Болалар боғчасида миқдор ва сон тасаввурларини таркиб топтириш

NAZARIYASI VA METODIKASI XUSUSIY MASALALARI 
 
2.1. 3-4-yoshli bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish 
 
1. 3-4 yoshdagi bolalarda narsalarning shaklini idrok qilish 
xususiyatlari. 
3-4 yoshdagi bolalarni buyumlarning shakli, katta-kichikligi va 
rangi bilan tanishtirish hamda ularda bu hossalarni to‗g‗ri idrok qilish 
ko‗nikmalarini rivojlantirish masalasi sensor tarbiya sohasiga kiradi. Bu 
tarbiya qanchalik to‗g‗ri hal qilinsa, bolalarning faqat aqliy tarbiyasigina 
emas, balki estetik, jismoniy va hatto ahloqiy tarbiyasi ham shunchalik 
muvofaqiyatli bo‗ladi, ya'ni bolalar umuman samarali rivojlanib boradi. 
Masalan, bir yarim yashar bola ariqning kengligini chamalab ko‗rib, 
uning ustidan hatlab o‗ta oladimi; ikki yoshli bola besh bo‗lakdan iborat 
martyoshkani to‗g‗ri yig‗a oladimi; maktabgacha tarbiya yoshdagi bola 
shakli va barglariga qarab ikki xil gulni bir-biridan farqlay oladimi, bu 
gullarning shakli va rangini chizayotgan rasmida aks ettira oladimi - 
bularning hammasi ma‘lum darajada bolaning idrok qilishining qanchalik 
rivojlanganiga bog‗liq bo‗ladi. 

---

42 
Bola ikki-uch yoshida, - deb yozadi L.A.Venger - o‗zining sensor 
rivojlanishida muhim qadam qo‗yishi lozim, ya'ni bu buyumlar o‗rtasida, 
ularning shakli, katta-kichikligi, bo‗shliqdagi holati, rangi va boshqa 
xossalari bo‗yicha mavjud bo‗lgan munosabatlarni ("bir xil" va "har xil", 
"katta" va "kichik" munosabatlarni) belgilab chiqishni o‗rganishi kerak. 
Shakllarni to‗g‗ri idrok qila olish, mo‗ljallay bilish qobiliyati amaliy 
faoliyatning ko‗pgina turlarida, ayniqsa, ikki-uch yoshli bolalarning asosiy 
faoliyati - narsalarga oid faoliyatida juda ish beradi. O‗z navbatida faqat 
narsaga oid faoliyatgina bir yoki ikki narsaning qismlarini birga qo‗yish 
(masalan, qutichani o‗z shakliga mos qopqoq bilan berkitish yoki 
matryoshkaning har ikki bo‗lagini to‗g‗ri tanlash), ikki narsani shakli, 
katta-kichikligiga qarab bir-biriga taqqoslash kabi amaliy vazifalarni 
o‗rtaga qo‗yish bilan sensor harakatlarni rivojlantirish uchun qulay shart-
sharoit yaratadi. Narsalarni har tomonlama tekshirish, hisobga olish va 
shakliga qarab solishtirishni bilmaydigan bola bunday amaliy vazifalarni 
hal qila olmaydi. 
Bundan 300 yil muqaddam buyuk chex pedagogi Yan Amos 
Ko‗menskiy bolalarga ta‘lim va tarbiya berishni ilk yoshdan boshlash 
kerakligi haqida gapirib, kishida narsalarni his qilish qobiliyatini iloji 
boricha ertaroq shakllantirish zarur, chunki butun hayoti mobaynida 
uning ko‗p narsalarni bilib olishi, sinab ko‗rishi va bajarishiga to‗g‗ri 
keladi, deb yozgan edi. Y.A. Komenskiy bolalarning sensor tarbiyasini 
to‗g‗ri tashkil etishga katta e'tibor berib, ularni 1-2 yoshidanoq 
voqealikdagi xilma-xil rangdagi buyumlarni bir-biridan ajrata bilishga 
mashq qildirishni taklif etgan edi. U "Ona maktabi" nomli asarida katta 
yoshdagi kishilarga eng kichik bolalarni tarbiyalashda ularning e'tiborini 
osmon gumbazi, daraxtlar, gullar go‗zalligiga jalb qilish va chiroyli 
kiyimlar kiyintirishni maslahat bergan edi. 
"Aytilgan narsalarni faqat rasmlardagina emas, balki real 
voqelikda ham ko‗rsatish juda foydalidir", - deb tavsiya qilgan edi 
Komenskiy. 
Sensor tarbiya yuzasidan olib borilgan ish ilk yoshdagi bolalarda 
narsalar bilan bo‗ladigan harakatlarning rivojlanish darajasini, jumladan 
ularning ikki narsani shakliga qarab bir-biriga taqqoslay olish 
ko‗nikmasini, maxsus tashkil etiladigan o‗yin faoliyatida namoyon 
bo‗ladigan bu ko‗nikmani o‗rganishdan boshlanadi. Olib borilgan ish 
quyidagilarni: a) geometrik figuralarni quticha teshigiga yoki taxta 
o‗yiqlariga solish harakatlarining mazmuni va hususiyatlarini; b) ikki 
yoshga qadam qo‗ygan bolalar ikki narsani qanchalik taqqoslay olishlari va 

