Bola nutqini rivojlantirish

Bolada nutq rivojlanishining kechikishida nima qilish kerak?
Agar bunday muammoga duch kelsangiz, bir qator mutaxassislar bilan bog‘lanishingiz kerak: bolani pediatr, nevrolog, defektolog, neyropsixolog, LOR shifokori ko‘rigidan o‘tkazish majburiydir. Ba’zida nutq rivojlanishining kechikishi bolaning eshitishi bilan ham bog‘liq. Tekshiruv oddiy tibbiyot muassasalarida ham, ixtisoslashtirilgan markazlarda ham o‘tkazilishi mumkin.
Bog’cha yoshidagi bolalar eng avvalo ko’rgazmali ifodalangan yoki ularning faoliyatlargia jalb etilgan predmetlar, hodisalar, sifatlar, xususiyatlar, munosabatlarning nomlanishini o’zlashtiradi. Buni bola tafakkurining ko’rgazmaliharakat va ko’rgazmali-obrazli harakterda ekanligi bilan tushimtirish mumkin. Shu tufayli ham, bog’cha yoshidagi bolalar lug’atida abstrakt (mavhum) tushunchalar deyarli uchramaydi. Bolalar nutqidagi bu hususiyatni ham mashg’ulotlar jarayonida hisobga olish zarur. Bolalarning nutqlari kattalarning nutqlaridan keskin farq qilinadi: Masalan: “r” o’rniga “l” yoki “y”, “sh” o’rniga “s” tovushlarini ishlatishlari kuzatiladi. Nutqi to’liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalar uchun pedagogik mahorat alohida ahamiyatga ega. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki ma’naviy – ahloqiy tushunchalarni shakllantirish bolaning dastlabki rivojlanish bosqichlaridayoq amalga oshirilishi lozim bo’lgan pedagogik talablardan biri bo’lsa, ma’naviy sifatlar: mehribonlik, to’g’rilik, vatanparvarlik, insonparvarlik, intiluvchanlik, tashabbuskorlik, milliy qadriyatlarga hurmat, milliy g’urur kabi va ahloq – odobga oid sifatlar: ota – onaga hurmat, salomlashish odobi, kiyinish va ovqatlanish odobi, mehnatsevarlik, uyda va jamoat joylarda o’zini tutish kabi fazilatlarni tarbiyalash jarayoni ham bolalarda nutq zahirasining yetarlicha rivojlanishini talab etadi. Maktabgacha ta’lim mazmunini tashkil etishda bolalar nutqini rivojlantiruvchi noan’anaviy usullardan foydalanish; ularda mashg’ulotlarga qiziqishni yanada orttirish uchun har- xil integrasiyalashgan xususiyatga ega bo’lgan ko’rgazmalardan foydalanish; maktabgacha yoshdagi bolalarga mashg’ulotlarni tashkil etishda doimo bolalarning tafakkur xususiyatini(ko’rgazmali obrazli, ko’rgazmali harakatli, emotsonal) hisobga olish; ta’lim jarayoni bola yoshiga mos bo’lishi yoki imkoniyatlarini hisobga olgan holda metodlarni tanlash bilan bog’liq bo’lishi; bolalarga yondashuvda logoped, difektolog, psixolog, tarbiyachi, ota – onalar o’zaro
hamkorlikda ish olib borishlari maqsadga muvofiqdir. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalar tafakkurini rivojlantirish ularda nutq jarayonini rivojlantirishga uzviy bog’liq bo’lib, tafakkur nutqning mahsuli ekanligini hisobga olsak, bolalarda nutqni rivojlantirishda tarbiyachilar asosan quyidagilarni mashg’ulotlarda hisobga olishlari zarur: Bolaning yosh davr xususiyatlarini; Bolaning individual imkoniyatlarini; Bolaning xarakter xususiyatlarini; Bolaning tarbiyasiga kuchli ta’sir yetuvchi omillarni (kattalar, do’stlari, tarbiyaviy vositalar va hakazo). Bola tarbiyasi hyech qachon o’zining dolzarbligini yo’qotmagan muammolaridandir. Chunki, har tomonlama rivojlangan yosh avloddan jamiyat ham manfaatdordir. Usul didaktikada ishlab chiqilgan usullardan foydalanadi. Nutqni rivojlantirish usulio'qitishni va bolalarning shakllanishini ta'minlaydigan usul sifatida belgilanadinutq qobiliyatlari va qobiliyatlari. Uchtasini ajratish usul guruhlari- vizual, og'zaki va amaliy. Bu bo'linish juda shartli, chunki ular o'rtasida keskin chegara yo'q. Vizual usullarso'z bilan birga keladi va og'zaki vizual usullar qo'llaniladi. Amaliyusullar ham so'z, ham vizual materiallar bilan bog'liq. Ba'zi usullarning atributi va qabul qilish ingl., boshqalari og'zaki yoki amaliyko'rinishi, so'zlar yoki harakatlar nutqning manbai va asosi sifatida. Vizual usullar bolalar bog'chalarida ko'proq qo'llaniladi. Sifatida qo'llashto'g'ridan-to'g'ri va bilvosita usullar. Kimga to'g'ridan-to'g'riusuli qo'llaniladikuzatishlar va uning turlari: ekskursiyalar, xonani tekshirish, tekshirishtabiiy buyumlar. Ushbu usullar nutq tarkibini to'plashga qaratilgan va ikkita signalizatsiya tizimi o'rtasida aloqani ta'minlaydi. Bilvosita usullarizobdan