporovchilik va hatto jismoniy zoʻravonlik kabi jinoyatkorona usullar qoʻllaniladi. Bozor iqtisodiyoti aslida faqat halol raqobatni tan oladi. Raqobat iqtisodiyotni sogʻlomlashtirib turadi. Raqobatdan jamiyat manfaatlari yoʻlida foydalanish va uni nazorat qilishda davlat tomonidan qabul qilinadigan monopoliyaga qarshi qonunlar muhim ahamiyatga ega.

Raqobat olib borish usuliga koʻra, narx bilan raqobat va narxsiz raqobatga boʻlinadi. Narx bilan raqobatlashuv tovarlar yoki xizmatlarni raqiblarga qaraganda foydani vaqtinchalik kamaytirish hisobiga arzon narxda sotishni bildiradi (narxdan tashlamalar, ulgurji haridorlarga imtiyozlar va boshqalar), Narxsizraqobatga haridorlarni egallash va saqlab turishning narxlarni arzonlashtirish bilan bogʻliq boʻlmagan har qanday qonuniy usullari kiradi (sifatini oshirish, xizmat muddatini uzaytirish, ekologik tozalik, xavfsizlik va boshqalar) Oʻz miqyosiga koʻra, raqobat eng avvalo 2 turga — tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga boʻlinadi. Iqgisodiy adabiyotlarda tarmoq ichidagi raqobatning 4 ta shakli alohida ajralib koʻrsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistax raqobat, monopoliya va oligopoliyatr raqobatning amal qilishi uchun muayyan shartsharoitlar mavjud boʻlishi shart. Bu shartsharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda boʻlishi mumkin. Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillarining kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi. Raqobatchilik muhitini vujudga keltirish uchun davlat monopoliyalarga qarshi siyosat olib boradi, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish boʻyicha chora-tadbirlar koʻradi, monopoliyaga qarshi qonunchiliknn amalga oshiradi.

Rossiyaning bozorni boshqarish usullariga o'tishi bilan jamiyatning iqtisodiy hayotidagi raqobatning roli sezilarli darajada oshdi.

Ichki bozorda raqobat qanchalik kuchli bo'lsa, milliy firmalar chet el bozorlari uchun kurashishga tayyor bo'ladilar va narx darajasi va mahsulot sifati jihatidan ichki bozordagi iste'molchilar foydaliroqdir. Darhaqiqat, raqobatbardosh mahsulotlar iste'molchilarning xususiyatlariga ega bo'lishi kerak, ular boshqa raqobatchilarning o'xshash mahsulotlaridan ijobiy farq qiladi.

Raqobat zamonaviy bozor mexanizmining asosi bo'lib, nafaqat uning namoyon bo'lish ko'lami so'nggi o'n yilliklar ichida muttasil o'sib borganligi uchun. Bozor faoliyatining samaradorligi qanchalik yuqori bo'lsa, raqobat shunchalik kuchayadi va uning namoyon bo'lishi uchun sharoitlar yaxshilanadi. Raqobat iqtisodiy, texnologik va huquqiy shartlarning maqbul kombinatsiyasini talab qiladi. Ushbu shartni noto'g'ri tushunish raqobatning mavjudligiga to'sqinlik qiladi yoki hatto uni yo'q qiladi. Natijada iqtisodiyotdagi turg'unlik, uning samaradorligining nisbiy yoki mutlaq pasayishi, mamlakat aholisining turmush darajasining pasayishi.

Shu munosabat bilan, hozirgi paytda barcha rivojlangan davlatlar kabi, Rossiya Federatsiyasida raqobat muhitini saqlab turuvchi raqobatni o'rganish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim vazifasiga aylandi.