---

43 
bu vazifani hal qilish uchun qanday usullardan foydalanishlarini; v) 
hajmli va yassi figuralar bilan bir turkumi seriyali o‗rgatuvchi 
mashg‗ulotlar o‗tkazishning eng maqsadga muvofiq izchilligini, ya'ni 
dastavval bolaga nimani taklif qilish kerakligini - hajmli shakllar bilan 
o‗tkaziladigan harakatlarnimi yoki yassi figuralar bilan bo‗ladigan 
harakatlarni taklif qilish kerakligini aniqlashga yordam berishi lozim. 
1 
bosqichda 
tarkib 
toptiruvchi 
vazifalarga 
muvofiq 
geometrik 
shakllarni ularning shaklini hisobga 
olib qutichaga va taxta teshiklariga 
to‗g‗ri 
tushirish 
yoki 
qo‗yish 
o‗rgatiladi. O‗rgatish jarayonida ilk 
yoshdagi bolalar oliy nerv sistemasi 
va psixikasining rivojlanishiga oid 
bir qator o‗ziga xos xususiyatlarni 
hisobga oldik. Bu xususiyatlar N.M. 
Shchelovanov va N.M. Aksarina 
tomonidan ilmiy jihatdan asoslab berilgan bo‗lib, quyidagilardan iborat 
edi: tormoz - harakatga keltirish reaksiyalarining yetarli darajada 
rivojlanmaganligi (bir yarim yoshgacha bo‗lgan bolalarda), ixtiyoriy 
harakatlarning sust rivojlanganligi (buning natijasida nutq bilan bog‗liq 
bo‗lgan topshiriqlarni yaxshi bajarmaydilar), maktabgacha tarbiya 
yoshdagi bolalarga nisbatan ularda diqqatning beqaror bo‗lishi. 
Shuning uchun ham biz solishtirish harakatlarini o‗rgatish vaqtida 
foydalanilgan metodik usullarni ham shunga muvofiq tanladik: 
1. Shakllar bilan teshiklarning shaklini bolalarga barmoqlar 
yordamida havoda yasab ko‗rsatish. Bolaning diqqat-e'tiborini harakatlar 
va predmetlarga jalb qilish, shuningdek ularni kattalarga o‗xshab 
figuralar shaklini havoda chizishga undash maqsadida barcha 
harakatlarni so‗z bilan tushuntirib turish. 
2. Harakat usullarini ko‗rsatish va tushuntirib berish. Masalan, 
"Sharcha dumaloq, uni dumaloq teshikka tushiramiz", "Kubik qanday 
shaklda bo‗lsa, tushiriladigan teshik ham shunday shaklda bo‗ladi" va 
hokazo. "Xuddi shunday", "Yo‗q unday emas" degan so‗zlarni aytib 
bolaning diqqatini predmetlarning o‗xshashi yoki farq qilishiga qaratish. 
3. Bolaning harakatlariga bevosita rahbarlik qilish, figuralarni 
quticha va taxtaning teshiklariga tushirayotganda unga yordam ko‗rsatish. 