foydalanishga asoslangan ajoyib ko'rinishi. Bu o'yinchoqlar, rasmlar, fotosuratlar, rasmlarning tavsifiva o'yinchoqlar, o'yinchoqlar va rasmlar haqidagi hikoyalar. Ular bilimlarni mustahkamlash uchun ishlatiladi,so'z boyligi, so'zning umumlashtiruvchi funktsiyasini rivojlantirish, izchil nutqni o'rganish. Bilvosita medtodada tanishish uchun ham foydalanish mumkin bilanob'ektlar va hodisalar ular bilan to'g'ridanto'g'ri bilishning iloji yo'q. Og'zaki usullar bolalar bog'chasida kamroq qo'llaniladi: o'qish va hikoya qilishbadiiy asarlar, eslab qolish, takrorlash, suhbatni umumlashtirish, irqlarvizual materialga ishonmasdan afsona. Barcha og'zaki usullardan foydalaniladivizual texnikalar: buyumlarni, o'yinchoqlarni, rasmlarni ko'rsatish, rasmlarga qarash,chunki yosh bolalarning yosh xususiyatlari va so'zning tabiati o'zi talab qiladiko'rinishi. Amaliy usullar nutq ko'nikmalarini qo'llash va ularni takomillashtirishga qaratilgan. Amaliy usullarga turli didaktik o'yinlar, o'yinlar kiradi. dramatizatsiya, dramatizatsiya, didaktik mashqlar, plastik tadqiqotlar, dumaloq raqso'yinlar. Ular barcha nutq muammolarini hal qilish uchun ishlatiladi. Bolalarning nutqiy faoliyatining xususiyatiga qarab, biz o'zboshimchalik bilan farqlay olamiz reproduktiv va mahsuldor usullar. Reproduktiv usullar nutq materiallarini,
tayyor namunalarni ko'paytirishga asoslangan. Bolalar bog'chalarida ular asosan so'z ishlarida, nutqning sog'lom madaniyatini tarbiyalash ishlarida, grammatik ko'nikmalar va bilimlarni shakllantirishda kamroq qo'llaniladi. izchil nutq. Kuzatishning reproduktiv usullari va uninavlar, rasmlarni ko'rish, badiiy adabiyotni o'qish, eslab qolish, yodlab olish badiiy asarlar mazmuni bo'yicha yodlash, dramatizatsiya o'yinlari, ko'pdidaktik o'yinlar, ya'ni. bolalarda so'zlarni va ularning qonunlarini o'rganishning barcha usullarikombinatsiyalar, ibiomlar, ba'zi grammatik hodisalar, masalanko'p so'zlarni boshqarish, tovushni taqlid qilishni mohirlik bilan takrorlashmatnga yaqin, o'qituvchining hikoyasini nusxalash. Ishlab chiqarish usullari o'zlarining farzandlarini tarbiyalashni o'z ichiga oladibola nafaqat o'ziga tanish bo'lgan til birliklarini ko'paytirganda, balki har safar muloqot sharoitiga moslashib, ularni yangi usulda tanlaydi va birlashtiradi. Ichidabu nutq faoliyatining ijodiy tabiati. Demak, bu aniqizchil nutqni o'qitishda samarali usullardan foydalaniladi. Bularga quyidagilar kiradisuhbatni umumlashtirish, hikoya qilish, matnni qayta tuzishda orqaga surish, so'zma-so'z nutqni rivojlantirish uchun didaktik o'yinlar, modellashtirish usuli, ijodiy vazifalar. Shuningdek, mahsuldor va reproduktiv usullar o'rtasida keskin chegara yo'q.Ijodkorlik elementlari reproduktiv usulda, ko'payish elementlari esa samimiy Ularning nisbati o'zgarib turadi. Masalan, agar so'z mashqlarida bolalar bo'lsa ularning so'z birikmalaridan tavsiflash uchun eng mos so'zni tanlangmavzu, keyin berilgan yoki keyin takrorlash bilan bir xil so'zlarni tanlash bilan taqqoslanadio'qituvchi, ob'ektlarni tekshirish va tekshirish paytida birinchi vazifa ko'proq ijodiy. Mustaqil hikoyalashda, ijodkorlik va takror ishlab chiqarishda, shuningdek, tavsiya etilgan mavzu, reja va mavzu bo'yicha hikoyalarda boshqacha namoyon bo'lishi mumkin. Taniqli usullarni nutq faoliyatining tabiati nuqtai nazaridan tavsiflash ularni bolalar bilan ishlash amaliyotida ongli ravishda ishlatishga imkon beradi. Nutqni rivojlantirish vazifasiga qarab, bor lug'at usullari, usullari nutqning sog'lom madaniyatini tarbiyalash va boshqalar. Nutqni rivojlantirish usullari an'anaviy ravishda uchta asosiyga bo'linadi guruhlar:og'zaki, vizual va o'yin. Keng qo'llaniladi og'zaki fokuslar.Bularga takrorlangan nutq namunasi kiraditalaffuz, tushuntirish, ko'rsatma, bolalar nutqini baholash, savol. Nutq namunasio'qituvchilarning bolalar tomonidan taqlid qilishlari uchun mo'ljallangan to'g'ri va oldindan o'ylangan nutq faoliyati va ularning yo'nalishi. Namuna bo'lishi kerak tarkib va \u200b\u200bshaklda mavjud. U aniq, baland va bemalol talaffuz qilinadi. Berinamunasi amal qilish uchun berilgan, u bolalarning nutq faoliyati boshlanishidan oldin berilgan. Ammo ba'zida, ayniqsa katta guruhlarda, namunani bolalar nutqidan keyin ishlatish mumkin, ammo ayni paytda