Bolalar va oʻsmirlar gigiyenasi O’smirlarning o’tish davrida Organizmning o’sishi va rivojlanishi


Download 21.8 Kb.
Sana10.02.2023
Hajmi21.8 Kb.
#1185192
Bog'liq
Bolalar va osmirlarning otish davrida ruhiyatiga gigiyenik baho berish


BOLALAR VA OSMIRLARNING O’TISH DAVRIDA RUHIYATIGA GIGIYENIK BAHO BERISH


Reja:

  1. Bolalar va oʻsmirlar gigiyenasi 

  2. O’smirlarning o’tish davrida

  3. Organizmning o’sishi va rivojlanishi



Bolalar va oʻsmirlar gigiyenasi — gigiyenaning bir sohasi; goʻdaklikdan boshlab j to 17—18 yoshgacha boʻlgan bolalar va oʻsmirlarning salomatligini saqlash va mustahkamlash masalalari bilan shugʻullanadi. Hayot sharoiti, oʻquvtarbiya va mehnatning oʻsayotgan organizmning kamol topishi va salomatligiga qanday taʼsir qilishini oʻrganish va shunga asoslanib, yosh avlodning sogʻlom oʻsishiga hamda har tomonlama toʻgʻri rivojlanishiga yordam beradigan gigiyena tadbirlarini ishlab chiqish Bolalar va oʻsmirlar gigiyenasi vazifasidir. Uning tavsiyanomalari shaxsiy, yaʼni har bir ayrim bolaga va muayyan bolalar guruhiga taalluqpi boʻlishi mumkin. Bolalar va oʻsmirlar gigiyenasi tashqi muhit omillarining bola organizmiga, uning hayot faoliyatiga, taʼlimtarbiyasiga taʼsirini oʻrganadi, oʻsayotgan avlodning barkamol hamda jismoniy va maʼnaviy jihatdan uygʻun rivojlanishi uchun zarur boʻlgan choratadbirlarni ishlab chiqadi.
Bolalar va oʻsmirlar sogʻligʻini oʻrganish va saqlash. Buning uchun biologik va ijtimoiy omillar, tashqi muhit hamda umumiy taraqqiyot qonunlarining bolalar va oʻsmirlar organizmiga taʼsirini oʻrganish talab etiladi. Har bir yoshga oid kasalliklarning kelib chiqish sabablarini aniqlash esa kasallikning oldini olish choratadbirlarini belgilash va hayotga tatbiq etish imkonini beradi. Hozirgi yosh avlodning sogʻligʻini belgilangan muddatda tekshira borish (tibbiy koʻrikdan oʻtkazish) bilan birga antropometrik usullarni qoʻllash orqali ularning jismoniy rivojlanishi aniqlanadi.
Shaxsiy gigiyena qoidalariga bolalar juda yoshligidanoq odatlanishi zarur. Bolada asosiy fiziologik jarayonlar — uyqu, uygʻoqlik, ovqatlanish (emish)ning oʻz vaqtida almashinib turishi ayniqsa bolaning birinchi yoshida katta ahamiyatga ega. Har kuni maʼlum soatlarda ovqatlanish (emish), uxlash va shahri k. bolaning oʻsishi va rivojlanishiga, ayniqsa nerv sistemasiga yaxshi taʼsir qiladi. Bolani hamisha maʼlum vaqtda (har 3—3,5 soatda) emizish tartibiga amal qilish lozim. Yosh bola hamisha maʼlum vaqtda uxlab, maʼlum vaqgda uygʻonishi uchun qulay sharoit yaratish, uxlaganida uni tinch qoʻyish, uygʻoqligida esa koʻruv va eshituv aʼzolariga turli yoʻllar bilan taʼsir etish (kattalarning gapsoʻzlari, rangli, jarangdor oʻyinchoqlarga bola diqqatini jalb qilish), gavda vaziyatini oʻzgartirib turish (bolani vaqtvaqti bilan qoʻlga olish yoki qorni bilan yotqizib qoʻyish) kerak. Bola nechogʻli yosh boʻlsa, organizmi dam olish va uxlashga shuncha koʻp ehtiyoj sezadi. Uni ochiq havoda (qishda ham) har kuni kamida 2 soat sayr qildirish, oʻynatish zarur. Shunda qon kislorodga yolchib, organizmdagi almashinuv jarayonlari bir maromda kechadi.
Bolalar va oʻsmirlar faoliyati gigiyenasi. Bunda bolalarning sogʻligʻiga qarab ish faoliyatini belgilash va astasekin oshira borish hamda charchashning oldini olish tadbirlarini koʻrish asosiy masala hisoblanadi. Shunga asosan yasli, bogʻcha, maktab yoshidagi bolalarning yoshiga moye keladigan kun tartibi joriy qilinadi. Oʻsib kelayotgan organizmning xususiyatlarini hisobga olgan holda, maktab oʻquvchilarining mashgʻulot tartibi ularning yoshiga qarab turlicha belgilanadi. Uyda dars tayyorlashga ajratilgan vaqt 1sinf oʻquvchilari uchun 1— 1,5 soat, 3—4 sinf oʻquvchilari uchun 1,5—2 soat, 5—6 sinf oʻquvchilari uchun 2 soat, 7—8 sinf oʻquvchilari uchun 2,5—3 soat, 9—10 sinf oʻquvchilari uchun 3—4 soat boʻlishi kerak. Bola dars tayyorlagan vaqtda har 40—45 min.dan keyin 10—15 min. dam olishi zarur. Bolalar dars tayyorlab charchamasligi uchun mashgulotlardan keyin turli oʻyin, sport, foydali mehnat bilan shugʻullanishlari yaxshi natija beradi.
