Bolalarda oliy asab faoliyati tiplari. Oliy asab faoliyatini oziga xos xususiyatlari

BOLALARDA OLIY ASAB FAOLIYATI TIPLARI. OLIY ASAB FAOLIYATINI OZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Bolaning oliy asab faoliyati
5. 6 .1 . Bolalar rivojlanishining asosiy bosqichlarini tavsifi
Bolalar m iyasining yoshga oid xususiyatlari (elektroense- falografiya m aium otlari bo‘yicha). Katta yarimsharlar po‘stlogÍ 
asab elementlarining faolligini namoyon b o iish i b o iib voyaga
etgan odamlaming tinch bedorhk paytida elektroensefalogram- 
m asid a h u k m ro n iik qiluvchi alfa-ritm deb ataluvchi (sekundiga - 8-13
tebranish chastotasi) ritmdir.
B o la la r oliy asab faoliyatining tipologik xususiyatlari. 
Bo­lalarda oliy asab faoliyatini o ‘rganish N. I. Krasnogorskiy bosh mi- 
yaning po‘stloq va p o ‘stloqosti hosilalari orasidagi asab faoliyatini 
kuchiga^ muvozanatlashgaligiga va harakatchanligiga hamda sig­nal tizimlari orasidagi nisbatlarga b o g iiq holda oliy asab faoliyati­
ning 4 ta tipini ajratdi.
Kuchli, muvozanatlashgan, maqbul qo‘zg‘aluvchan tez tip. 
Bu tip juda tez shartli reflekslar hosil b o iish i bilan xarakterlana­
di, bu reflekslarning turg‘unligi jiddiydir. Bu tipga mansub bolalar 
juda nozik tabaqalashlarni hosil qilish xususiyatiga ega. Ulaming 
shartsiz reflektorli faoliyati funksional jihatdan kuchli po‘stloq bi­
lan boshqariladi. Bu tipdagi bolalar yetuk juda yaxshi rivojlangan 
boiib, turli lug’atiy tarkibdan iborat boiadi.
Kuchli, muvozanatlashgan, sekin pp. Bu tipdagi bolalarda 
shartli reflekslar juda sekin hosil boMac i, so‘ngan reflekslarning 
tiklanishi ham xuddi shunday sekin b o i idi. Bu tipga mansub bo­
lalaming shartsiz reflekslari va emotsional holatlari doimo sezilarli 
darajada po‘stloq nazoratida boMishi bilan xarakterlanadi. Ular ga-
roz sekinlashgan boiadi. 
ravishda faol va turg'uqo ‘ zg ‘ al uvchan j onsarak )oiavermaydigan, kuch- 
ti, yetarlicha tormozlan- Bunday bolalarda shartli
pirishga juda tez o ‘rganadi, faqat gaplar b Murakkab vazifalarni bajarishda doimiy 
boiadi.3. Kuchli, muvozanatlashmagan, yuqor tip. Doimo ham po ‘stloq bilan nazoratda 
li namoyon boiuvchi po'stloqosti faoliyi maydigan jarayonlar bilan xarakterlanadi. 
reflekslar tez so‘nadi, hosil boiayotgan tikbaqalanish esa chidam­
siz. Bunday tipdagi bolalar yuqori emotslonal qo‘zg ‘aluvchanlik, 
urishqoqligi, jangariligi va affektlar bilan ajralib turadi. Bunday 
tipdagi bolalar juda tez, ayrim hollarda baqirish-chaqirishlar bilan 
gapiradi.
4. Z aif tip. Bu tipdagi bolalar past darajadagi qo‘zg‘aluvchan- 
lik bilan xarakterlanadi. Shartli reflekslar sekin hosil boiadi. chi­
damsiz ko'pchilik holatlarda sekin gapiradi, yengil tormozianuvchi 
tipdir. Kuchli, aniq ko‘rinib turuvchi tashqi tormozlanishlar pay-
tida zaif, ichki tormozlanish xarakterlidir, 3u esa bolalarning yan­
gi o ‘qitish, o‘rgatish sharoitlariga va ularning o ‘zgarishiga qiyin 
o'rganishi bilan tushuntiriladi. Bu tipdagi bcilalar kuchU va davomli 
qo‘zg‘alishlarga chiday olmaydi, juda tez cliarchaydi, Biz yuqorida 
ko‘rsatganimizdek odamlaming oliy asab f ioliyatining eng asosiy 
farqlovchi belgilaridan biri uning plastikligidir. Katta yarimsharlar 
hujayralarining plastikligi, ularning tashqi n uhitning o^zgaruvchan 
sharoitiga moslashuvchanligi tiplarning qay fofunksional asos b o iib hisoblanadi. f. P. Pa 
lik odamlarning muhim xususiyatlardan bochiniqtirish va mijozini o ‘zgartirish imkonini beradi deb o ‘qtiradi.a hosil boiishiga mor- vlov tiplardagi plastik- 
iib ularni tarbivalash.
