Bobomiz tug'ilgan Kat shahar tarixi manbada

Bobomiz tug'ilgan Kat shahar tarixi manbada.
Xakimniyazov J.
Xorazmda eramizding III eshirinen e'tiboran afrigiyler dinastiyasına tamal sholinadi. Xorazmning yangi podsholari III eshirde mamlakat poytaxtin Kat shahrina ko'chib kirishlik o'zlar rezidenciyasın tikleydi. Kat shahrida tug'ilgan bobomiz Abu Rayhon Beruniy «Afrig Iskander tarixiniing olti juz o'n oltinchi yilinda (eramizdın 305-yili ) poytaxttı Kat shahrina ko'chirdi, Ol -Fir ustine o'zlar qal'asin soldiradı. Soń xorazmlik -Afrig va uning avlodlari podsholigining tarixi boshlanadi»[1, 71] degan maǵlıumatlardı yozib qoldiradı. Mamlakat poytaxtin ot -Tovariy - «Madinat ol Fir» deb dadasa, ol - Istaxri, ibn Xawkal xam Makdisiyler - «Kat» yoki «Kas», Abu Rayhon Beruniy «Fil» yoki «Fir» deb dadaydi. Maselen ibn Xawkal «Uning (Xorazmning ) poytaxti Dorjash edilar, u uayran bo'lgannan soń odamlar qaptalınan boshqa shahar soladi, u xorazmshesine Kas deyiladi» deb zikr keltiradi [2. 154., 7. 150]. Bugingi kunda xalqarosida Qiyat shahri degan nomlari bilan nomlanadi.
Mamlakat poytaxti Tuproqqala eramizdıc P-Sh asrlarinda Xorazm podsholarining dinastiyalık markazi xám rezidenciyası bo'lgan, IV asrlarda poytaxt Qiyat (Kas, Kat) - Pil kalasına (Fil, Fir) ko'chirilgan degan fikr olimlarimiz torepinen da ushbuniladi [9, 287-288]. Akademik Ya. Ǵ. Ǵulomov Xorazmning yangidan bo'lgan podsholari eramizd'ń III asrida Kat kanalini qazoni xam soń u yerga Yangi shahar solib o'zlar rezidenciyasın ko'chirgan degan fikrdi aytadi [2, 117].
Afrigiyler poytaxti sanochelesinde arxeolog olim Ǵ. Xojaniyazov: Xorazm poytaxti bo'lgan shahar izlerin Tuproqqala va Kat kalası atrofidan izlashimiz zurur, bunda so'nggi yillari Mablag'xan shahar shaxristanında olib borilgan izlanishlar sababdan aniqliklar kiritildi. Masalan Mablag'xan qolaning maydonining kengligi (56 ga) va eramizdan sobiq IV eramizding IV eshir boshlariga tán qudiretli xarbiy qal'asisga ega. Xorazm podsholari saroyi va dinastiyalıq markazi bo'lgan Tuproq shahar shaxristanı xámde eramizd'ń IV asr boshlarinda mamlakat poytaxti bo'lgan Pil-Kat (Kas) shahri joylaskan «paytaxt» aymoqda ornalasqanı, ularning maxsus sirtqi hududiy uzun Mablag'xan shahar qal'asiw diyўalları bilan orab olingani, Mablag'xan qolańń topografiyasida mustahkam monumental etib solingan áxmiyetli diniy qurilishlarga ega bo'lgan o'ziga tán «muqaddes» qolaning joylashishi, ǵárezsiz qadimiy Xorazm davlatining poytaxti deb hisoblashga imkan beradi [16, 67-68]-deb yozadi.
Ilmiy muhitda ma'lumki bo'lgan «Kat», «Kas», «Qiyat» kabi shahar otlari qadimiy Xorazm tilidan tarjimalaganda, «saxradagi diyўal» ma'nosini onglatqan. «Avestodaǵı» «Vara» lafzi «Pil» yoki «Fir» so'zlari bilan o'xshash va qadimiy qal'alar, diyўallar, bekinishlar, shahar qurilishlari (inshootlari ) ma'nosini bildirgan [4, 25-27]. Abu Rayhon Beruniyding yozib qoldirganınday «Ol -Fir Xorazm shahrining sirtda (qaptalı, sirtda ) shilta loy va qam g'ishtten qurilgan korgan bo'lib, bitta - biriniing ichida joylashgan, savlati va biyikligi tarafidan xolisonapaytuǵın uchlar qavat qal'a diyўallardan iborat bo'lgan [1, 71].
