Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi

Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi
Barkamol shaxs tarbiyasini tashkil etish barcha davrlarda ham ijtimoiy jamiyatning muhim talabi va asosiy maqsadi bo‘lib kelgan. Tabiiyki, hozirgi kunda ta’lim islohotlari sharoitida ham barkamol shaxs tarbiyasi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda bunyodkorlik ishlari amalga oshirilayotgan hozirgi kunda mehnat tarbiyasida yoshlarni ijtimoiy-foydali mehnatga tayyorlash ishiga katta e’tibor berilmoqda. Chunki mehnat kelajak avlodni aqliy, ahloqiy va estetik jihatdan tarbiyalaydi, ularning dunyoqarashini hamda mustahkam iroda sifatlarini shakllantiradi. Irodaviy sifatlarni tarbiyalash, ularga mehnat ko‘nikmalarini singdirish g‘oyat murakkab jarayon hisoblanadi.
O‘quvchilar mehnat tarbiyasini tashkil etishda maktabning roli qanchalik katta ahamiyatga ega bo‘lmasin, oila, mahalla hamkorligisiz bu ishni muvaffaqiyatli hal etib bo‘lmaydi. Zero, oila birinchi tarbiya o‘chog‘i, birinchi muallim, bolaning mehnatga layoqatini, qobiliyatini, ijtimoiy qiziqishini uyg‘otadigan dastlabki tarbiya maskani bo‘lsa, mahalla uni rivojlanishi, ranaq topishi uchun muhit hisoblandi.
Bolaga mehnat tarbiyasini berishda sog‘lom oilaviy muhit, ota-onalarning shaxsiy namunasi, mehnatga munosabatlari, mehnat ahliga bo‘lgan mehr oqibatlari, tinch-totuv mahalla, mehribon qo‘shnilar ham muhimdir. Bolada mehnat faoliyatiga qiziqish va extiyoj ancha barvaqt shakllanadi. Ota yoki ona farzandining xarakter-xususiyatini, qiziqishini hisobga olib, yoshligidan mehnat tarbiyasini berib boradi. Bolalarni o‘z-o‘ziga xizmat qilishga odatlantirishda harakatlarni tushuntirish va ko‘rsatishdan ko‘proq foydalanish kerak. Kichik yoshidanoq har bir bola mehnatda ishtirok etsa, o‘z-o‘ziga xizmat qilsa, ya’ni kiyinish, ovqatlangandan so‘ng yig‘ishtirish, chang artish, oyoq kiyimlarni taxlash, gullarga suv quyish va boshqa uncha qiyin bo‘lmagan yoki xususiyatiga mos keladigan ishlarni muntazam bajarsa, mehnat bolaga tarbiyaviy ta’sir etadi. Bularning barchasiga oilada asos solingan bo‘lsa, mahalla faoliyatida shakllanadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘tkaziladigan turli mashg‘ulotlar orqali bolalar o‘z oldiga maqsad qo‘yish, ish jarayonini rejalashtirish, materialdan oqilona foydalanish, ishning maqsadiga muvofiq usullarni qo‘llash malakasini o‘stiradilar. 6-7- yoshdagi bolalarga nisbatan chaqqonlik, harakatlardagi aniqlik va tezlik, materialni moslash, murakkab holatdan mustaqil chiqa olish ko‘nikmasi rivojlanadi. Bularning barchasi kelgusida umumta’lim maktablarida ijodiy faoliyat asoslarini rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochib beradi.
Shuningdek, umumta’lim fanlari qatori mehnat ta’limi darslarida bu jarayon uzviyligi va uzluksizligi ta’minlangan holda davom etib, o‘sib kelayotgan yosh avlodni aqliy va jismoniy mehnat turlari, jarayonlari hamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki mehnat ko‘nikma va malakalarini, mehnatga qiziqish, mehnatsevarlikni shakllantirish, ularni mehnat va kasblarni qadrlashga, ahamiyatini tushunishga o‘rgatish hamda kasb tanlashga tayyorlash orqali kasbgacha tayyorgarliklarni amalga oshirishdan iboratdir. O‘quvchilar o‘z qobiliyati va qiziqishi asosida kasb tanlab, ta’limning keyingi bosqichlarida o‘qishni davom ettirib, kelajakda jamiyat manfaati uchun foyda keltiradigan shaxs bo‘lib yetishadi.
“Fonologiyaning til tovushlar tizimini o‘rganishda ilmiy jihatdan yondashishi nutqiy jarayonlarni sintaktik qonuniyatlar nuqtai nazaridan o‘rganishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu fonologiyaning ham tarkibiy qismini tashkil etadi. So‘zning fonetik shakli faqat talaffuz jarayonidagina yaqqol ko‘zga tashlanadi.” deb ko‘rsatadi³.