Tashqi muhit gigiyenasi. Bolalar va oʻsmirlar gigiyenasining bu qismida bolalar va oʻsmirlar muassasalari loyihasini tuzish va kurishda gigiyena tadbirlarini koʻzda tutish, jumladan ularni aholi yashaydigan joylarga qurish, xonalar yorugʻ va issiq boʻlishi, sanitariyatexnika inshootlari toʻgʻri qurilishi, toza havo, ichimlik suv hamda bolalar uchun moʻljallangan jihozlar bilan taʼminlanishi kerak.
Bolalar va oʻsmirlarning ovqatlanish gigiyenasi. Bunda oziq-ovqat mahsulotlarining ahamiyati, bolalar muassasalari (bolalar uylari, sanatoriylar, tashkil qilingan sayohat va yurishlar)da ovqatlanish tartibi oʻrganiladi hamda oʻsish davrida energiya sarfi meʼyori ishlab chiqiladi. Bolalarga toʻyimli, mazali va xilmaxil ovqat berish, ovqatda oqsil, yogʻ, uglevod, vitamin, mineral tuzlar yetarli boʻlishi kerak. Toʻgʻri ovqatlanish bolaning turli kasalliklarga chidamini oshiradi, aqliy, jismoniy va mehnat qobiliyati barkamol boʻlishini taʼminlaydi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi va maktab yoshidagi bolalar 4— 4,5 soatda ovqatlanishi kerak. Nonushtada sutkali kaloriyaning taxminan 25%ini beradigan oqsillarga boy sabzavot, guruchdan pishirilgan ovqatlar, tushlik sutkali kaloriyaning 35—40%ni, kechki ovqat sutkali kaloriyaning taxminan 20—25%ini tashkil etishi va birmuncha yengil sutli, sabzavotli hamda yormadan pishirilgan ovqatlardan iborat boʻlishi lozim. Sutkali kaloriyaning qolgan 10—15%ni ikkinchi nonushtadan yoki tushlikdan keyin isteʼmol qilgan maʼqul.
Bolalar va oʻsmirlarga tibbiy xizmat koʻrsatish. Bolalar va oʻsmirlar gigiyenasining bu qismida tibbiy xizmat koʻrsatishni ilmiy nuqtai nazardan ishlab chiqish hamda epidemiyaga qarshi tadbirlar koʻrish moʻljallangan. Salomatligi zaiflashib qolgan, nimjon (revmatizm, tonzillit, sil intoksikatsiyasi bilan ogʻrigan), shuningdek kasallikdan tuzalib kelayotgan bolalar uchun bolalar poliklinikasi yoki maktab vrachi ishtirokida alohida tartib tuziladi; ana shunday kasalliklarni boshdan kechirgan asabiy bolalarning oʻqishini davom ettirishi hamda salomatligini tiklay borishi uchun maxsus sharoit yaratiladi (sanatoriy maktablari va boshqalar). Bunday muassasalarda oʻqish bilan birga shifobaxsh badantarbiya, fizioterapiya, maxsus parhez, sof havodan koʻproq bahramand boʻlish kabi davo usullari qoʻllaniladi. Bolani yoshligidan boshlab toʻgʻri uyushtirilgan jismoniy tarbiya va chiniqtirish tizimiga oʻrgata borish katta ahamiyatga ega. Hayotining birinchi oylarida massaj va jismoniy mashklar bilan birga toza havodan bahramand qilish, keyinchalik esa sochiqni hoʻllab badanni artish, choʻmilish, kattaroq yoshdagi bolalarni dushga tushirib yoki ustidan suv quyib choʻmiltirish bola organizmining kasallikka chidamini oshiradi va baquvvat qiladi. Bu tadbirlar muntazam boʻlishi va vrach bilan maslahatlashib olinganidan keyingina tatbiq etilishi kerak. Bolalar va oʻsmirlar muassasalarida hamma gigiyena mezonlari va tavsiyanomalariga rioya qilinishini shahar va qishloq tumanlarining sanitariyaepidemiologiya st-yalaridagi sanitariya vrachlari nazorat qilib turadi.
O’sib kelayotgan organizmni to’g’ri tarbiyalash uchun bola organizmning o’sish va rivojlanish kabi asosiy xususiyatlarni bilish zarur. O’sish va rivojlanish barcha tirik organizmlar kabi odam organizmiga xos xususiyatdir. Organizmning har tomonlama o’sish va rivojlanishi uning paydo bo’lgan vaqtidan boshlanadi. Bu ikki protsess murakkab jarayon bo’lib, bir butun va bir biriga bog’langandir. O’sish davrida tana hujayralarining ko’payishi natijasida tirik organizm o’lchamlarining ortishi yani bo’yning cho’zilishi og’irlashning ortishi tushuniladi. Bola malum yoshgacha to’xtovsiz va har hil jadalliklar bilan o’sadi. Shunga qaramasdan barcha to’qima va hujayralarda yani organizmda o’sish bir vaqtda, qizlarda o’rtacha 17-18 yoshgacha yigitlarda 19-20 yoshgacha tugallanadi. O’sish qatorida hujayralarda ularning bajaradigan vazifasi ortishi jarayoni kuzatiladi. Bu rivojlanish jarayonidir.