Eramizding V-VIII eshirlerine tegishli tariximiz bo'yicha yozma matumotlar oz uchratishi, orablar ishg'ol etgannan soń xalkımızdıń sobiq madaniy, madeniy va ma'naviy yozma manbalar va diniy ta'limatlardı yo'qlar etib yuborishlik va veto sholinıwı alaloqibat bo'ladi. Abu Rayhon Beruniy Xorazmga bostirib kelgan Kutayba ibn Muslim boshchiligidagi orablar yozma manbalardi o'tqa yoqib yo'llangani, olimlarni bo'lsa tug'ilgan yerinen sirtga surgun etishga patman berganligi tug'ralı yozib qoldiradı [1, 71].
Kutaybanıń ishg'ol etganidan soń Xorazm hududi Shimoliy va Tushlik bo'limlarga ajıratılalı. Shimoliy bo'limida Kutayba tomonidan tayinlangan Gurganch amri boshqarsa, Tushlik shu'basi markazi Kat shahri bo'lgan afrigiyler dinastiyası uákillerinen bo'lgan xorazmshaxlar tomonidan boshqariladi. Gurganch amri Mamun ibn Muxammad (995-997) 995-yili gúz pallasining boshlarinda katta armiyasi bilan Tushlik Xorazm poytaxti Kat shahrin ishg'ol etadi va o'zini «Xorazmshax» deb járiyalaydı. Mamlakat poytaxtin Kat shahrinan Gurganchke (xozirgi Gone Urgensh) ko'chiradi [10, 47].
Abu Rayhon Beruniy «Joyhun uni (Kat shahrin) har yili buzıp, qulatıp va bo'laklep ıǵızıp kete berdi va oxirida Iskander tarixiniing bitta mingta uch yuz beshinchi yilinda (997-yili ) uni toliq qiyratıp hech narsa qolmaganligi tug'ralı ma'lumot beradi [1, 71]. O'sha davr manbalarinda Qiyat shahrida katta bozor, markaziy bo'limida juma masjid, uning qoshina shax Mamun saroy qurdırgan. Masjidtic odam bo'yli tiyra toshdan ishlangan bazalar ustiga o'rnatilgan yog'ochtan ishlangan kolonnaları bo'lgan. Qolanı Ámiwdár'ya suwi bosib ketgannen soń yog'ochtan ishlangan kolonnalar Xiyўa shahrina olib ketilgan [12. ].
Mirxond o'zining «Seljukiyler tarixi» mehnatinde seljuk sultoni Pahlavon -Aravaning ikki yog'ochilannıń (1063-1072 jj.) 1066 - yilgi yurisi tug'ralı ma'lumotinda «Pahlavon Aravaning ikki yog'ochilan Kyatqa qadar borib…. qiyratılgan barlık inshootlarni takroriy tikleydi», hámde katta juma masjidini takroriy tikleydi deb keltiradi [6. 40].
Xorazmshaxlar poytaxti Kat kalası, mamuniyler, g'oznauiyler va seljukiyler davrinde yirik qolaga aylanadi. Ayniqsa xorazmshaxlar hukumronligi davrinde (1097-1231-yillari.) hududi kengayib, chiroyli gullangan shahar bo'ladi. Kat shahrida masjidlar, madrasalar, xammomlar, korўan saroylar, shavkatli saroylar va chorbog'lar sholinadi. Orab geografı-sayyohi ol Makdisi «Shahar (Kat) juda chiroyli, u yerda yetuk olimlar, adabiyot sohasińń bilimdanları ko'p ekan» deb yozadi [7, 178, 185-188]. Qolaning bozori hamma uakıt Hindiston, Chin-mochin, Eron, Rum, Damashk, Baǵdat va Ushbugar mardumlaridan kelgan savdogarlar tomonidan otalingen buyumlar bilan to'lgan.
X asrning oxirlarinda noma'lum muallif tomonidan yozilgan «Xudud o'g'il -Uam» (Olam chegaralari va hududlari ) otinidagi geografik badiiy asarda ; Kat-Xorazmning poytaxti, Navk guzlarına o'tuvchi dáruaza. Bu shahar Navk, Navkistan, Maverannaxr va Xazarlardıń savdo markazlarinan. Uning hokimi xorazmshax deyiladi. Uning odamlari iymon uchun kurashuvchilar hisoblanadi, deb zikr o'tadi [15, 44]. Kat bozoriga G'ozna olmalari, Katta tovoqkand uzumlari, Quvańń onarı, Chin-mochin jipegi, Buxarańń shuhrati chiqqan Zandana tog'arları olib kelingan. Ular Kat qovunlarini olib ketgan, sababi bunday mazali qovunlar boshqa hududlarda uchtalarıraspaytuǵın bo'lgan. Tarixiy manbalarda, usti qor va yaxlar bilan o'ralgan kat qovunlari maxsus qo'rg'oshin idishlarda chet ellarga olib ketilgan. Bundan boshqa qovunlarni maxsus yaltiroqaq, (zar qog'oz ) qog'ozlarga chirmab Baǵdatqa, orab xalifaları saroylariga olib borilgan [10, 47]. 1333-yili Xorazmga kelgan Ibn Batuta Kat qovunlari tug'ralı keng to'xtab o'tadi. U yerda Hindistanga borganda Kat qovunlarini ko'rib xayran qolganligini yozadi.