Yangi tu g ‘ilganlik davri. 
Bu davr yangi tug‘ilgan bolaning biinchi yig‘isi bilan boshlanib, 10 kuniikkacha davom etadi. Birinchi yig‘i yangi tu g ilg an bolaning birinchi t o i a qiymatli nafas oiishi­
ni bayram qilish bilan birga ko‘pchiIik mualliflarning taicidlashi- 
cha, kommunikativ ahamiyatga ega: u faqatgina onaning diqqatini 
tortibgina qolmasdan, balki u bilan kontakt (bogiiqlik) o'rnatadi 
(Tankova-Yampolskaya).
Bu davrda yangi tu g ilg an bolaning yangi sharoitga moslanishi 
boshlanadi. Bu esa rivojlanishning muhim kritik davrlaridan biri 
hisoblanadi.
Yangi tu g ilg an bola ona organizmidagi nisbatan doimiy harorat 
sharoitdan (37 °C) harorati pasaygan sharoitga tushib qoladi va shu 
sababli ham unda issiqlik hosil boiishining yuqori darajasi qayd 
qilinadi: 1 kg tirik vaznga 176,4 J hosil boiadi, (voyaga yetgan 
odamlarda esa 100,8 J/kg).
Yangi tu g ilg an bolaning terisi tvorogsimon moy bilan - moy 
bezlarining sekreti bilan qoplangan b o iad i. Moydan tozalangan- 
dan keyin teri qizaradi va so'ngra esa p o ‘st tashlaydi. Bola hayo­
tining birinchi kunlarida terisining rangi sariqroq rangga kirishi ku­
zatiladi. Bu hodisa hayotining 7-ÍO kuniga borib yo'qoladi.
Ko'pchilik bolalar hayotining birinchi kunlarida dastlabki mas­
sasining 5-8 % ni yo'qotadilar (150-300 gr gacha), so'ngra tana 
massasi asta-sekin orta boradi va birinchi, asosan, ikkinchi hafta- 
ning oxirida dastlabki darajaga yetadi. Yangi tug'ilgan bola siydigi 
tarkibida moddalar almashinuvining oksidlanmagan mahsulotlari 
uchraydi, katta miqdorda siydik kislotasi hosil bo'ladi. Siydik kis­
lotasining tuzlari siydikni jadal sariq rangga bo'yaydi; bunday siy­
dik tindirilganida qizg'ishroq rangdagi cho'km a hosil qiladi.
Bolalar, odatda, bir necha tug'm a shartsiz reflekslar bilan 
tug'iladi. Ta’sirotchining ta ’siriga amalda butun organizm bilan 
javob reaksiyasi qaytaradi, bu jarayonning yuzaga kelishi markaziy 
asab tizimida qo'zgalishni keng irradiatsiyasiga bog'liq. Bolaning
6. 2. Bolalar rivojlanishining asosiy bosqichlarini tavsifi
rivojlanishini dastlabki bosqichlarida, ya'ni hali bosh miya po‘st- 
log‘ining morfologik rivojlanishi yetarlicha yetilishga ega bo'Ima- 
gan paytda, miyaning p o ‘stloqosti tuzilmalari tomonidan boshqari- 
luvchi reaksiyalarning generallashuvi kuzatiladi.
Yangi tugilgan bolalarda lab, teri, ogizo ld i oblastni, bo‘yin, til­
ning shilliq pardasini retseptorlarini qo'zg'atilishiga emish-so'rish 
refleksi javob sifatida namoyon b o iad i. Himoya reflekslaridan 
ko‘zni yumish refleksi yaxshi rivojlangan b o iib , uning refleksogen 
zonasi bolaning birinchi hayoti kunlarida juda keng b o iib qovoq- 
lami, kipriklami, qosh, burunning yonbosh yuzalaridagi retseptorli 
hosilalarini qamrab oladi, Yoshga b o g iiq holda bu reflekslarning 
refleksogen zonalari toraya boradi.