u taqlid qilish uchun emas, balki taqqoslash va tuzatish uchun xizmat qiladi. Namuna barcha muammolarni hal qilish uchun ishlatiladi. Bu ayniqsa yosh guruhlarda juda muhimdir. Qayta gapirish - qasddan, bir xil takrorlash eslab qolish uchun bir xil nutq elementi (tovush, so'z, ibora). Amaliyotda foydalaniladitakrorlashning turli xil variantlari: o'qituvchi uchun, boshqa bolalar uchun, birgalikda takrorlasho'qituvchi va bolalar, xor. Takrorlashni bolalarga kontekst bo'yicha taklif qilish juda muhimdirular uchun qiziqarli tadbirlar. Izoh- muayyan hodisalar yoki harakatlar usullarining mohiyatini ochib berish. Keng so'zlarning ma'nosini ochishda, qoidalar va harakatlarni didaktikada tushuntirishda ishlatiladio'yinlar, shuningdek, ob'ektlarni kuzatish va tekshirish jarayonida. Yo'nalishlar- ma'lum natijaga erishish uchun bolalarga harakatlar usulini tushuntirish. O'qituvchi, tashkiliy va intizom bilan ta'minlash. Bolalar nutqini baholash - nutq faoliyati sifatini tavsiflovchi bolaning nutqi haqida asosli fikr. Baholash nafaqat tabiatni aniqlash, balki ma'lumotga ham ega bo'lishi kerak. Bu barcha bolalar qila oladigan tarzda berilgan uning bayonotlarida unga e'tibor qarating. Baholash juda hayajonlibolalarga ta'siri. Shaxsiy va yosh xususiyatlarini hisobga olish, qidirish, shuning uchun bolaning nutq faolligini, nutq faolligiga qiziqishini oshiradi, uning xatti-harakatlarini tartibga soladi. Buning uchun baholash birinchi navbatda quyidagilarga urg'u beradisoxta nutq sifati va nutq nuqsonlari namunalar va boshqa o'qitish usullari yordamida tuzatiladi. Savol- javobni talab qiladigan og'zaki murojaat. Savollar asosiy va yordamchi bo'linadi. Ularning asosiylari aniqlanishi mumkin (reproduktiv) - “kim?” nima? qaysi biri? qaysi biri? qayerda? qanday qilib qayerga? " hodisalar o'rtasidagi aloqalar va aloqalarni o'rnatishni talab qiluvchi va qidirish - “nima uchun? nima uchun? ular qanaqa? Yordamchi savollar taklif qiluvchi va taklif qiluvchi. Vizual fokuslar - tasviriy materialni namoyish qilish, tovushni to'g'ri talaffuz qilishni o'rgatishda artikulyatsiya organlarining holatini ko'rsatish. O'yin fokuslariog'zaki va ingl. Ular bolani hayajonlantiradi faoliyatga qiziqish, nutq motivlarini boyitish, ijobiy hissiy muhitni yaratisho'quv jarayoni va shu bilan bolalarning nutq faolligi va samaradorligini oshiradisinflar. O'yin texnikasi bolalarning yosh xususiyatlariga mos keladi va shuning uchun egallaydibolalar bog'chasida ona tili darslarida muhim o'rin. Xulosa qilib aytganda kattalar bilan bevosita muloqot qilish bola nutqiga katta ta'sir ko’rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar atrofdagilarga taqlid qilganlari holda nafaqat to’g’ri talaffuz, so’zlarni to’g’ri qo’llash, iboralar tuzish sirlarini, balki kattalarda (pedagoglar, ota-onalar, oila a'zolari va boshq.), atrofdagi bolalarda uchrab turadigan nutq nomukammaliklarini ham o’zlashtirib oladi. Bolalarning nutq madaniyati pedagogning (va boshqa kattalarning) nutq madaniyatiga bevosita bog’liq bo’ladi. Doimo kichkintoylarning diqqat-e'tibori markazida turadigan va ular bilan muloqot qiladigan tarbiyachning nutqi bolalar ona tili, nutq madaniyati namunalarini oladigan asosiy manba hisoblanadi, s5huning uchun u nafaqat to’g’ri so’zlashi, ona tilining barcha tovushlarini aniq va tushunarli qilib talaffuz etishi, balki u muayyan balandlikdagi ovozda bosiqlik bilan so’zlashi, uning nutqi intonatsion jihatdan ifodali, grammatik jihatdan to’g’ri rasmiylashtirilgan, ravon, tushunish uchun oson bo’lishi hamda so’z bilan belgilash to’g’ri va aniq amalga oshirilishi lozim. Tarbiyachining ifodalilik vositalaridan foydalangan holda o’qigan hikoyasi bolalarda qiziqish uyg’otadi, ularda qayg’urish, so’z kuchini his qilish, uning mazmunini anchagacha yodda saqlab qolish imkonini beradi; agarda aynan shu hikoya tez va quruq ohangda his-hayajonlarsiz o’qib berilsa, u faqatgina badiiy asarga nisbatan zerikish va befarqlikni shakllantiradi. Pedagog o’z nutqiga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lishi va unda kamchiliklar borligini sezsa, ularni darhol bartaraf etishgi intilmog’i lozim. Biroq, o’z nutqining kamchiligini aniqlash har doim ham oson kechmaydi, chunki muloqot jarayonida so’zlovchining diqqat-e'tibori eng avvalo nutqning