1221-yilning boshlarinda mongollar tupılısı alaloqibat Kat shahri yanada katta vayronalikke uchtalarıraydı. Atrofidagi ko'plep shaharlar uayran etiladi, qishloqlarding ko'plarinde xalqning yasash sharoiti to'xtatiladi. Bu tug'ralı Ibn Batuta Kat va uning atrofidagi mongollar kelmasdan sobiq gullangan, madaniy yoqdan boy shaharlarding ko'plari buzıp tashlanganligini zikr o'tadi [14, 132-133].
Xorazm mamleketi mongollar davrinde yanada ikkiga bo'linadi, markazi Urgench bo'lgan (Ko'na Urgench) Shimoliy Xorazm Tilla O'rda, markazi Kat shahri bo'lgan Tushlik Xorazm Chaǵatay o'g'ilusı tomonidan boshqarıldı. 1329-1331- yili tuzilgan va Asalladiy tomonidan chiqarilgan Chin-mochin xaritasinida Joshı va Chig'atoy o'g'ilusı chegaralari «Ke-ti» (Kat) va «Xulaczı-mu» (Xorazm -Urgench) shaharlari o'rtasinan o'tganligi ko'rsatiladi [2. 172]. 1359-yilda Berdibekxannıń o'limidan soń, Tilla O'rdada boshlangan o'zlar - ora sho'rishlardan foydalangan Qo'ng'irot suvlarfıları shimoliy Xorazmda yangi dinastiyanıń ǵárezsiz hukumronligin tikleydi. Soń Kat va Xiyўa shaharlarini ishg'ol etib, Shimoliy Xorazm bilan Tushlik Xorazm yerlarini takroriy jipslashtiradi.
Mangollardan ǵárezsiz mamlakat tuzgan Amir Timur butun Maverannaxrdı umumiylash maqsadida Xorazm xúkimdarı Xusayn suvlarfıdan muqaddam Chig'atoy o'g'ilısına tegishli Kat va Xiyўa shaharlarini qaytarishni so'rab rasullar jo'natadi. So'zlashuvlar xotimasiz bo'lgannan soń xarbiy otlanmoqlik yoshaydı va ikkita qolanıda Maverannaxrga chaylasip oladi. Bu davrda Kat shahri kuchli bekinish diyўallarına ega qal'a bo'lgan. Bu tug'ralı Sharafatdin Oli Yazdiy va Nizomiddin Shomiyler XIV asrning ikkinchi yarminida Kat shahrining strategik va mustahkam qal'a sifatida katta ahamiyatga ega ekanligi haqida o'zlarinic «Zafarnoma» ismli kitoblarinda yozib qoldiradı [3, 73-74; 11, 92-93]. Kat va Xiyўa shaharlaridagi bugunga qadar saqlanib kelgan me'moriy esdaliklar, Xiyўadagi Soyid Olauaddin, Kat shahridagi Sheyx Abbas Uáliy mavzoleyleriniń arxitekturasi va bezakliklari chevarlik menen ishlatilgan. Bundan temuriyler davrinde Xorazmda xonadonlik va madeniy hayotning qanchalik yuqori bo'lganligigan manba beradi.
Temuriyler xúkimranlıgidan sońda Kat shahri madeniy va savdo-sotiq markaz sifatida belgili bo'lgan. Xorazm hukmdori, muarrix Abulǵazı Bahodurxan (1644-1665) otasi Xorazm xanı Orabmuxammed torepinde Asfandiyarxan jo'rligidalikte Xorazm taxtı uchun kurashken xannıń boshqa bolalari Xabash Sulton bilan Mardum'bars Sulton (ularga nayman va uyǵır qavmlari yordamlesken) tomontarlarınan yengilgandan soń dastlap Kat shahrida, so'ng Buxara xanı Imamqulixannıń saroyinda pana xududikanlıgın zikr o'tadi [2, 117].