Chaqaloqlarda kaftlarga tekkanda ushlab qolish refleksi va 
oyoqning ushlash refleksi oyoq kaflining oldingi qismini qo‘zg‘at- 
gan paytda kuchli namoyon boiadi.
Yangi tu g ilg an bolaning terisi orqah og‘riqli va haroratli 
ta ’sirlarga reflekslar (umumiy va mahalliy xarakterga ega b o ig an
harakat reaksiyalari) va tananing holatini o ‘zgarishiga boshning 
qo‘yilish labirint reflekslarini chaqirish mumkin. Yangi tugilgan 
bolalar shirin, achchiq nordon va sho‘r ta ’mlarga juda sezgir b o ia ­
di va ularga emish-surish harakatlari, bilan, ikkinchisiga yuzini 
burishtirib, uchinchisiga ogizlarini qiyshaytirib va, nihoyat, til va 
lablarini cho‘chaytirib reaksiya qiladi.
Tovushli qo‘zg‘atuvchilarga yangi tugilgan bolalar seskanish, 
umumiy harakat, nafas va yurak qisqarishlar chastotasining o ‘zga- 
rishi bilan bezovtalanish tipidagi umumiy reaksiyalar bilan javob 
qaytaradi. Bu primitiv holdagi chamalash refleksidir. K o‘pchilik 
hollarda bu chamalash refleksi bolalaming dastlabki soatlarida to­
vushli qo‘zg‘aîuvchilarga emish harakatlarining to‘xtatilishi shak­
lida javob beradi.
Yangi tu g ilg an bolalar ko'rish ta’sirotchilarga generallashgan 
reaksiya bilan javob qaytarishi, ya'ni yorituvchi predmet orqasidan 
ko‘z bilan navbatma-navbat kuzatib boradi.
Yangi tug'ilgan bolalaming chamalash reaksiyaJariga jiddiy 
to^Ktalib o ‘tish zamr. Bolalar hayotining dastlabki kunlaridan turli 
analizatorlarning qo‘zg‘atilishi natijasida chaqiriladigan reflekslar 
deb ham yuritiladi. Ular shartli reflekslar tipidagi moslanish reak- 
siyalarining yo'q paytlaridagi qo‘zg ‘atishlarning elementar tahlili- 
ni ta'minlovchi organizmning biologik jihatdan muhim moslanish 
faoliyati hisoblanadi.
Dastlab chamalash reaksiyalari umumiy seskanish va bolaning 
m a\jud b o ig an harakat faoiiigining vaqtincha to ‘xtaIishi shaklida 
va diffuzli harakat reaksiyalari bilan nafas olishni biroz to'xtashi 
bilan namoyon boiadi.
Qator mualliflarlarning m aium otlariga ko'ra, tugilgandan ke­
yin 1 - hafta oxirida va 2- hafta boshida tovush va yorugiikka reak­
siyalar aniq chamalash-izlash xarakterida boiadi.
Tug‘ilganidan 10-12 kun o ig ach atrof-muhit ta ’siri ostida or­
ganizmning rivojlanishi, chaqaloqning shartli reflekslarini xarakte- 
rini o'zgartiradi. Qator shartsiz reflekslarning refleksogen zonalari 
torayadi, ulardan k o ‘pchiligi so ‘nadi yoki o ‘z faoliyatini o ‘zgar- 
tiradi. Tug‘ma reflektor reaksiyalarning bunday qayta qurilishida 
shakllanayotgan shartli reflektor bogianishlar asosiy rolni o ‘y- 
naydi.