Mehnatga doir mashg‘ulotlarda bolalar qog‘oz va karton, turli va tabiiy materiallar, tolali va gazlama, loy va plastilin bilan ishlash bo‘limlarida ko‘pgina ajoyib turli tuman o‘yinchoqlar, tabriknomalar, ertak qahramonlarini qurish-yasashni o‘rgansalar, o‘rta va yuqori (5-9-sinf) sinflarda yog‘ochga, metallga, gazlamaga ishlov berish texnologiyalari asosida uy-ro‘zg‘or buyumlarini yasaydilar, mebellarni ta’mirlaydilar, turli xil kiyim-kechak, buyumlar bichib, tikadilar, kichik hajmdagi buyumlarni to‘qiydilar, turli tuman suvenerlar yasaydilar, pazandachilik asoslari bo‘limida milliy va jahon taomlarini texnologiya asosida pishirishni, salat tayyorlashni hamda dasturxonga tortish, bayram kechalarga dasturxon tuzashni, qishloq xo‘jalik asoslari yo‘nalishi bo‘yicha o‘simlik va uy hayvonlarini parvarish qilish yo‘llarini o‘rganish bilan ularning umummehnat ko‘nikmalarini rivojlantirishda ma’naviy-ahloqiy, aqliy, jismoniy, estetik, ekologik, vatanparvarlik, insonparvarlik va tadbirkorlik sifatlari shakllanadi.
Biroq asosiy vaqtini oila va mahallada o‘tkazishi hech kimga sir emas albatta. Shunday ekan, oila, mahalla va maktab hamkorlikdagi faoliyati hozirgi kunda barkamol avlod tarbiyaning asosi bo‘lib hisoblanmoqda. Shu nuqtai nazardan, bugungi kunda MTT oila, maktab va mahalla hamkorligida bolalarni komil inson qilib tarbiyalashda samarali va tizimli ishlar olib borish zarur. Unutmasligimiz kerakki, oila jamiyat bo‘lagi, tarbiya va ta’limning ilk qadami oiladan boshlanadi.
Demak, farzandning kelajagi, uning ravnaqi, o‘zi tanlagan kasb-hunarni egallashiga bo‘lgan qiziqishi oilada shakllanadi, rivojlanadi. Yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalar asosida shuni qiyosiy tarzda aytmoqchimizki, oila ona tuproq, farzand nihol bo‘lsa, ta’lim maskani va mahalla uning ozuqa manbaidir.- tálimge jáne onıń sońı nátiyjelerine tálim alıwshılardıń bilimi hám kásiplik ilmiy tájriybesi dárejesin waqıtı -waqıtı menen bahalaw tártibi hám tártipke saliw, sonıń menen birge, tálim iskerligi sapası ústinen baqlawǵa salıstırǵanda qoyılatuǵın tiyisli talaplardı belgileytuǵın normativ bazanı jaratıw ;
- xalıqtıń bay ruwxıy miyrasi hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar tiykarında tálim alıwshılardıń ruwxıy -etikalıq tárbiyalawdıń nátiyjeli formaları hám usılların engiziw ;
- tálimniń barlıq túrlerinde olar mazmunın hám de alıp barılatuǵın tálim hám tárbiyanı kelisip alıw, olardıń óz-ara baylanıslılıǵın, úzliksiz tálim sistemasında hám kadrlar tayarlawda izbe-izlikti támiyinlew ;
- oqıw -tárbiya hám tálim procesiniń úzliksiz informaciya menen támiyinleniwine, tálim dárejesin baqlawǵa, tálim mákemelerinde tálim alıwshılar hám olardı pitkeriwshilerdiń ilimiy tájriybesine salıstırǵanda normalar hám talaplardı belgilew ;
- tálim hám kadrlar tayarlaw sapasına baha beriwdiń duris sistemasın, tálim mákemelerin attestatsiyadan ótkeriw hám akkreditatsiya qılıwdı engiziw:
- kadrlardı maqsetli hám sapalı tayarlaw ushın tálim, pán hám óndiristiń nátiyjeli integraciyasın támiyinlew;
- milliy standartlar talabınıń tálim sapası hám kadrlar tayarlawǵa salıstırǵanda xalıq aralıq talaplarǵa muwapıqlıǵın támiyinlew;
Tálimdiń standartlastırılatuǵın túrleri
MBS-tálimdiń tómendegi túrleri ushın belgilenedi:
- Ulıwma orta bilim beriw, sonday-aq, baslawish tálim;
- Orta -arnawlı, kásip-óner tálimi (akademikalıq liceyler, kásip-óner kolledjleri);
- joqarı tálim (bakalavriat, magistratura ).
Mektepge shekem, mektepden tısqarı, joqarı oqıw orninan keyingi tálim kadrlar mamanlıǵın asırıw hám olardı qayta tayarlaw ushın mámleket basqarıwdıń kepillikli shólkemleri tárepinen mámleket talapları belgilenedi.
Ministrler Mákemesi 06. 07. 2020 jıldaǵı «Ulıwma orta bilim beriw mákemelerinde «Tárbiya» pánin basqıshpa-basqısh ámeliyatqa engiziw ilajları tuwrısında»gi 422-san qarardı qabılladı.