Xiyўa muarrixsi Munistiń aytishinsha, Anushaxan húkymranlıgi davrinde (1663-1687) Jarmısh kanaliniing qurilishinia - Ámiwdár'yanıń o'ng yoqadagi Kat shahrining suvsiz qolgani sabab bo'lgan. Shuning uchun, shahar turǵınlarınıń suvlarga bo'lgan talabin grafaatlandırıw maqsadida, Ámiwdar'yanıń chap yoqadan Jarmısh kanalini qazishga farmoyish bergan va u yerda yangi Qiyat shahrin soldirni va eski Kat shahri aholisining ko'pchilik shu'basi ko'chib o'tgan. Anushaxan bu qirg'oqlari Tushlik Xorazmning eski shaharlarida yashovchi aholitı jámlep, ularga tayangan holda o'zlar davlatin va shu asnodada mustahkamlashga harakat aylagan [2, 117]. Eski Kat shahri aholisi soń Sheyx Abbas Uáliy mavzoleyi atrofiga turoq bosadi va XX asrga kelib bu aymoqda katta elatlik paydo bo'ladı.
1873 - yili xozirgi To'rtkúl shahri yoninan Petro-Oleksandrovsk shahri xarbiy garnizon sifatida sholinadi. Xozirgi Beruniy tumani aymagı Shabbaz (Sheyx abbas Uáliy) va Biybazar bo'llarıslıgi deyiladi. 1873-yili A. L. Kun Xiyўa xanlıg'i'ga tashrifi davrinde, eski Kat shahrin borib ko'radi va Sheyx Abbas Uáliy eski qolaning to'rtten bitta shu'basine joylashgan kichkina qal'a ekanligin yozib qoldiradı [5, 51]. Qolada minoraa va Sheyx Abbas Uáli mavzoleyi mavjudligi bo'yicha ma'lumot beradi. Bundan boshqa, bu ma'lumotlarni M. I. Ivanin, Ámiwdár'ya ekspeditsiyasi a'zolari L. N. Samurev, N. Karazinler da yozib qoldiradı [13, 68].
XX asir o'rtalarida A. I. Terenojkina eski Kat shahrida saqlanib kelgan diyўal qoldiqlarin XVIII-XX asirdiń boshlariga tegishli ekanligin zikr o'tadi. G. P. Snesarev eski Kat shahri va Abu Rayhon Beruniy haqida maxalliy xalqarosidan folklorlıq materiallar to'playdi [6, 51-52].
1963-yili O'zlarIA QQ shu'basi Tarix, til va adabiyot instituti mutaxassislari esdalikte ilmiy izlanishlar olib boradi. Shahar qam loyqadan ishlangan paqsalardan tiklangan bo'lib, umumiy maydoni 44 ga., g'arb diyўal 621 m., tushlik diyўalı 712 m., shimoliy va sharq diyўallarınıń uzunligi 660 metr tashkil etadi. Diyўalları har 33 metrdan yarimta oval turiydegi boshhniyalar bilan mustahkamlangan. Qolanın to'rt tomonida dárўazası bo'lgan. Atrofi enini 50-60 metr bo'lgan qondekler meneń chirmab olingan. Arxeologiyalik izlanishlar sababdan tuplangan kulol idishlar sababdan qolaning IX-X va XII-XIV asrlarga tegishli ikkita davri aniqlangan [6, 52-54]. XV-XVII asrlarga tegishli kulol idishlarding oz uchratishi bu davrlarda qolada xalqning yashashining ekologik sabablarga aloqador bitta qancha kemaye boshlaganidan manba beradi.
Solay etib, Afrigiyler davrining poytaxti Kat (Qiyat, Kas) shahri áramızdıń III-IV asrlarinen e'tiboran XI asrning oxirlariga qadar o'zlar davrining eng yirik shahri hisoblanadi. (Makdisiy Kat shahri kattaligi bo'yicha Nishapurga o'xshaydi deb zikr o'tadi ). Belgili sharqshunoslikchi olim O. G. Bo'llar'shakov yozma manbalardi tahlillep kalanıń (madina va rabadtı qo'shlara) umumiy maydoni 500 gektardan kam bo'lmagan degan fikr aytadi ) rivojlangan poytaxt shahri hisoblangan. Kat shahrin matumotlarga qaraganda bitta necha bora dor'ya (Ámiwdár'ya) suwi bosgan. Bobomiz Beruniydin aytishinsha 997- yili qolanı Dor'ya suwi toliq, bosib yuvib ketgan. Bittaak ko'p uzamay Kat shahri atrofida yangi shahar paydo bo'ladı. Masalan, Amir Timur davrinde shahar mustahkam diyўallarga ega va atrofi enini 50-60 metrlik suvlarga tolı xandaqlar bilan xorshalgan bekinish bo'lgan. XVII asr oxirlarindagi o'ng yoqaliktagi suvsizlik akıbetinde shahar aholisi chap yoqaliktagi yangi Katqa (dár'yanıń chap qirraǵag'i'ga ) ko'shiriladi [13, 68-69]. Eski shahar o'rninida Sheyx Abbas Ualiy elati paydo bo'ladı.