shakliga emas (qay tarzda aytish), balki uning mazmuniga (nimani aytish) qaratilgan bo’ladi. Bundan tashqari, o’z nutqiga nisbatan beparvolik bilan munosabatda bo’lish natijasida ayrim kamchiliklar tilga qattiq o’rnashib qolishi va keyinchalik so’zlovchi uni sezmay qolishi mumkin. Masalan, nutqning shoshqaloqligi, tushunarsizligi, bir ohangdaligi (monotonligi), ovozning kuchliligi, ayrim tovushlar, so’zlarni noaniq talaffuz qilish kabi nuqsonlar sezilmasdan qoladi. O’z nutqining nomukammalliklari haqida bilish uchun pedagog o’z o’rtoqlarining mulohazalariga quloq tutishi darkor. Ochiq darslarni magnitofonga (videokassetaga) yozib olish va uni keyin muhokama qilish maqsadga muvofiqdir. Shunda tarbiyachi nutqini tovush, leksik vositalaridan foydalanish, grammatik jihatdan rasmiylashtirish nuqtainazaridan tahlil qilish mumkin bo’ladi. Ayni paytda shuni hisobga olish lozimki nutqni yozib olish chog’ida tarbiyachining o’zini-o’zini nazorat qilishi evaziga nutq sifati yaxshilanadi. Shuning uchun nutqda aniqlangan kamchiliklarga tarbiyachining o’zi va uning o’rtoqlari diqqat-e'tibor bilan yondoshishlari zarur. Nutqda aniqlangan kamchilik(nomu6kammalliklar)larni (yomon diksiya, leksikgrammatik rasmiylashtirishdagi xatoliklar va h.k.) tarbiyachi maxsus daftarga qayd etadi, so’ngra reja ishlab chiqadi va ularning bartaraf etishga doir ishlarni tashkil qiladi. .Lug'atni rivojlantirishning vazifalari sezilarli darajada aniqlandi va aniqlandi (so'zning semantik tomonini ochishga ko'proq e'tibor beriladi); aniqroq aniqlangan vazifalar nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish; birinchi marta ko'nikmalarni rivojlantirish vazifalari vaso'zlarni shakllantirish qobiliyatlari va nutqning sintaktik tuzilishini shakllantirish. Dastur aniqlandi aytib berishni o'rganish, har xil turlardan foydalanish ketma-ketligihikoyalar va ularning o'zaro aloqalari, ikkilamchi nutqni rivojlantirish vazifasi ikkinchi qismdan boshlab kiritiladiyosh guruh. Bolalarning badiiy va nutqiy faoliyatining mazmuni aniqlanadi. Umuman olganda aytishimiz mumkinki, ushbu dasturda talablarni aks ettirishga urinish bo'lganbolalar nutqi to'g'ri nutq darajasi va yaxshi nutq darajasi. So'nggi eng yorqinkatta guruhlarda namoyon bo'ldi. Dastur yaqindan boshqalar bilan tanishish bo'yicha ish dasturi bilan aloqa(ular alohida taqdim etilsa ham). Bu, ayniqsa, lug'at hajmi uchun to'g'ri keladi. Ichida lug'at dunyo haqidagi bilimlarning mazmunini aks ettiradi. Ma'lumki, ularning asosibolalarning hissiy tajribasini tashkil etadi. Shu munosabat bilan dastur aniq kuzatilganhissiy, aqliy va nutqni rivojlantirish birligi g'oyasi. Nutqni rivojlantirish vazifalarining aksariyati barcha yosh guruhlarida belgilangan, ammo ularningtarkib aniqlanadi, o'ziga xos xususiyatlarga ega bolalarning yosh xususiyatlari. Shunday qilib, yosh guruhlarda asosiy vazifa lug'at va shaklni to'plashdir nutqning talaffuz tomoni. O'rta guruhdan boshlab, vazifalar etakchiga aylanadiizchil nutqni rivojlantirish va sog'lom nutq madaniyatining barcha tomonlarini tarbiyalash. Katta yoshli guruhlarda asosiy narsabolalarni har xil turdagi izchil bayonlarni tuzishga o'rgatish, ular ustida ishlashnutqning semantik tomoni. Katta va tayyorgarlik maktab guruhlarida yangiish bo'limi - savodxonlik va savodxonlikka tayyorgarlik Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi – bilimli, yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog‘liq hisoblanib, har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqi dildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish avvalo o‘qituvchi va tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani yuklaydi. O‘zbekiston Respublikasi huquqiy demokratik jamiyat qurish yo‘lidan borar ekan, o‘z fuqarolarining, ayniqsa, yangi jamiyat barpo etishga bel bog‘lagan, o‘sib kelayotgan yosh avlodning barkamol bo‘lib voyaga yetishiga alohida e’tibor qaratmoqda. Barkamol shaxs tarbiyasini tashkil etish barcha davrlarda ham ijtimoiy jamiyatning muhim talabi va asosiy maqsadi bo‘lib kelgan. Tabiiyki hozirgi ta’lim islohotlari sharoitida ham barkamol avlod tarbiyasi haqida gapirar ekanlar: «Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e’tibori avvlambor farzandlarimizning unib, o‘sib, ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishga bog‘liqdir.»1 – deb alohida ta’kidlaganlar. Hozirgi paytda yuz berayotgan globallashuv jarayoni va jamiyatni isloh etish sharoitida yangicha fikrlovchi shaxslarni tarbiyalash ta’lim tizimida ham jiddiy o‘zgarishlar kiritishni talab etadi. Dunyo davlatlari orasida O‘zbekiston Respublikasida birinchilardan bo‘lib umumbashariy tavsifga ega mazkur muammoni hal etishga doir konseptual-nazariy asoslar yaratildi va tizimli ravishda amaliyotga tatbiq etib borilmoqda. Mazkur ezgu maqsadni hayotda o‘z isbotini topishda O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
«Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunda belgilab berilganidek, maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk maktabda o‘qishga tayyorgarlik darajasini shakllantirish maqsadida tashkil etiladi. Ushbu ta’lim bolaning 6–7 yoshga to‘lguniga qadar oilada maktabgacha ta’lim muassasalari va mulk shaklidan qat’i nazar, ta’lim muassasalarida olib boriladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunining qoidalariga muvofiq, milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi, jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgandir2 . O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimining birinchi – maktabgacha ta’lim rivojining zamonaviy bosqichi qator o‘zgarishlar bilan tavsiflanadi: maktabgacha ta’lim ochiq turdagi ta’lim muassasasi sifatida shakllandi; maktabgacha ta’lim muassasalarining eng muhim funksiyasi bolalarning hayotiy faoliyatini muhofaza qilish va salomatligini mustahkamlash; tarbiyalanuvchilarni maktab ta’limiga muvafaqqiyatli tayyorlash va boshqalar. Shuningdek, bugungi kunda Respublikamizda xilma-xil (yasli, bolalar bog‘chasi, bolalar bog‘chasi-boshlang‘ich maktab, davlatga qarashli va xususiy) turdagi maktabgacha ta’lim muassasalari ham faoliyat yuritmoqda. Mustaqillik yillarida respublikada milliy ta’lim va tarbiya tizimi davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishi darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning bevosita rahbarligida ishlab chiqilgan va jahon hamjamiyati tomonidan keng e’tirof etilgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining muvaffaqiyatli joriy etilishi natijasida mamlakatda noyob uzluksiz ta’lim tizimi barpo etildi. Maktabgacha ta’lim sohasi mazkur tizimning ilk bo‘g‘ini hisoblanadi va butun ta’lim-tarbiya tizimining asosiy maqsadi bo‘lgan – barkamol avlodni tarbiyalashga erishishda muhim ahamiyat kasbetadi. Keyingi yillarda maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyat samaradorligini oshirish va moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga yo‘naltirilgan qator tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Birgina 2015–2016-yillar davomida 459 ta maktabgacha ta’lim muassasalari mukammal ta’mirlandi va zamonaviy talablarga mos ravishda jihozlandi. Shu bilan birga, bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarining ta’lim dasturlari va o‘quv-tarbiyaviy rejalariga qo‘yilgan davlat talablarini takomillashtirish dolzarb masalaligicha qolmoqda. Aksariyat maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasi zamon talablariga javob bermaydi. Bolalarni maktabgacha ta’limga qamrab olish ko‘rsatkichi hamon pastligicha qolmoqda. Mavjud muammolarni amaliy bartaraf etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017–2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi. Dastur asosida keng ko‘lamli kompleks tadbirlarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan: • bolalarning har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun ilg‘or xorijiy tajribalarni inobatga olgan holda zarur shart-sharoitlar yaratish; • maktabgacha ta’lim muassasalari uchun pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish o‘quv reja va dasturlarini zamonaviy pedagogik texnologiya va metodlarni inobatga olgan holda takomillashtirish; • 2200 ta maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiytexnika bazasini mustahkamlash, jumladan qishloq aholi punktlarida yangi maktabgacha ta’lim muassasalarini qurish, ularni zamonaviy talablarga javob beradigan inventar, uskunalar, o‘quv-metodik qo‘llanmalar, multimedia resurslari bilan ta’minlash. Ushbu tadbirlarni amalga oshirish uchun jami 2.2 trillion so‘m mablag‘ ajratilishi