Bolalar hayotining birinchi kunlarida nafas olish va ovqat hazmi 
jarayonlari bilan b o g iiq b o ig an interoretseptiv impulslar shart­
li reflektor ahamiyatga ega boiadi. Bolalar hayotining birinchi 
kunlaridanoq uni oziqlantirish vaqtiga nisbatan natural shartli ref­
lekslarning hosil boiishini qayd qilish mumkin, bu holat bola­
ning uyqudan uyg‘onish va yuqori harakat faolligi bilan namoyon 
boiadi. M a’lumki, bunday reflekslar faqatgina oziqlantirish tarti- 
biga qat’iy rioya qilingan paytda namoyon boiadi. Oziqlantirish 
tartibiga qat’iy rioya qilinganida, chaqaloqlaming 6-7 kunligida, 
oziqlantirishga 30 daqiqa qolganida shartli reflektor holda leykot-, 
sitiar miqdorining ortishi kuzatiladi, ularda ovqatlanishdan oldin 
gazlar almashinuvi ortadi. Ikkinchi haftaning oxiriga kelib bolalar­
da oziqlantirish uchun yotqizish holatiga nisbatan emish-surish 

harakatlari shakiidagi shartli reflekslar paydo boiadi. Bu yerda doi­

miy ravishda oziqa bilan mustahkamlanuvchi teri, harakat va ves­
tibular apparatlarning retseptorlariga ta’sir ko‘rsatuvchi kompleks 
qo‘zg‘atuvchilar signal b o iib hisoblanadi. Bola hayotining ushbu 
bosqichida shartli q o 'zg ‘atuvchilar sifatida faqat interoretseptiv va 
prorioretseptiv qo‘zg‘atishlar ta ’sir koi'satadi,
Shartli oziqaviy harakat reflekslarini hosil qilish uchun yangi 
tugilgan bolaning ona ko'kragi bilan oziqlantirilishining boshlani­
shi muhim ahamiyatga ega boiadi. Agar chaqaloqni ona ko'kragi 
bilan tugilganidan keyin 20-30 daqiqadan keyinoq oziqlantirish 
boshlangan b o isa, teriga tegishiga va oziqlantirish paytida bosh, 
tana, q o i, oyoqlar holatining o‘zgarishiga shartli oziqa reflekslari, 
birinchi 2 yoki 3 kecha-kunduzda oziqlantirishdan keyin hosil 
b o iad i va hayotining ikkinchi kunidayoq aniq ko‘rinadi.
Agarda chaqaloqni ona ko‘kragiga tugilganidan 12 soat o ‘tib 
taqagan boüshsa, xuddi yuqoridagidek qo‘zg‘alishlarga birinchi 
shartli reflekslar 6-8 kunlari hosil boiadi. Bolalarni tug ilg an i­
dan 18-20 soat o iib ko‘krak bilan dastlab oziqlantirilgan boisa, 
bunday shartli reflekslar faqat 10-12 kundan keyin hosil b o id i 
(I. A. Arshavskiy).G o‘d a k lik - emadigan yosh (10 kundan 1 yilgacha). 
Bu yosh­da moddalar almashinuvi jarayonlari juda jadal kechadi va ularning 
bo‘yini va vaznining ortishi kuzatiladi. Ovqat hazmi a ’zolari funk­
siyalarini tiklanishi jadal darajada boradi, lekin bu jarayonni tugal- 
lanishdan ancha orqada qolayotganligi sababli, emadigan bolalarda 
tez-tez m e’da-ichaklar tizimining buzilishi kuzatilib turadi.
Ona organizmidan olingan immunitet tufayli bolalar 3 oylik 
yoshgacha yuqumli kasalliklar bilan kasallanmaydi. Bu davrda bo­
lalar (2,5-3 oylikkacha) boshini vertikal holatda ushlash qobiliya­
tiga erishadi. Aynan ana shu davrda bolalarning nafas harakatlari­
ning (rïîminïng) tabiiy holdagi kamayish belgilari qayd qilinadi.
2,5-3 oylikdan 5-6 oylikkacha b o igan davrda o ü r a boshlay­
di, ona suti bilan qo‘shimcha oziqalami iste’mol qila boshlaydilar. 
6-7- oylarda bolaning dastlabki sut tishlari chiqa boshlaydi.
5-6 oylikdan 11-12 oylikkacha tik turishni o‘rgana boshlaydi va sekin-asta 
aralash ovqatlarni iste’moi qilishga o‘ta boshlaydilar.
Dastlabki 3-4- haftalar davomidagi hayotning katta qismida bo­
lalaruxlaydi, qisqa muddatli bedorlik tufayli shartli reflekslar hosil 
qilish ancha chegaralangan va katta miqdorda shartsiz reflekslar 
bilan birgalikda takrorlash zarur boiadi. Hayotning 1- oyida hosil 
qilingan shartli reflekslar chidamsiz boiadi. Oziqaviy qo‘zg‘atuv- 
chilar bilan hosil qilingan shartli reflekslar himoya va eksteroretsep- 
torlami qo‘zg‘atishdan hosil qilingan shartli reflekslarga nisbatan 
ancha chidamii boiadi.
Bola onasini ko ‘rgan pajada «kompleks harakatlar» bilan o ‘z 
quvonchini namoyon qilsa, qoshiq bilan dorini ko ‘rganida esa qich- 
qirib yigiaydi va teskari o‘girilib oladi.