---

44 
Biz bolaga solishtirib ko‗rish harakatlarini mashq qilish imkonini 
berar ekanmiz, har bir topshiriqning bajarilishi ijobiy natijalar bilan 
tugashini kuzatib boramiz. 
O‗rgatish jarayonida bolaning qiziqishini (mo‗ljallash faoliyatini) 
oshirish maqsadida topshiriqlarning uchala usuli bir-biri bilan ketma-ket 
almashtirib turildi, bu navbat keyinchalik ham saqlab qolindi. 
Bizning bundan keyingi tajribalarimiz bolalarning ikkita predmetni 
shakli bo‗yicha bir-biriga o‗xshashligini belgilash ko‗nikmasidan 
predmetlarni namunaga qarab tanlab olish sharoitida, tashqi mo‗ljallash 
harakatlarini bajarishni istisno qiladigan tanlab olish sharoitida 
shakllarning yangi turlariga o‗tishga bag‗ishlanadi. 
1- bosqichdagi o‗rgatish ma‘lumotlaridan ko‗rinib turibdiki, 
amaliy topshiriqlarni bajarish jarayonida tarkib topgan tashqi 
mo‗ljallash harakati figuralarning teshikka taqqoslanishiga oid amaliy 
vazifaning o‗zini ham muvaffaqiyatli bajarish imkonini beradi. Bolalar 
figura va teshiklarning burchaklari hamda tomonlarni bir-biriga mos 
kelishi yo‗li bilan ularning bir xilligini yoki bir xil emasligini 
aniqladilar, bunda ular shakllarning fazoda o‗zaro mos kelishi kabi 
mezonga asoslandilar. 
Agar bu o‗rinda teshikning shakli etalon funksiyasini bajaruvchi 
namuna, figura va tekshirilayotgan ob'ekt bo‗lib xizmat qilsa, bolalar 
ob'ektlarini o‗zaro shakliga qarab taqqoslashni o‗rganib oladilar, shu 
bilan birga ob'ektlarning bittasidan boshqasining shakliga baho 
beradigan o‗lchov sifatida foydalandilar, deb hisoblash mumkin. 

---

45 
Biz ikkita ob'ektni fazoda bir-biriga joylashtirish va harakat 
natijalarini oldindan ko‗z bilan ko‗rib turish harakatlarini muvoffaqiyatli 
bajargan bolalar "namunaga qarab tanlash" vazifasini ham ko‗z bilan 
ko‗rib bajara oladilar, ya'ni namuna bilan taqdim qilingan har bir ob'ektni 
tekshirish va ularning bir xilligini shakliga qarab belgilashni biladilar, 
degan fikrda edik. O‗rgatish natijasida bolalar ikki yarim yoshdan 
boshlab pozitiv harakatlarni o‗zlashtirib olganlaridan keyin murakkab 
shakldagi figuralarni namunasiga qarab tanlash vazifasini bajara oladilar. 
Ma‘lumki, pertseptiv harakatlarda namunani tanlash uchun taklif 
qilingan ob'ektlar bilan birga joylashuvi amalga oshiriladi va shakllarning 
mos kelishi bir xillik mezoni sifatida foydalaniladi. 
Ko‗rsatib o‗tilgan tajribada bolalar yassi figuralar bilan ish 
ko‗rgan bo‗lsalar, endi ular hajmli jismlar va figuralar bilan ish 
ko‗radilar. Bu figuralarni bir-biriga joylashtirish yoki fazoda namunani 
va ob'ektni bir-biriga sig‗dirish mumkin emas. 
Bajariladigan ishlar quyidagilarni o‗z ichiga oladi: 
1. Ikki xil shakldagi qo‗ziqorinlarni namunaga qarab tanlash, 
bunda ularning rangiga e'tibor berilmaydi. 
2. Ikki xil shakldagi guldonlarni namunaga qarab tanlash. 
3. Ikki xil shakldagi matryoshkalarni namunaga qarab tanlash 
(bunda hajmga e'tibor berilmaydi). 
4. Uch xil shakldagi bayroqchalarni namunaga qarab tanlash 
(bunga rangga asosiy e'tibor qaratilmaydi). 
Ilk yoshdagi bolalar uchun ko‗p miqdordagi ob'ektlar ichidan 
namunaga qarab tanlab olish vazifasi ob'ektlar orasidagi farqlar 

