Bohodir eshov o’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi

SHayboniylar davrida ijtimoiy tuzum.

Олий табаqа

Хон ва унинг qариндоshлари, o’збек султонлари, йирик сарой амалдорлари (вазири вузаро)




Умаролар

Ҳарбий-маъмурий амалдорлар, вилоят ҳокимлари, qo’shин ва qабила боshлиqлар. Улар qo’лидаги маҳаллий боshqарув.




Уламолар

Йирик дин арбоблари, shайхлар, хожалар. Ҳам дунёвий, ҳам диний боshqарувда иshтирок этганлар



Фузало

Олимлар, shоирлар, санъаткорлар каби маънавий-маданий ҳаёт намояндаси бo’лган табаqалар




Раият (фуqаро)

Дo’кондорлар, хунармандлар, деҳqонлар ва чорвадорлар, ёлланиб иshловчи аҳоли ёки асосий солиq тo’ловчилар



Qуллар

Ҳарбий юриshлар пайтида qo’лга туshирилган асирлар. Улардан , саройда, амалдорлар ва уламолар хo’жалигида фойдаланилган.

Bu davrda soliq to’lovchi aholi fuqaro (raiyat) deb atalgan hamda ulardan turli soliqlardan tashqari jarimalar ham undirib olingan.

Avvalgi davrda bo’lgani kabi, shayboniylar davrida ham yerdan olinadigan soliq xiroj (mol) deb atalib, hosilning mahlum qismi undirilgan. XVI-XVIII asr yozma manbalarda bu atama “mol”, “moli-jihot”, “mol va jihot”, ko’proq “xiroj” sifatida tilga olinadi. Bu to’lovning miqdori sharoitga qarab 3/1, 4/1, 5/1, ayrim hollarda esa 2/1 qilib belgilangan. Mulk yerlaridan hosilning 10/1 miqdorida soliq undirilib u ushr deb atalgan. Xiroj asosan mahsulot sifatida undirilgan.

Xirojdan tashqari “doimiy”, “qonuniy”, va “favqulodda” kabi boj va o’lpon turlari mavjud bo’lib, ularning soni o’zaro urushlar va davlat markazlashuvi davrida yanada ko’paygan. Urush harakatlari davrida dehqonlar va hunarmandlardan olinadigan soliq “avarizot” deb atalib, u qisman pul bilan undirilgan.

Markaziy hokimiyat vakillari foydasiga ham maxsus soliqlar undirilgan. Misol uchun, dorug’alar foydasiga dorug’achi yoki dorug’alik degan soliq pul ko’rinishida to’langan. Afsuski, shayboniylar davrida pul ko’rinishida to’langan o’lpon va soliqlar haqida mahlumotlar juda kam. SHunga qaramasdan “pul” atamasi qo’shilgan pilla puli, ko’knor puli, savzi puli, xarbo’za (tarvo’z) puli kabi o’lpon va soliqlar ham pul ko’rinishida to’langan bo’lishi kerak. SHuningdek, shahar aholisi hunarmandlar va do’kondorlar maxsus soliq tamg’a to’laganlar. Undan tashqari, yirik boylar va sudxo’rlarga tegishli savdo rastalaridagi do’konlarni mahlum haq evaziga ijaraga olib, o’z mahsulotlarini sotganligi uchun taxti joy (tagjoy) deb ataluvchi soliq ham pul bilan to’langan.

SHayboniylar davlatiga qaram bo’lgan, ko’chmanchi turmush tarzi kechirib, chorvachilik bilan shug’ullangan aholiga ishlab berish va belgilangan tarzda soliq to’lash majburiyati yuklatilgan. Ko’chmanchi chorvador aholi harbiy yurishlar vaqtida o’z ot-ulovi, yarog’-aslohasi va oziq-ovqati bilan birga urushlarda qatnashganlar. Urush harakatlari davrida asosan o’troq aholidan oshlig’ (oshlik) solig’i undirilgan. Bu soliq doimiy bo’lmasada, harakatda bo’lgan qo’shinni saqlash uchun oziq-ovqat yig’imi sifatida to’plangan. SHuningdek, qo’shinni tahminlash uchun tag’or deb nomlangan oziq-ovqat o’lponi ham to’langan. Oziq-ovqat soliqlarining miqdori qathiy belgilab qo’yilmagan bo’lib, uni hukmdorlarning o’zlari xohlagancha belgilaganlar.

Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, shayboniylar davrida soliq va yig’imlar bilan bir qatorda jarimalar ham bo’lgan. Misol uchun, ko’chmanchilar qishda istehmol qilishi uchun har yili kuzda o’z xo’jayinlariga so’yish uchun bitta boqilgan chorva molini berganlar. Bu-sug’um deb atalgan. SHuningdek, xonlar, sultonlar va o’g’lonlar bir manzildan ikkinchi manzilga ko’chib o’tayotgan vaqtlarida ularga oziq-ovqat to’plovi shibog’u(sibog’u) berilgan bo’lib, “ u ko’pincha pishirilgan go’shtdan iborat bo’lgan”. Sovurin va peshkash yig’inlari ham jarimalar qatoriga kiritiladi. Bu yig’inlar pul, mahsulot, chorva mollari, qimmatbaho buyumlar, qullar ko’rinishida hukmdorga tortiq qilingan.

Bu davrda dehqonlar va shahar aholisi, ayniqsa hunarmandlar mehnat majburiyat (mardikor, qalha, bechor va boshq..)larini bajarganlar. Bu majburiyatlardan ozod etilganlar esa, mahlum miqdorida pul to’laganlar. Mardikor-yirik boylarga qaram bo’lgan dehqonlar majburiyati bo’lib, sug’orish inshootlarini barpo etish, tahmirlash hamda tozalash bilan bog’liq og’ir majburiyat bo’lgan. Bir necha yillab davom etadigan yangi kanallar qurilishida ming-minglab dehqonlar ishtirok etganlar. Oddiy aholiga shuningdek, qalhalar va shahar devorlarini tiklash va tahmirlash majburiyati ham yuklatilgan bo’lib u, qalha yoki xarji qalha deb atalgan (Amin Buxoriy).

Hunarmandchilik hamda bozor savdosidagi yig’imlar xon xazinasining asosiy daromadi hisoblangan. SHuning uchun ham oliy hukmdor hokimiyati kuchaygan davrlar ayrim hukmdorlar (Ubaydullaxon, Abdullaxon II) soliq tizimini tartibga solishga harakat qilganlar. Ammo, bunday harakatlar har doim ham kerakli natijalarni bermagan.