Shunday qilib, ushbu ishning maqsadi raqobatni turli nuqtai nazardan ko'rib chiqish, uning iqtisodiyotdagi funktsiyalarini, asosiy turlarini, shuningdek mavjud bo'lish shartlarini va bozor iqtisodiyotidagi rolini aniqlash. Raqobat turlarini bozor tuzilmalari turlari bo'yicha ko'rib chiqishda nomukammal raqobat, uning turlari, xususiyatlari, afzalliklari va kamchiliklariga katta e'tibor beriladi, chunki raqobatning ushbu shakli hozirgi kunda eng keng tarqalgan. Asarda Rossiyada raqobat masalasi ham yoritilgan. Iqtisodiy o'zgarishlar yillarida Rossiya butun dunyo uchun tushunarli bo'lmagan iqtisodiy boshqaruvning maxsus tizimini ishlab chiqdi. Shunga ko'ra, raqobatbardosh naqshlarning harakati tartibsiz va o'ziga xos shakllarga ega.

"Monopolistik faoliyatni cheklash toʻgʻrisida"gi (1992 yil 3 avg .) konunga koʻra, narxlarni monopollashtirish, bozorda ataylab taqchillik yaratish, raqobatning gʻirrom usullarini qoʻllash man etiladi. "Isteʼmolchilarning huquqdarini himoya qilish toʻgʻrisida"gi (1996 yil 26 apr.) qonuniga asosan, gʻirrom raqobatga yoʻl qoʻymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida eʼtibor berilgan. "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat toʻgʻrisida" (1996 yil 27 dek.) qonunida ham sogʻlom raqobat muhitining huquqiy shartsharoitlari taʼminlab berilgan.

Xulosa

Demak dеmоkrаtik jаmiyatni bаrpо etishning аsоsiy shаrtlаridаn biri, nоmаrkаzlаshgаn tаrtibdа iqtisоdiy qаrоrlаrni qаbul qilish bilаn bоg’liq shаrоitlаrning mаvjudligi hisоblаnаdi. Erkin rаqоbаt - tаnlаsh erkinligi, tаdbirkоrlik erkinligi, bоzоrgа kirish erkinligi kаbi tаlаblаrning sinоnimidir, u fuqаrоlik jаmiyatidа kishilаrning kоnstitutsiyadа bеlgilаngаn iqtisоdiy erkinligining muhim tаrkibiy qismi hisоblаnаdi.

Neoliberal kontseptsiya cheksiz erkin raqobat uchun shartlarning ustuvorligi g'oyasiga asoslanadi, aksincha emas, balki davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashishi tufayli. Neoliberallar iqtisodiy erkinlashtirishni, erkin narxlar printsiplaridan foydalanishni, xususiy mulk va nodavlat iqtisodiy tuzilmalar iqtisodiyotida etakchi o'rinni egallashni yoqlaydi.

Raqobat to'g'risida bunday tushuncha, ko'rib turganimizdek, klassik nazariyadagi ta'rifdan raqobat va raqobatni farqlamaganidan juda farq qiladi. Raqobat haqida gapiradigan bo'lsak, klassika faqat mukammal raqobatni nazarda tutgan edi, ular ichida sotuvchilarning o'zaro bog'liqligi shunchalik kichikki, uni e'tiborsiz qoldirish mumkin. Raqobat bozorida barcha firmalar bir-birlaridan mustaqil bo'lib, birining xatti-harakatlari boshqa firmalarning xatti-harakatlariga sezilarli ta'sir ko'rsatmaydi. Bunday raqobatbardosh xulq-atvor bilan, hech bir kompaniya bozorning etakchisiga aylana olmaydi, ya'ni monopoliya mumkin emas.

Raqobatning xulq-atvori va tarkibiy talqini bilan bir qatorda, iqtisodiy nazariyada raqobatga funktsional yondashuv, shuningdek, raqobatni "kashf qilish jarayoni" sifatida tavsiflash ham mavjud.

Iqtisоdiyotdа mоnоpоllаshuv tеndеnsiyalаri pаydо bo`lish munоsаbаti bilаn erkin rаqоbаt chеklаnаdi, shu sаbаbdаn sоg`lоm rаqоbаtchilik muhitini yarаtishdа dаvlаt hаm qаtnаshаdi. Bu dаvlаtning аntimоnоpоl siyosаti оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Bu siyosаt erkin rаqоbаt muhitini yangidаn yarаtishgа emаs, bаlki uni sаqlаb qоlishgа, qаytаdаn tiklаshgа, rаqоbаtning mаdаniylаshgаn usullаrini qаrоr tоptirishgа qаrаtilаdi.

Ishtirok etish tizimi tarmoqlararo va tarmoqlararo monopolistik ittifoqlarni tashkil etishning muhim shakli bo'ldi. Uni rivojlantirish imkoniyati aktsiyadorlik jamiyatining shakliga bog'liq bo'lib, u nazorat paketining egasiga tegishli. Agar aktsiyalarning nazorat paketining egasi boshqa kompaniya bo'lsa, u holda u o'zining "sho''ba" kompaniyasini boshqarish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu tabiatda ko'p bosqichli bo'lishi mumkin bo'lgan ishtirok etish tizimi bo'lib, piramidaning eng yuqori qismida joylashgan kompaniyaga ulkan kapital ustidan nazoratni ta'minlaydi.

Mustaqil kompaniyalarni birlashtirish shaklida markazlashtirishning kuchayishi hisobiga kapitalning tez o'sishi ta'minlandi. Kapitalni markazlashtirishning ushbu shakli AQShda keng qo'llanilgan. Monopolistik qo'shilishning birinchi katta to'lqini AQShda XIX asrning 90-yillari va XX asrning birinchi yillarida yuz berdi. Natijada butun sanoatni bo'ysundiradigan eng yirik kompaniyalar paydo bo'ldi.

O`zbеkistоndа ham bоshqа sоbiq ittifоqdоsh rеspublikаlаri kаbi, rаqоbаtni umumаn inkоr etuvchi dаvlаt mоnоpоliyasidаn dаvlаtlаshmаgаn, turli хo`jаlik shаkllаrining muvоzаnаtigа аsоslаngаn vа erkin rаqоbаtni tаqоzо etuvchi bоzоr tizimigа o’tish yuz bеrmоqdа. Bu yеrdа аvvаllо rаqоbаtchilik munоsаbаtlаrini shаkllаntirish vа shu bilаn bir qаtоrdа uni tаkоmillаshtirish vаzifаsi turibdi. Har qanday iqtisodi rivojlangan davlatni qarasak, eng avvalo ichki iqtisodiyotini rivojlantirganligiga guvoh bo`lamiz. Buning uchun esa u eng avvalo erkin raqobatni vujudga keltirishga harakat qilgan. Bunday erkin raqobat bozorlarini yuzaga keltirish qiyin bo`lsada, lekin iloji boricha shu bozorga yaqin raqobatlashgan monopol bozorni yuzaga keltirishimiz kerak.

Аntimоnоpоl qоnunlаrni qаbul qilish vа hаyotgа tаtbiq qilish bоzоr munоsаbаtlаrigа o`tаyotgаn hаr bir mаmlаkаt uchun hаyotiy zаrurаtdir, chunki erkin rаqоbаtgа yo`l bеrmаy turib bоzоr iqtisоdiyotini shаkllаntirib bo`lmаydi.

Men har bir raqobatbardosh mahsulot uchun sotish narxi iste'mol narxidan pastroq deb hisoblayman. Iste'molchi uchun iste'mol qiymatining to'lanmagan qismi tovarni ishlatishdan olgan qo'shimcha daromadga tengdir. Yetkazib beruvchi uchun bu o'z mahsulotlarining raqobatdoshligiga mos keladi.

Shu bilan birga, iste'molchi to'lanmagan ulushni iloji boricha ko'proq qilishdan manfaatdor. Ushbu miqdorga etkazib beruvchining nisbati ikki baravar. Bir tomondan, u o'zining katta o'lchamidan ham foyda ko'radi: raqobatbardoshlikning sezilarli marjasi, bu uning mahsulotini sotib olishni ta'minlaydi, boshqa tomondan, sotish narxini oshirish va raqobatbardoshlik marjasini pasaytirish orqali uning foydasini oshiradi.