---

46 
kamayganda ham qiyin ekanligini hisobga olib, o‗rganish jarayonida 
ularga har tomonlama yordam ko‗rsatildi. Namunaga qarab tanlash 
bo‗yicha berilgan topshiriqlar oralig‗ida bolalar ikkita ob'ektni o‗zaro 
taqqoslash harakatlarini unutib qo‗ymasliklari uchun ular bilan geometrik 
figuralarni teshikka tushirish bo‗yicha mashg‗ulotlar o‗tkazildi. 
Tarbiyachi bolaga "xuddi shunday figurani" ko‗rsatishni taklif 
qilib, namunaning shaklini qo‗li bilan fazoda yasab ko‗rsatdi, uni tanlab 
olinadigan figuralar bilan bir qatorga qo‗ydi va namunani figura bilan 
taqqoslash harakatiga bolaning o‗zini ham jalb qildi, uning shakli 
bo‗yicha o‗xshashligini yoki farq qilishini aniqlashni topshirdi. 
Ikki xil shakldagi qo‗ziqorinni namunaga qarab tanlash. 
qo‗ziqorinlar bilan o‗tkazilgan mashg‗ulotda tarbiyachi ularning shaklini 
barmog‗i 
bilan 
havoda 
"yasab" 
ko‗rsatayotib, 
bolalarga: "Bu 
qo‗ziqorinning oyog‗i ingichka, qalpog‗i esa katta", "Ikkinchi 
qo‗ziqorinning oyog‗i yo‗g‗on, qalpog‗i esa kichik", deb tushuntiradi. 
Tushuntirishdan keyin har ikkala shakldagi qo‗ziqorin bolalar stoli ustiga 
qator qilib qo‗yiladi. Bolalar 
tarbiyachi taklifiga ko‗ra har bir 
qo‗ziqoringa mos keladigan 3 
ta qizil va 2 ta jigar rang 
qo‗ziqorin tanlashlari kerak. 
Tarbiyachi 
ko‗rsatadigan 
qo‗ziqorin esa bola tanlab olish 

