Bob. Uzumning xalq xo`jaligidagi ahamiyati Uzumning kelib chiqish tarixi va tarqalishi

bob. Uzumningxalqxo`jaligidagiahamiyati

1. 
   Uzumningkelibchiqishivatarqalishtarixi.
   

Uzumengqadimiyvamadaniyo`simliklardanbirihisoblanadi. VitaceaeoilasiningVitisviniftraturigamansubdir. Hozirdauzumningtabiatda 60 gayaqinturima`lum.
Tok o`simliginingasosiyshakllanishmakonlariShimoliy Amerika,Xitoy, Yevropa, Kavkaz vaO`rtaOsiyohisoblanadi. Shu xududlardauzumningyovvoyiturlarinihozirgacha ham uchratishmumkin.Lekinmadaniyo`simliklarningkelibchiqishmarkazlaridanbiriShimoliy Amerika bo`lib, buyerlaruzumturlarigajuda boy. UshbuuzumturlariYevropa, Kavkaz, O`rtaOsiyoda ham kengtarqalgan.
MarkaziyOsiyomadaniyuzumnavlariniasosiyshakllanishmakonlaridanbirihisoblanadi. Ayniqsaho`lholidaiste`molqilishuchunmo`ljallanganuzumnavlaribuyerdakengtarqalgan.
XIV-XV asrlardasharobtayyorlashvaiste`molqilishtaqiqlangandanso`ngxalqseleksiyasifaqatbiryo`nalishdaho`lholidaiste`molqilishgamo`ljallanganuzuzmnavlariniyaratishbo`yichaisholibbordi. O`rtaOsiyodayaratilganuzumnavlarijahongama`lumdir.
O`rtaOsiyoda,jumladanO`zbekistonda ham uzumqadimiytarixgaega. Eramizdan IV asrilgari ham buyerdauzumchilikvasharobchilikrivojlanganbo`lib,buyerdanafaqatmahalliynavlarbalkichetdankeltirilgannavlar ham yetishtirilgan. Tarixiyma`lumotlargaqaraganda IV –VII asrlardaO`zbekistonninghozirgihududlaridauzumchilikvasharobchilikrivojlanganbo`lib,buyerdanafaqatmahalliynavlar, balkichetdankeltirilgannavlar ham yetishtirilgan. Uzumasosansug`oriladiganyerlardayetishtirilgan. Farg`ona,Samarqand, Zarafshon, Xorazmvohalariasosiyuzumyetishtiradiganmintaqalarbo`lgan.
Shu davrdaastasekinkishmishvamayizbopnavlar ham yetishtirilaboshlandi. Asrlardavomidaxalqtomonidanengyaxshikishmishvamayizbopnavlaryaratildi.
XVIII-XIX asrlarda ham jahonbozoridamayizvakishmishlarsotilibkelingan. O`zbekistonningtuproqiqlimsharoitlariuzumyetishtirishuchunjudaqulaybo`lib,buyerda har xilmuddatlardapishadiganuzumnavlarinio`stirishimizmumkin.ToshkentviloyativaFarg`onavodiysidauzumnixo`rakivavinobopnavlarikengtarqalgan. O`zbekistondakishmishnavlariasosan Samarqand,Buxoro, Qashqadaryoviloyatlaridako`proqyetishtirilgan.
O`rtaOsiyo, xususanO`zbekistonuzumchiliginingtariximingyillarnio`zichigaoladi. Bu yerlardauzum Iskandar Zulqarnaynbostiribkirishidananchailgariekilganima`lum.