Yuqoridagi keltiritgan matumotlar Kat, Ol -Fir -Fil kalasınıń erta va rivojlangan o'rta asrlarda ulug' ipak yo'liniń ekanomikalıq-siyosiy va madeniy hayotida muxim rollar bajargani va bu o'lka tranzit savdo markazlarinan biri bo'lganligin dalillaydi. Asirese manbalardan ma'lumki boıwınsha xalqaro va ichki savdoning keng rivojlanishiga o'g'ilken hissa qo'shgan. Kat shahri Xorazm davlatining poytaxti sifatida siyosiy rollar bajargan. Xorazmning o'rta asrlardegi shahar madaniyatningi va urbanizaciya jarayonlarining rivoji barısında axmiyetli ekanligin ko'rsatadiki.

Adabiyotlar

1. Abu Ra'yixon Beruniy, Tanlangan nihoyatdarlar I tom, «Qadimgi xalqlardan qo'lgan yodgorliklar», Abdufattox Rostulov va boshqalar torjimasi.-Toshkent, 1968.
2. Gulomov Ya. «Xorazmning suǵorilish torixi (Kadimgi zamondan xozirgacha) ».-Toshkent, 1959
3. Yunonov B. D. va Yakubovskiy A. YU., «Utin Urda va uniń kulashi»,-Toshkent, 1956.
4. Duchimov E, Tillaeva M.- Xorazm onomastik tizimida «Avesto» unsurlari. «Avesto»- «Lunjlara Osiyo xalqlari madaniyati torixida» mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Nukus -Xiva, 2001.
5. Kun A. L., Poezdka po Xivinskomu xanstvu v 1873., IRGO, t. X, SPb., 1874.
6. Manılov YU. P. K izucheniyu gorodisha Kyat. Vestnik KKF AN RUz. №2, 1966.
7. Materiali po istorii turkmen i Turkmenii, t. 1.-M., 1939
8. Nizomidcin Shomiy, Zafarnoma,-Toshkent, 1996.
9. Tuprak kala. Dvorec //TXAEE. T. XIV.-M., «Nauka» 1984.
10. Tolstov S. P. Drevniy Xorazm. Opıt istriko-arxeologicheskogo issledovaniya.-M., 1948.
11. Sharafiddin Oli Yazdiy, Zafarnoma,-Toshkent, 1997.
12. Shermuxammedov. P. «Daxoning tuǵilishi yoxud Abu Ra'yixon Beruniy kismati»-Toshkent, 2009.
13. Xakimniyazov J., Matyakubov T. Qiyat (Kat, Kas) shahri tarixidan. Vestnik KGU. №3. 2015.
14. Xasanov X. «Soyyox uimlar».-Toshkent, 1981
15. Xojaniyazov. G. Arxeologicheskie pamyatniki YUjnogo Priaral'ya. Vesti Karakalpakstana, 20 -iyuń№49. 1998 g.
16. Xodjaniyazov F. «Qadimgi Xorazm mudofaa inshootlari»-Toshkent, 2007.

Rezyume
Makalada qadimiy Kat shahri tug'ralı o'rta asrlardegi sayyoh olimlar va geograflardıń mehnatlaridagi matumotlar keltiritgan. Masalan Abu Rayhon Beruniy, Ol Makdisi, Ol Istaxri, Ibn Xavkal, ibn Fadlan, Temuriyler va so'nggi davrlardegi Kat shahri tug'ralı manbalar keltiritgan. Kat shahrinın o'rta asrlardegi islom dúńyasındagi savdo-sotiq va madeniy aloqalaridagi o'rniniini gireyali ekanligi dalillangan. Ushbu nizoirlerdegi Kat shahrining Xorazm qolasazlıǵınıń va siyosiy tarixidagi o'rni, qolaning krizisi maseleleri manbalar vaholanki keltiritgan.

Toyanısh sezler: Afrigiyler, Kat, Fir, Xorazmshaxlar, Mamuniyler, Timur davlati, Xorazmlik suvlarfılar, Tuproqqala, Sheyx Abbas Uali.