Analizatorlar tizimining morfologik yetilish darajasiga qarab 
yangi-yangi shartli reflekslar hosil boiadi. G o‘daklik davrida bo­
laning barcha analizatorli tizimlari jiddiy darajadagi yetilishga ega 
bo iad i va sharth reflektor bogianishlar hosil qilishga qo‘shiladi.
Bolalar hayotining birinchi yarim yilidagi oliy asab faoliyati­
ning ajralib turuvchi xususiyatlaridan biri boÜb, bir vaqtning 
o ‘zidagi qo‘z g ‘alish komplekslariga (oziqlantirish paytidagi tana­
ning holatiga hosil boiadigan refleks misol b o iib hisoblanadi) 
shartli reflekslar hosil qilaolish xususiyatidir. Bu davrdagi javob 
reaksiyalari yakka reflektor-aktlar b o iib hisoblanadi (misol,ko ‘zni 
ochib-yumish). Bu davrda bir necha reflektor aktlardan zanjirlar 
shakllana olmaydi.
Bolalarning asab
hujayralarining funksional imkoniyatlari past 
boiganligi sababli, ular ancha oson chegaradan chiqqan tormozla­
nish va uyqu holatiga tushadilar. Bolalar hayotining birinchi kun­
laridanoq shartsiz tormozlanishlar namoyon b o ia boshlaydilar. 
Agar ularning biron joyida o g iiq li nuqta b o isa , bolalar emchakni 
og‘ziga olmaydi. Bolalarning bu hayoti davrida shartli tormozla- 
nishlar hosil b o ia boshlaydi, lekin qo‘z g ‘atuvchi jarayon kuchi­
ning zaifligiga ko‘ra, y a ’ni chamalash refleksining aniqligiga qarab 
bu jarayon juda o g ir, katta shaxsiy farqlar bilan hosil boiadi. 
'! iHayotning 3-4 oylarida sun’iy eshitish va ko‘rish shartli 
qo‘zg‘atuvchilarning aniq tabaqalanishi kuzatiladi. Yana biroz ke­
yinroq (5- oylikka yaqin) kechikuvchi tormozlanishlar hosil bo'la 
boshlaydi.
Bolalar hayotining birinchi yilini, ikkinchi yarmida ularning be­
dorlik vaqti 10 soatgacha yetadi. Bu esa bolalarda ko‘plab yangi 
musbat va manfiy shartli reflekslarni hosil boMishiga olib keladi va 
kechikuvchi tormozlanish rivojlanadi. Bu davrda chamalash reak­
siyalarini chaqiruvchi boshqa qo‘zg‘atuvchilar ta ’siri natijasidagi 
bolalaming kerak bo'lmagan reaksiyalarini tormozlovchi, to‘xta- 
tuvchi tashqi tormozlanish muhim rol o‘ynaydi.
Bolalar hayotining birinchi yili davomida uning normal rivojla­
nishi uchun uyqu, bedorlik, oziqlanish va toza havoda aylanishlar- 
ning qat’iy tartibiga rioya qilish muhim hayotiy rol o ‘ynaydi, ya’ni 
shartli reflekslar tipini hosil qilish, ularning o'zgarishi, tartibini bu­
zilishi, bolalarni og'riqli reaksiyalarga olib boradi.
Bolalar nisbatan erta (1,5 oydan boshlab) atrofda o ‘tirganlarning 
so‘zlaríga reaksiya qila boshlaydilar. Bu paytda birgina aytilgan 
so‘zlar tovushiga emas balki odamga, uning mimikasiga reaksi­
yalar yuzaga keladi. Agar shu paytda bolaga gapirayotgan odamlar- 
ni aritukulatsion mimikasi ko ‘rinmasa unga gapirilgan gaplarga 
hech qanday reaksiya qilmaydi.
Aytilgan so‘zlarni tushunish quyidagi tartibda bajariladi: dastlab 
bolani o ‘rab turuvchi narsalarning nomiari qabul qilinadi, o‘yin- 
choqlarning nomi, voyaga yetgan odamlarning ismi, keyin pred­
metlarning ko‘rinishi, so‘ngra tana va yuzning qismlarini nomiari 
tushuniladi.
1,5 oylikdan boshlab harakat tovushlarining rivojlanishi boshla­
nadi. Bolalar sekin-asta gapirishdan, till chiqishdan oldingi tovush­
li reaksiyalar deb ataluvchi ancha murakkab tovushlar chiqaradi. 