Birden-bir «Tárbiya» páni 1-9 -klaslarda - 2020 -2021 oqıw jılınan, 10 -11-klaslarda bolsa - 2021-2022 oqıw jılınan baslap ajıratılǵan ulıwma saatlar sheńberinde «Ádepnama», «Watan sezimi», «Milliy ǵárezsizlik ideyası hám ruwxıylıq tiykarlari» hám de «Dúnya dinleri tariyxı» pánlerin birlestiredi.
Hújjet penen tómendegiler tastıyıqlandi:
ulıwma orta bilim beriw mákemeleri oqıwshıları ushın «Tárbiya» páninen sabaqlıqlar hám oqıw -metodikalıq komplekslerdiń jaratılıwın muwapıqlastırıwshı topar quramı;
ulıwma orta bilim beriw mákemeleri oqıwshıları ushın «Tárbiya» páninen sabaqlıqlar hám oqıw -metodikalıq komplekslerdi jaratıw boyınsha dúziwshiler toparı quramı;
ulıwma orta bilim beriw mákemeleri oqıwshıları ushın «Tárbiya» páni konsepsiyası.
Xalıq tálimi ministrligine tómendegi wazıypalar tapsırildi:
«Tárbiya» páni boyınsha ulıwma orta bilim beriwdiń mámleket tálim standartın hám oqıw bag'darlamalaarin islep shıǵıw hám tastıyıqlaw;
2020 jıl 10 iyulga shekem 2020 -2021 oqıw jılına ulıwma orta bilim beriw mákemeleriniń 1-9 -klassları ushın hám de 1 dekabrge shekem 2021-2022 oqıw jılına 10 -11-klasslar ushın mólsherlengen jańa pán boyınsha sabaqlıqlar hám oqıw -metodikalıq komplekslerge buyırtpalardı qáliplestiriw;
2020 jıl 15 iyulga shekem 1-9 -klasslar hám de 2021 jıl 1 mayga shekem 10 -11-klasslar ushın mólsherlengen sabaqlıqlar hám oqıw -metodikalıq komplekslerdi baspadan shıǵarıw boyınsha esaptan tısqarı jol menende deklaratsiya etilgen bahalar tiykarında mámleket hám jeke baspa-koncern shólkemleri menen shártnamalar dúziw;
«Tárbiya» páninen sabaqlıqlar hám oqıw -metodikalıq komplekslerdi jańa oqıw jılı baslang'ang'a shekem baspadan shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám olardıń jaylarǵa jetkezilishini támiyinlew;
2020 jıl iyul ayınan baslap jańa oqıw jılı baslangunga shekem «Tárbiya» páni boyınsha tayarlanǵan oqıw programmaları hám sabaqlıqlar tiykarında ulıwma bilim beriw mekteplerindegi «Baslanǵısh tálim», «Milliy ideya hám huqıq», «Tariyx» hám «Dinshunoslik» qánigeligine iye pán oqıtıwshıları ushın xalıq tálimi xızmetkerlerin qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın asırıw aymaqlıq oraylarında «Tárbiya» páninen onlayn formada maqsetli bilimlerdi jetilistiriw kursların shólkemlestiriw;
bilimlerdi jetilistiriw kursları dawamında jańa pánnen tayarlanǵan sabaqlıqlar hám oqıw -metodikalıq komplekslerdi tájiriybe-sınaqtan ótkeriw.
Hújjette belgileniwishe:
«Tárbiya» páninen sabaqlıqlar hám oqıw -metodikalıq komplekslerdi baspaǵa tayarlaw hám baspadan shıǵarıw, jetkiziw, dúziwshilerge aqsha tólew menen baylanıslı ǵárejetler sabaqlıq hám oqıw -metodikalıq komplekslerdiń ulıwma bahasına kiritiledi;
«Tárbiya» páninen sabaqlıqlar hám oqıw komplekslerindi satıp alıw hám jetkiziw ǵárejetleri ulıwma orta bilim beriw mákemeleriniń 1-klass, Mehribanlıq úyleri, **oniy yamasa psixik rawajlanıwda nuqsanı bolǵan balalar ushın qánigelestirilgen mektepler hám mektep-internatlari oqıwshıların, social járdemge mútáj shańaraqlar perzentlerin hám de oqıtıwshılar ushın «Tárbiya» páninen sabaqlıqlar, multimedia qosımshaları hám oqıw -metodikalıq kompleksler baspa etiliwi, sonıń menen birge, ijara tiykarında sabaqlıqlar menen baslanǵısh támiyinlew - Respublika byudjeti qarjları esabınan ;
oqıwshılardı ijara tiykarında sabaqlıqlar menen támiyinlew - Xalıq tálimi ministrligi janındaǵı Respublika maqsetli kitap fondı qarjları esabınan oraladı.
Ádebiyatlar:

1. 
   Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2017 jıll 6 apreldegii “Ulıwma orta hám orta arnawlı kásip-óner táliminiń mámleketlik tálim standartların tastıyıqlaw haqqında”ģı 187-sanlı qararı.
   

2. http://Ziyonet.uz
http://edu.uz