ko‘zda tutilmoqda. Qaror bilan belgilangan kompleks tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida quyidagilarga erishiladi: • yuqori sifatli maktabgacha ta’limni ta’minlash, bolalarni sifatli maktabga tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga muqobil dasturlarni joriy etishga; bolalarni maktabga tayyorlashning muqobil shakli bo‘lgan 6100 ta qisqa muddatli guruhlar tashkil etishga; • 3–6 yoshdagi maktabgacha ta’lim muassasalariga qamrab olinmagan bolalarni, ularning ota-onalarini metodik qo‘llanmalar bilan ta’minlash orqali maktab ta’limiga tayyorlashni tashkil etishga; • maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini 50 ta yangi qurilish hamda mavjud muassasalarning 1167 tasini rekonstruksiya qilish va 983 tasini mukammal ta’mirlash orqali kengaytirishga; • qishloq joylardagi maktabgacha ta’lim muassasalarida otaonalar badal to‘lovini 30 foizgacha kamaytirishga; • bolalarning maktabgacha ta’limga qamrovini 1,5 barobarga oshirishga. Dasturning samarali amalga oshirilishi unda ko‘zda tutilgan ko‘rsatkichlar ijrosining borishini tizimli monitoring qilib borish orqali davlat organlarining doimiy nazoratida bo‘ladi.3 Bu qaror maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashuviga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining «Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi»da ko‘rsatib o‘tilganidek, maktabgacha ta’lim bu ko‘p tomonlamali, maqsadga yo‘naltirilgan, bolani ta’limning keyingi bosqichi – maktab ta’limiga tayyorlovchi, jismoniy, ruhiy, individual va yoshga doir rivojlanishini ta’minlovchi ta’lim va tarbiya jarayonidir. «Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi»da maktabgacha ta’lim masalasi alohida yoritib o‘tilgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, unda respublikamizda maktabgacha ta’limni rivojlantirishning zamonaviy yo‘nalishlari o‘z aksini topgan4 . Shuningdek, Konsepsiyada maktabgacha ta’limning asosiy ikkita – didaktik va metodik modellarining mohiyati ham chuqur va yetarlicha yoritib berilgan. Har ikkala model ham shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari nuqtayi nazaridan asoslab berilgan bo‘lib, ularning asosiy tamoyillari, ta’lim vositalari, bosqichlari hamda pedagog va bolalarning o‘zaro harakati turlari aniq ko‘rsatib berilgan. Bilim olishga intilish, ma’rifatli bo‘lish o‘zbek xalqi, millatining ruhiyatida ustuvor o‘rin tutuvchi omil sanaladi. Ma’rifatlilik – faqatgina bilim va malakaga ega bo‘lish emas, ayni vaqtda chuqur ma’naviy axloq hamdir. Bilimli, komil inson qiyofasida ana shunday xislatlarga ega shaxslar namoyon bo‘ladi. Bolalarning ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lishini rivojlantirib borish yosh avlod tarbiyasida umumxalq ishidir. Ma’lumki, vatan beshikdan boshlangani kabi, ta’lim-tarbiya ham beshikdanoq, hattoki, bola tug‘ilmasidanoq berila boshlanishi kelajakdagi ijobiy natijalarga sabab bo‘ladi. Mamlakatimiz yoshlariga erta ta’lim-tarbiya berish mas’uliyatini hozirda yurtimizda faoliyat yuritayotgan maktabgacha ta’lim muassasalari o‘z zimmasiga olgan. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bilimlarni berish shakli mashg‘ulotdir. Mashg‘ulotlar jarayonida bolaning nutqi rivojlanib, undagi grammatik va fonetik qirralari sayqallanib, til boyligi oshib borish bilan bir qatorda undagi psixologik va intellektual jihatlari rivojlanib boradi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida 5 ta metodika bo‘yicha bolalarga ta’lim-tarbiya saboqlari berib boriladi. Bulardan eng asosiysi «Nutq o‘stirish mashg‘ulotlari» desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki, nutq o‘stirish nafaqat bolaning so‘z boyligini oshirish, balki uning muloqot qobiliyatini rivojlantiradi, undagi bilish jarayonlarining, shu jumladan bolaning tafakkurini o‘stirishda ham muhim vosita bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi paytda maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga yanada yuqori talablar qo‘yilmoqda. Bu talablarga javob berish nutqni rivojlantirishga oid yangi izlanishlarni taqozo etadi. Shunday qilib, pedagogika ilmining hozirgi bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga nisbatan qo‘yiladigan talablar bilan ushbu talablar ijrosi o‘rtasida ziddiyatlar namoyon bo‘lmoqda.
Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ta’lim-tarbiya jarayonida ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish, muassasalarni zamonaviy bilimlarga ega tarbiyachilar bilan to‘ldirish hamda ularda kasbiy malaka, faoliyatga nisbatan ijodiy yondashuv hissini qaror toptirish, uzluksiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlarning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida qayd etilganidek, maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish bo‘yicha malakali tarbiyachi va pedagog kadrlar bugungi kunda uzluksiz innovatsion izlanishda bo‘lshni, fikrlashi, shuningdek, MTM larda ham innovatik g‘oyalarni shakllantirish asosida faoliyat ko‘rsatishi zarur. Pedagog kadrlarning uzluksiz ta’lim olishini tashkil etish muammolari bir qator xalqaro tashkilotlarda, jumladan, Jahon ta’limini rejalashtirish instituti (Parij), YUNESKOning ta’lim bo‘yicha instituti (Gamburg), Oliy ta’limning Yevropa Markazi (Buxarest), Yevropa Muallimlar ta’limi Assotsiatsiyasi (ATEE) va boshiqa qator ilmiy muassasalarda tadqiq etilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017–2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi Qarorida; maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish,malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash darajasini tubdan yahshilash, ta’limtarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik, jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish masalalariga alohida e’tibor qaratildi6 . Bu qaror maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashuviga xizmat qiladi. Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlariga, jumladan uning maktabgacha ta’lim bosqichiga e’tibor ortib borishi bilan bir qatorda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalariga jalb etish ulushi kamayib borishi bu borada maqsadli tadqiqotlar olib borish, mamlakatimiz ilmiy-texnikaviy dasturi, ustuvor tadqiqotlarga yo‘nalishlarining bir qismi sifatida qaralishi lozim. Zero, ta’kidlab o‘tganimizdek, uzluksiz ta’lim bosqichlarining nechog‘lik samarali ishlashi ma’lum darajada maktabgacha ta’lim sifatiga bog‘liq: bu davrda bolaning dunyoqarashi, tasavvurlari shakllanib bo‘ladi. Unga to‘g‘ri mazmun va yo‘nalish berish pedagogika fani, ta’lim amaliyotining dolzarb muammosidir. Bola nutqini rivojlantirish, eng avvalo, til qobilyatini shakllantirishni talab qiluvchi muloqot shakllarini rivojlantiruvchi demakdir (A.A.Leont’ev). Ilmiy tadqiqotlar va yo‘nalishlar tahlili maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining turli tomonlarini rivojlantirish xususiyatlari hamda ularning ilmiy adabiyotda o‘rganilganlik darajasini aniqlash imkonini beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish masalalarini tadqiq etish O‘zbekiston Respublikasida o‘tgan asrning 50-yillarida boshlangan. Maktabgacha ta’lim sohasidagi birinchi fan nomzodi A.V.Nikolskaya mahalliy millat bolalariga rus tilini o‘qitish zarurligi masalasini ko‘tarib chiqdi. U tomonidan o‘tkazilgan sinov tadqiqotlari (1958–1960-yillar) natijasida maktabgacha katta yoshli o‘zbek bolalariga ruscha og‘zaki nutqni o‘rgatish metodikasining asosiy mazmuni belgilangan va uning asosiy masalalari ishlab chiqilgan. XX asrning 70-yillarida A.V.Nikolskayaning ilmiy rahbarligi ostida E.M.Razbayeva tomonidan maktabgacha yoshdagi katta bolalarda o‘qilgan asarlar asosida kattalar mehnatiga hurmatni tarbiyalash bo‘yicha tadqiqot o‘tkazildi. S.O.G‘oziyeva tomonidan (E.M.Razbayevaning ilmiy rahbarligi ostida) maktabgacha katta yoshdagi bolalarda o‘zbek xalq og‘zaki ijodidan (xalq ertaklari, o‘yinlar) foydalanish asosida atrofdagilarga adolatli munosabatda bo‘lishni shakllantirish masalalari tadqiq qilindi. 