Rivojlanish deganda: o’sayotgan organizm to’qima xujayralarining va organlarning shakllanishi ya’ni bola organozmi hujayralarning shakllanishi o’smirlik va yetuk yoshdagi odamlarga hos bo’lgan bir muncha murrakkab to’qima va organlarga ega bo’lishiga aytiladi. Odam organizmining rivojlanishi umir bo’yi davom etib turadigan to’xtovsiz jarayondir. Bolaning rivojlanish tuxum xujayralarining otalanishdan boshlab umr oxirigacha davom etadi. Organizm jismonan, aqlan va jinsiy rivojlanadi yani murakkablashadi.

Organizm o’sish va rivojlanishda barcha etaplarni bolani: o’smirlik, o’spirinlik, yosjlik, yetuklik davrini bosib o’tadi. Odam xayotning har bir davrida shu davrning xarakterli xususiyatlari oldingi davrning qoldiqlari kelgusi davrning kurtaklari paydo bo’ladi.

O’sish- organizmning miqdori korsatkichi hisoblansa, rivojlanish sifat ko’rsatkichi hisoblanadi. Bu ikki jarayon notekiswlik, umrsizlik, geteroxning va akseleratsiya jarayonlari asosida yuzaga chiqadi. Odam organizmi paydo bo’lgunidan to vafot etgunga qadar ketma-ket keladigan morfologik, bioximik va fiziologik o’zgarishlarga uchraydi. Bu o’zgarishlar o’sish va rivojlanish bosqichlarini yuzaga keltiruvchi irsiy faktorlarga bog’langan. Biroq, bu irsiy faktorlarning yuzaga chiqishda yosh xususiyatlarning shakllanishida ta’lim tarbiya, bolaning ovqatlanishi, turmushning gigiyenik sharoiti, sport va mexnat faoliyati katta ta’sir ko’rsatadi. Bolaninbg dastlabki qadam tashlashi, hayoti davomidagi harakat funksiyasining rivoj;lanishi, bolaning birinchi aytgan so’zi va hayoti davomida nutq funksiyasining rivojlanishi. Bolaning o’smirga aylanishi markaziy nerv sistemasining rivojlanishi, reflektor faoliyatining murakkablashuvi, bular organizmida kechadigan uzluksiz o’zgarishlarning bir bo’lagidir. Bu o’zgarishlarni bolaning gavda proporsiyasining o’zgarishlardan ham bilish mumkin.