Ular orasidan keyinchalik aiohida-alohida so'zlaming elementlari 
bo‘lib qoluvchi ko'plab tovushlarni farqlash mumkin.
Normal rivojlanuvchi bolalarda til chiqish oldidan quyidagi nav- 
batlashuvning rivojlanishi aniqlanadi:
Bolalarning yoshi.5 yoshlik2-3 oylik4 ovlik7-8.5 oylik8,5-9 oylikTovushli reaksivalar
shovqinli: a-aa, g-iai, bit-ii va boshq.ancha turli tuman shovqinlicholg‘u asbobi chalgandek: 
al-le-ye, agi va boshq.turli so'zlarni bo‘laklab aytish: ba-ba, da-da,a-na
boHaklarni qo'shib aytish - turli intonatsiyalar bilan so‘z)arni takrorlash
Shovqin-suronli g ‘uvlash - bu tovush v a nafas apparatlarini 
sekin-asta so‘zlar tovushini bajarish uchun tayyorlovchi mashq- 
lardir.
Tovush apparatlarining retseptorlarini qo ‘zg‘atish g ‘uvlash va 
turli so'zlarni boiaklab aytish payti, ko‘p martalab eshitish zona- 
sining qo‘zg‘atiHshi bilan birgalikda kechadi.
Bolaning erta tihni chiqish reaksiyasi voyaga yetgan odamlar 
bilan aloqasining o ‘rnatilishi emotsional bogianishlarni q o ilab
quvvatlanishini ta ’min etadi.
Tilning chiqishi oldidan tovushii reaksiyalarning o ‘z vaqtida 
va faol rivojlanishi atrofdagi odamlar bilan muamola qilish uchun 
yetarlicha muhim; agar bola bunday muloqotdan mahrum etiladi- 
gan sharoitda b o isa, uning tovush reaksiyalari so‘nadi va gapirish 
funksiyasining rivojlanishi kechikadi.
Qulay sharoitlarda bolalar bir yoshlik paytida 6-10 tagacha od­
diy so‘zlarni {o-na, o-ta, ay-ya. ho-bo, то-то va hokazo) ayta ola- 
digan boiadi.
Aytiladigan so‘zlarning rivojlanishi uchun harakat analiza- 
torlarining ishtiroki favqulodda muhimdir. Bolaning umumiy 
harakatchanligini chegaralash gapirish iunksiyasining rivojlanishi­
ga va bolaning barcha ruhiy rivojlanishiga (manfiy) salbiy ta ’sir 
k o ‘rsatadi,
Nutqning rivojlanishida eshitishning ishtiroki juda zarur. Bola­
ning tili chiqquniga qadar eshitish a’zolari buzilgan b o isa, uning 
gung b o iib qolishga olib keladi.
1- yoshning oxiriga kehb bolalar uchun ekstroretseptiv qo‘zg‘a- 
lishlar kompleksi ahamiyatliroq b o iib qoladi, shu jumladan, so‘zlar 
ham. Shuni qayd qilish kerakki, 1 yoshdagi bolalar uchun ayrim 
predmetlarga emas balki qo‘zg‘atuvchilar kompleksiga, ya’nibutun 
bir holatga reaksiya qilish xarakterli xususiyat b o iib qoladi. Lekin 
bu davrda bolalarning so‘zlarga reaksiyasi o ‘z-o‘zidan ahamiyat­
li boim asdan balki kompleks qo‘zg‘alishlar bilan aniqlanadi va 
faqat keyinchalik so‘z o ‘z-o‘zidan boiadigan signal ahamiyatini 
oladi (Kolsova). Bolalar hayotining 1- yili davomida dastlab ayrim 
tovushlarni aytish, so‘ngra o ‘z boiaklarini va, nihoyat, so‘zning 
o ‘zini aytishi uchun faol mashqlar bajariladi.
Bolalar tomonidan ayrim nutqli tovushlar yoki ularning kombi- 
natsiyalari atrofdagilar tomonidan aytiladigan so‘zlar singari bevo­
sita ta ’sir ko ‘rsatuvchi qo‘zg‘atuvchi signallar kabi ta ’sir ko‘rsat- 
ganidan boshlab gapirish boshlanadi. Bunday holat bolalarning
1- yoshning oxirida va 2- yoshning boshida yuz beradi, shu paytdan 
boshlab nutq signallar signali b o iib qoladi.