EramizboshlaridayunonliklarO`rtaOsiyogakelishlaridanavvaluzumchilikvasharobchilikrivojlanganima`lumayniqsa,Farg`onavodiysidayirikyeregalariqo`lidakattamaydonlardauzumzorlarbo`lib,uzumyetishtirishva vino tayyorlashorqaliyaxshidaromadqilingan.
Arablaristilosidavridaxalqaroaloqalar,savdo-sotiqishlariancharivojlanganbo`lib, uzumchilikkae`tiborkuchayaborgan.O`rtaO`siyoda, jumladanmamlakatimizgaHindiston, Eron, Avg`oniston, shuningdek, ayrimararabmamlakatlaridanuzumningyangi, ayniqsaxo`rakivamayizbopnavlarikeltirilgan.
Mo`g`ullarningO`rtaOsiyogahujumiqishloqxo`jaligigakattatalofatyetkazdi. AyniqsaZarafshon , Marv, Xorazmvohalaridasug`orishtarmoqlaribuzibtashlandi, dehqonchilikyerlari , bog` vauzumzorlarpayhonqilindi. Buningta`sirianchayildavometdi. Faqat XV asrgakelibuzumchilikkae`taborkuchayaboshladi.KeyinchalikIslomdinishariathukmitalablarigako`ra vino tayyorlashvauniichishtaqiqlanganbo`lib , uzumningfaqatxo`rakivamayizbopnavlariniko`paytirishgaahamiyatberildi. Shundaybo`lsadauzumningfaqatBaxtiyoriy,Obaki ,BuvakivaVassarg`akabinavlariniiste`moluchunyaxshihisoblangannavlarisaqlabqolingan . Musallastayyorlashesaanchacheklangan. O`rtaOsiyoningChorRossiyasitomonidanbosibolinishi, Rus davlatibilansavdosotiqaloqalariningrivojlanishinatijasidayurtimizdan ham Rossiyaningmarkaziybozorlaridaxo`rakiuzum, mayiz, shinnikabimahsulotlargabo`lgan talab oshdi.
Uzumchilikhamdasharobchilikasta-sekinrivojlanaboshladi.UzumningvinobopnavlariUkraina ,Moldava, Kavkazortivaboshqajoylardankeltirilibekildi.TurkistongaRossiyadanuzumchilikvavinochiliksohalaribo`yichaolimvamutaxassislarkelaboshladi.Hozirdadunyobo`yichayetishtiriladiganuzumningasosiyqismi vino tayyorlashda, yangiligidaiste`molqilishda,oz qismiquritishuchunishlatiladi.Agarbuko`rsatkichlarmintaqalararovadavlatlararoko`ribchiqiladiganbo`lsaOsiyomamlakatlariningaksariyatqismidayetishtiriladiganuzumningasosiyqismiyangiligichayeyish, mayizqilish, alkogolsizichimliklarvakonservamahsulotlaritayyorlashuchunYevrovamamlakatlaridaesahosilningasosiyqismi vino tayyorlashuchunishlatiladi.
Dunyobo`yicha har yilio`rtacha 1 mlntonnamayiztayyorlanadi.Bu boradaTurkiyava AQSH yetakchio`rinlardaturadi.Eron,Gretsiya, Avstraliya, Avg`oniston, Chili, Janubiy Afrika Respublikalarikabimamlakatlarda ham sifatlimayizyetishtiriladi. O`zbekistonhamdo`stlikdavlatlariichidadastlabkio`rinlarniegallaydi.