Tahlilimiz natijasida aniqlandikki, raqobat - bu mahsulotni sotish imkoniyatini yaxshilash va xaridorlarning xilma-xil ehtiyojlarini qondirish uchun bozorda faoliyat yuritadigan korxonalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar, o'zaro bog'liqlik va kurashning iqtisodiy jarayoni.

1. 
   Raqobatning oqibatlari, bir tomondan, ishlab chiqarish va bozor munosabatlarining keskinlashishi, ikkinchi tomondan, ilmiy-texnik taraqqiyotning o'sishi.
   
2. 
   Bozor sharoitiga ko'ra, raqobat mukammal, nomukammal va tartibga solinadiganlarga bo'linadi.
   
3. 
   Iqtisodiyotda raqobatni o'z usullari bo'yicha narx va nooziq, yoki raqobat asosida narx va raqobat asosida sifatga bo'lish odatiy holdir.
   
4. 
   Bozor tuzilmalarini belgilaydigan to'rtta raqobat tuzilmasi mavjud: sof raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya, sof monopoliya.
   
5. 
   Ularning har biri bir qator belgilar bilan tavsiflanadi:
   
6. 
   Sof raqobat  - ko'plab kichik firmalar; mahsulotning bir xilligi; kirish va chiqishdagi qiyinchiliklarning yo'qligi (sohadan); barcha turdagi ma'lumotlardan teng foydalanish.
   
7. 
   Monopol raqobat - ko'plab kichik firmalar tomonidan ; mahsulotning heterojenligi ; kirish va chiqishdagi qiyinchiliklarning yo'qligi (sohadan); ma'lumot olish imkoniyati biroz cheklangan;
   
8. 
   Oligopoliya - oz miqdordagi yirik firmalar; mahsulotning heterojenligi (yoki bir xilligi); chiqishda mumkin bo'lgan qiyinchilik (sohadan); ma'lumot olish imkoniyati biroz cheklangan;
   
9. 
   Sof monopoliya - bitta kompaniyaning ishtirokida; mahsulotlarning o'ziga xosligi; kirish uchun hal qilib bo'lmaydigan to'siq; ma'lumot olish imkoniyati biroz cheklangan;
   
   

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Karimov I.A. «O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda». T.: O’zbеkiston, 1999, 34-bеt.
   
2. 
   Abdullayev Yo. Bozor iqtisodiyoti asoslari: 100 savol va javob. – T.: «Mеhnat», 1997, 58-59-b.
   
3. 
   Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеbnik. - Izd., ispr i dop. / Pod obsh. rеd. akad. V.I.Vidyapina, A.I.Dobrinina, G.P.Juravlеvoy, L.S.Tarasеvicha. – M.: INFRA-M, 2005, 121-b.
   
4. 
   Kulikov L.M. Ekonomichеskaya tеoriya: uchеb. – M.: TK Vеbli, Izd-vo Prospеkt, 2005, 191-b.; Tojiboyeva D. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun o’quv qo’llanma. T.: «O’qituvchi», 2002, 246-b.
   
5. 
   Bu mazmundagi ta’riflar quyidagi manbalarda ham bеrilgan: Shishkin A.F. Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеbnoye posobiye dlya vuzov. 2-е izd. Kn.1. – M.: Gumanit. izd. tsеntr VLADOS, 1996, 597-b.; Borisov ye.F. Ekonomichеskaya tеoriya: uchеb. – 2-е izd., pеrеrab. i dop. - M.: TK Vеlbi, Izd-vo Prospеkt, 2005, 208-b.; Osnovi ekonomichеskoy tеorii. Politekonomiya: Uchеbnik /Pod rеd. d-ra ekon. nauk, prof. D.D.Moskvina. Izd. 3-е, ispravl. – M.: editorial URSS, 2003, 499-b.