1979-yildan boshlab to bugungi kungacha maktabgacha yoshdagi bolalarga ona tili va o‘zga tilni (rus, o‘zbek) o‘qitish muammosi O‘zbekiston olimlari, metodistlari, psixologlarining tadqiqot obyekti hisoblanadi (F.R.Qodirova, R.M.Qodirova, G.X.Jumasheva, D.R.Babayeva, D.Abdurahimova, L.R.Mirjalilova, N.Sh.Nurmuhammedova va boshq.). Barcha tadqiqotchilar bola nutqini va uning rivojlanishini alohida ajratilgan holda emas, balki katta yoshli kishining bolaga pedagogik ta’siri bilan o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqadilar. Ushbu yondashuv o‘rinlidir, zero, fandagi zamonaviy tadqiqotlar nutqni o‘zlashtirish va ijtimoiy o‘zaro hamkorlik – o‘zaro bog‘liq jarayonlardir, nutqni rivojlantirish esa – ijodiy jarayon, biroq u stixiyali jarayon emas, degan fikrga asoslanadi. Inson tajribasining tarixan shakllangan mazmuni so‘zli shaklda umumlashtirilgan, uni bayon etish va o‘zlashtirish esa ushbu jarayonda nutqning ham ishtirok etishini nazarda tutadi. Nutq bolaga inson madaniyatining barcha yutuqlariga yo‘l ochadi. Umuman, shaxsning va barcha asosiy psixik jarayonlar (qabul qilish, fikrlash va boshq.) ning shakllanishi ham bolada nutqning rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Bolaning psixik jihatdan shakllanishida nutqning alohida o‘rin tutishi uning turli bosqichlarda rivojlanishiga yordam beruvchi shart-sharoitlar va omillarni bilishni juda muhim qilib qo‘yadi. Nutqning rivojlanishi bilan harakatlanuvchi kuchlar haqidagi masala shiddat bilan sakrash tarzida ro‘y berishi tufayli ham, muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarda nutq rivojlanishini rag‘batlantiruvchi yoki unga to‘sqinlik qiluvchi kuchlarni aniqlash ushbu jarayonga aniq maqsadni ko‘zlagan holda pedagogik ta’sir ko‘rsatishni tashkil etish kalitidir. V.I.Loginova, Y.S.Lyaxovskaya, V.V.Gerbova, Ye.M.Strunina va boshqalarning tadqiqotlarida bolalar ona tili leksikasini o‘zlashtirib olishlarining o‘ziga xos xususiyatlari yoritilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarning lug‘atni o‘zlashtirishlarida ikki jihat ajratib ko‘rsatilgan: atrofdagi olam lug‘atini (so‘z boyligini) anglash bilan birgalikda rivojlantirish; lug‘atni til birligi sifatida o‘zlashtirish. Ular predmetli aloqalar va munosabatlar mantig‘ida ham, til mantig‘i borasida ham so‘z ustida ishlash zarurligini isbotlab berishgan. Nutqni egallab olishning eng muhim bosqichlari maktabgacha yoshga to‘g‘ri keladi. Shundan kelib chiqqan holda, hozirgi paytda nutqni rivojlantirishdagi ayrim bosqichlarni o‘rganishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Olimlar nutqqacha bo‘lgan bosqich muhim rol o‘ynashini tushunib yetib, uni batafsil tahlil qilmoqdalar. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ravon nutqi tadqiqotchilari Ye.I.Tixeyeva, Ye.A.Flerina, A.M.Leushina, L.A.Penyevskaya va boshqalar bolalarning og‘zaki nutqi va hikoya qilishni o‘zlashtirishining o‘ziga xos xususiyatlari, dialogik va monologik nutqning o‘zaro bog‘liqligini chuqur tushunish asosiga quriladigan ravon nutqni o‘qitish tizimiga asos solishgan. Ular tomonidan bolalar hikoyalari tasniflab chiqilgan bo‘lib, uning asosini fikr bildirish manbasi: predmetlarni tavsiflash, adabiy matnlarni hikoya qilib berish, suratga qarab hikoya qilish, shaxsiy va jamoa tajribasidan misol keltirish, ijodiy hikoya qilishlar tashkil etadi.

ADABIYOTLAR:

1. Shodiyeva Q. “Maktabgacha yoshdagi bolalarni tog’ri talaffuzga o’rgatish”. Toshkent. “O’qituvchi”, 1990.
2. Shodiyeva Q. “O’rta guruhlarda bolalar nutqini o’stirish”. Toshkent . “O’qituvchi”,1993.
3. Sharipova M.B, Nizomova SH.SH. “ Bolalar nutqini o’stirish” maruzalar matni. Buxoro. 2019-2020 o’quv yili.
4. Babayeva D.R. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” o’quv- uslubiy majmua. Toshkent-2018.
5. O’zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom. Maktabgacha tarbiya-Toshkent-2010.
6. L. Mirjalolova. Bolalarni gapirtirib o’ynaladigan o’yinlarga nutqiy jihatdan tayyorlash. T.: 2005 .
7. M.R. Mingalimova. Bolalarni o’yin faoliyati orqali maktab ta'limiga tayyorlash. / “Maktabgacha ta'lim mazmunini takomillashtirish muammolari, yechimlari va istiqbollari” mavzuidagi ilmiy va ilmiy-uslubiy maqolalar to’plami/. T.: 2012 .
8. E.G’oziev. Tafakkur psixologiyasi. T.: O’qituvchi, 1990.
9. D.Abdurazzoqova. «Ham o’naymiz, ham o’ylaymiz» T:2008
10. Mo‘minova L.R. Malktabgacha yoshdagi bolalami savodga o‘rgatish dasturi. -T „ 1996.