2. 
   Uzummevasiningkimyoviytarkibivaahamiyati .
   

Uzumchilikrespublikamizqishloqxo`jaliginingqadimiyserdaromadtarmoqlaridanbirisanaladi. Uningmevasio`ziningparxezlikvaozuqaligijihatidaninsonorganizmiuchunengzarurmahsulothisoblanadi.Pishibyetilganuzumtarkibida ,ayniqsakishmishnavlarida organism tomonidantezo`zlashtiriladiganqandlarglyukoza , fruktozavasaxaroza bor.Fruktoza -oshqozonostibeziningishtirokisiztezsingadi.SHusababliqandkasalliginingoldiniolishdamuhimahamiyatgaega.Shuningdekyangiuzilganuzumtarkibidainsonsalomatligiuchunzarurbo`lganolma, vino,limon,qahrabo,shavelchumolivaboshqabirqanchaorganikkislotalar, kaliy, kalsiy, fosfor, natriykabi mineral tuzlar,mevapo`stitarkibida rang beruvchimoddalarbor.Uzummevasi A, C, B1, B2, B6 va B12 kabivitaminlargaboy.Bguruhvitaminlaraminokislotalarningqandaymiqdordasaqlanishiuzumnaviningpishishmuddatiga, g`ujumlarningurug`liyokiurug`sizligiga ,toktupiningo`sishkuchigaob-havosharoitigahamdaparvarishusullarigabog`liq.Olimlarningkuzatishigaqaraganda , B guruhigamansubvitaminlar, aminokislotalarvamikroelementlarkechpisharuzumnavlaridako`proqto`planarekan.
Uzumningshifobaxshxususiyatiqadimdanma`lumbo`lib, tabobatdaturlikasalliklarnidavolashdakengqo`llanilgan. Uzumbilandavolashningyangiasoslanganilmiyyo`nalishlaritabobatdakengqo`llaniladi.
Antikdavrdauzumdantabobatdakengfoydalanilgan.XIXasrningikkinchiyarmidauzumbilandavolashningyangiyo`nalishiampeloterapiyavujudgakeldi.Uzumningbuyrak, qovuq, me`daichak, jigar, nafasyo`li, asab, o`tUpufagikabikasalliklarnidavolashda, shuningdek, darmonsizlikishtaxaochishqonniko`paytirishdaahamiyatikatta.Ayniqsa , yoshbolalar,qariyalaruchunjudafoydali.Organizmdamoddalaralmashinuvini, jigarishiniyaxshilaydi,qontomirlarinikengaytiradi, yurakmuskullarinioziqlantiradi. SH.Temurovnita`kidlashicha 1 l uzumsharbati 1.7 l sigirsutiga ,650 g mol go`shtiga ,1kg baliqqa,3-5 donatuxumga, 500 gr nonga ,3.5 kg kartoshkaga , 1.5 kg olma , nokyokishatolikalloriyasibo`yichateng.Quritiganuzumsalomatlikuchunmuhimahamiyatgaega. 1kg mayiz 3250-3400 kalloriyaniberadi.Azotli ,oshlovchimoddalarga, organikkislotalarga,klechatkagaboy.Uzoqsaqlanishivatashishgaosonligibilan ham qimmatlihisoblanadi.
E.A. Vernovskiynita`kidlashicha, uzummevasiningkimyoviytarkibixilma- xildirvauningtarkibidasuv, uglevodlarvauningmahsulotlariorganikkislotalarfenolli ,azotli, mineral, pektin, oshlovchi, xushbo`yhidlibo`yoqmoddalaro`simlikyelimi ,vitaminlar,fermentlar,yog`moddalarimavjud.Uzumtarkibidayaxshio`zlashtiriladiganshakar, organikkislotalarvaboshqamoddalarningbo`lishivatarkibiyqismlarningbir-birigamosravishdabirikkanligitufayliulardavolashxususiyatigaegahisoblanadi.Masalan, fruktozaniolsak, u yurak-asabfaoliyatini normal rivojlanishiuchunengkeraklimoddahisoblanadilekinfruktozanitabiatdatozaholatdaolibbo`lmaydi,uzumdaesabumahsulotyetarlidarajadabo`ladi.Yangiuzummahsulotiniyokiuydatayyorlanganmahsulotniiste`molqilganinsonlaryurakvaqonbosimixastaligidansog`ayibketganliklarinijudako`pmisolqilibkeltirishmumkin.Uzumoziq- ovqatsanoativasharobsanoatiuchunyaxshixom-ashyodir.Uzumdantayyorlanadiganmahsulotlarengyaxshito`yimli, parhezvashifobaxshmahsulotdir.
Uzumdan har xilsharoblar, shampansharobitayyorlanadi.Iste`molqilinadigansharoblardanuzumsirkasitayyorlanadi.Uzumturpidanspirt,vinokislotasi,taninmoddasi,uzummoyi,bo`yoqmoddalariolinadi.
Uzummevasiningtarkibidajudaxilma-xilvitaminlarmavjud. Jumladan;

• 
  A vitamini [beta-karotin]
  
• 
  Vitamin B1 [tiamin]
  
• 
  Vitamin B2 [riboflavin]
  
• 
  Vitamin B4 [xolin]
  
• 
  Vitamin B5 [pantotenikkislota]
  
• 
  Vitamin B6 [piridoksin]
  
• 
  Vitamin B8 [inozitol]