---

47 
kerak bo‗lgan qo‗ziqorin uchun namuna bo‗lib xizmat qiladi. Qo‗ziqorinlar 
bilan bo‗lgan mashg‗ulotda qatnashgan 26 ta bolalardan 13 tasi vazifani 
to‗g‗ri tushunib, uni mustaqil hal qildi, ayrim hollardagina topshiriqni 
takrorlashga va tarbiyachining namunaning shakli bilan yasab ko‗rsatishga 
ehtiyoj sezdilar. Bu bolalar namunaning shaklini yasab ko‗rsatishni diqqat 
bilan kuzatib turdilar katta yoshdagi kishiga taqlid qilib, qo‗ziqorinning 
oyoqchasini aylantirib chiqishga va uning qalpoqchasini silashga harakat 
qildilar, har bir qo‗ziqorinni uzoq ko‗zdan kechirdilar.sinab ko‗rilayotgan 
bolalar dastlabki talabga va "Sendagi xuddi shunday qo‗ziqorin qani?" 
degan savolga stol ustidagi har ikkala qo‗ziqorinni ko‗rsatdilar. 
Tarbiyachining: "qaragin, bu qo‗ziqorinning oyoqchasi ingichka (yoki 
yo‗g‗on, uni qo‗yish oson)" degan gapini eshitishi bilan, ular bir xildagi 
qo‗ziqorinlarni tanlab, "Oyoqchasi ingichkami?", "Mana yana, mana 
yana!" degan so‗zlarni ovoz chiqarib takrorladilar. Qo‗ziqorinlarni qator 
qilib tizish, keyin ularni ko‗zdan kechirish ko‗p bolalarga ma'qul bo‗ldi. 
Afsuski, qo‗ziqorinlar joyini almashtirish ko‗pincha bolalarning 
e'tiborini asosiy vazifa - namunaga qarab tanlashdan nechta tortar edi. 
Ayrim bolalar tanlashda qatnashib, o‗zoq vaqt namunani ko‗zdan 
kechirib turdilar, "xuddi shundaymi?" deb yana so‗radilar, katta yoshdagi 
kishining qo‗1 harakatlarini o‗z qo‗ziqor inlarida takrorladilar. Ko‗rsatilgan 
ikkinchi jigar rang qo‗ziqorinda ham xatoga yo‗l qo‗yildi: bola buni 
borshqa shakldagi jigarrang qo‗ziqorin qatoriga kiritdi. Samarali 
o‗rgatishning asosiy sharti bolaning vazifani bu o‗rinda figuraning shakli 
bilan teshikning shaklini bir-biriga taqqoslash vazifasini tushinishidir. 
Taqqoslash harakatlarini o‗rgatish vaqtida quyidagilardan
foydalaniladi: 
1. Figura va teshikning shaklini katta yoshdagi kishi va bolaning 
barmoqlari bilan havoda yasab ko‗rsatish, hamma harakatlarni so‗z bilan 
tushuntirib turish. Bu usul ilk yoshdagi bolalarga o‗rgatishda katta 
ahamiyatga egadir; u bir Tomonda, bolaning diqqat e'tiborini harakatlariga, 
predmetlarga jalb qilishga yordamlashsa, ikkinchi tomondan, katta 
yoshdagi kishining harakatlariga taqlid qilishga undaydi. 
2. Bolaning hatti-harakatlariga bevosita rahbarlik qilish, quticha va 
taxta teshiklariga figuralarni tushirish vaqtida amaliy yordam ko‗rsatish. 
Bolalarga taqqoslash harakatlarini mashq qilish imkonini berib, uning 
ko‗zlangan 
natijaga 
erishuvini, 
fikri 
boshqa 
narsalarga 
chalg‗imasligini,uning harakatlari hamisha ijobiy natijalar bilan tugashini 
kuzatamiz. Figura tushirilishi yoki qo‗yilishi lozim bo‗lgan teshikni oldin 
ko‗rsatishni ("qayerga qo‗yish kerak") taklif qilinadigan maxsus usul 

---

48 
foydali bo‗ladi. Bunda quticha yoki taxta boladan birmuncha nariroqda 
ushlab turiladi, unga shundan keyingina harakat qilishga ruxsat etiladi. 
Bu usul bolaning topshiriqni bajarishdagi amalda sinab ko‗rish 
harakatlaridan ko‗z bilan ko‗rib taqqoslashga o‗tishiga yordam beradi. 
Figurani qo‗yishdan oldin bolaning e'tiborini figuralar bilan teshiklarning 
farqini bilib olishga qaratish usuli juda qo‗l keladi. Xulq-atvori 
shoshiladigan, tez tutoqib ketadigan va harakatlari ixtiyorsiz bo‗lgan 
bolalarga o‗rgatishda bu usul ayniqsa yaxshi samara beradi