Yangi tug’ilgan chaqaloq qo’l oyoqlarini kaltaligi, gavda va boshning kattaligi bilan katta odamdan farq qiladi. Bolaning gavdaga bo’lgan nisbati quyidagicha: yangi tug’ilgan chaqaloqda 1-4,2 yoshda, 1-5,6yoshda 1-6,12 yosh, 1-7,kattalarda 1-8ga teng . Odam yoshi bilan birga boshini o’sishi sekinlashadi, oyoq qo’llar o’sishi tezlashadi. Jinsiy balog’atga yetguncha qiz va o’gil bolalar gavda propatsiyasida majoziy tafovu sezilmaydi. Biroq balogat yosh davri kelishi bilan jinsiy farq yuzaga keladi. O’g’il bolalarda oyoq qo’llar uzunlashadi, gavda kaltalashadi, tazi tor bo’la boshlaydi.

Bola bo’yining uzunligi va notekis o’sishi va rivojlanishi quyidagilarda misol ko’rish mumkin. Bola bo’yining uzunligidagi notekislik: bola 1 yoshga bo’y uzunligi 25sm uzayib 75 sm ga yetadi. Xayotning ikkinchi yilida atigi 10 sm o’sadi. 6-7 yoshgacha bo’y o’sishi yana sekinlashadi. Boshlang’ich maktab yoshida 7-10sm o’sadi. Jinsiy yetilish munosabati bilan qizlarda 12 yoshgach, o’g’il bolalarda 15 yoshdan boshlab bo’yiga o’sish tezlashadi.

Tananing vazni yoshga qarab o’zgaradi. Yangi tug’ilgan chaqaloq o’rtacha vazni 3,5kg. Bola tug’ilgandan kunidan 1 oyda 600gr. 2 oyda 800gr ortadi. 1yosh -9-10kg, 2 yoshda vazniga 2,5 –3,5 kg qo’shiladi. 4-5-6 yoshlarda har yili 1,5 –2 kg qo’shiladi. 7-yoshdan uning vazni tez ortib boradi.14-15 yoshda har yili 5-8kg ortadi. Aqliy rivojlanishning notekisligi barcha sinf o’quvchilarda ko’rish mumkin. Bunda o’quvchi oz sinifdoshlaridan o’zib ketishi mumkin. Bolaning yoshlariga nisbatan aqliy kamol topishi ularning shaxsiy qobilyatiga va atrof muhit sharoitiga ham bog’liqdir. Shu bilan birga kichik maktab yoshdagi bolalar o’rtasida o’ta qobilyatlilari ham uchrab turadi. Bular vunderkindlar (nemis tilida - sexirli bolalar) deyiladi. Ko’pgina atoqli olimlar yoshligidanoq katta qobilyatiga ega bo’lganlar.Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino, Alisher Navoiy misol bo’ladi. Ibn Sino 16-17 yoshida mahxur tabib bo’lgan.

Dunyoning birinchi vunderkinti deb Italiya yozuvchisi Torvado Tasso elon qilingan. U 13 yoshida Balon universiteti talabasi bo’lgan. Buyuk kompozitor monart misol bo’ladi. U 4 yoshida musiqa yozgan. Hozirgi vaqtda bunday bolalarga katta etibor berilmoqda. Ular uchun litseylar, gimnaztikalar tashkiletilmoqda. Bolalarning jismoniy va aqliy jihatidan o’sish , turmush sharoiti, ob- havoning sharoiti, iqlim, quyosh rabianasiyasitasir etadi, agar bola kichkinaligidan muntazam ravishda jismoniy mashqlar va spot bilan shug’illansa u sog’- salomat o’sadi va uning organlari uygun rivojlanadi.




Download 21.8 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling