Book · November 016 citations reads 181 author

Цазан сези ауыспалы мэниде де жумсалады. 
Мысалы: 
Мине, усы пахырлар да тек езлеринин цара цазаныныц гана емес, 
путкил ауылдыц казаныньщ гамын ойлап усындай азапларды 
шегнп жур х,эм оныц устине кара, сонда да ез тэшуишлерине 
баскаларды шерик етпскши емес (А.Садыков). Эзиниц басыныц 
кайгысы кара цазандай болып турганда 
биреудиц кайгысы 
кулагына киреме (Ш.Сейтов). Бул мысаллардагы цара цазаны, 
цара цазандай деген тураклы сез дизбеклеринде дэслепки 
мысалда «аукат» мэниси, соцгысында адамныц басына тускен 
кыйыншылыкты билдиреди.
Цасыц - аукат жеу ямаса ишиу ушын пайдаланатугын 
буйым. Изертлеушилердиц пикиринше, Махмуд КашгаРийДиц 
«Девану лугатит турк» сезлигиндеги цазгц (агаш ыдыс) сези 
менен байланыслы болып, ол цазщ>цашщ>цасиц>цошиц//цошуц 
туринде кэлиплескен.1
Касыктыц исленген материалына, рецине, аткаратугын 
хызметине карай агаш цасыц, темир цасыц, цалайы цасыц, гумис 
цасыц, шай цасыц, дуз цасыц турлери ушырасады.
Цасыц сези менен байланыслы халкымыз арасында хэр 
кыйлы накыл-макаллар х,эм тураклы сез дизбеклери ушырасады. 
Мысалы: Куры цасыц ауыз жыртады. Жаманнан жарты цасыц. 
Цасыцлап берип, шомишлеп алыу. Ишинен цасыц айналмау. Бир 
цасыц цаны цалганша. Цасыц атыу хэм т.б.
Швмиш - суйык аукатты табакка куйыу ямаса казанды 
былгау ушын арналган буйым. Шемиштиц агаш швмиш, темир
1 Исмоилов И., М елиев К., Сапаров М. Урта Осиё ва Козогистон туркий тиллари лексикасидан тадкикот,
41-бет.
25

---

швмиш, цабац швмиш уксаган турлери болады. Агаштан хэм 
кабактан исленген шемишлер хэзирги уакытта колланылмайды.
Швмиш сезинин этимологиясы хаккында В.Г.Егоров чуваш 
тилиндеги нам, уйгыр тилиндеги чем, азербайжан тилиндеги 
чум сезлерин батырыу, швктириу, швмиу сезлери менен 
байланыстырады.1
Шемиш хдккында каракалпак накыл-макалларында да 
ушырасады: Шемиштиц аласы, тэцирдиц бэлеси; Казанда болса 
шемишке шыгады; Казан да май, шемиш те май; Касьщлап 
жыйнап, шемишлеи тегиу хэм т.б.
Кепкир -  бауырсак, баска да пискен аукатларды сузип алыу 
ушын арналган эсбап. Кепкир сезиниц этимологиясын кеплеген 
илимпазлар парсы-тэжик тилинде каф «кебик», гир «алыушы» 
ягный «кебик алыушы» деген мэнини билдиретугын кафгир 
сезинен алынган деп карайды.2
Оцлау - камыр жайыуга арналган жууан таяктан исленген 
буйым. Бул сездиц келип шыгыуы тууралы илимпазлар арасында 
хэр 
турли 
кезкараслар 
бар. 
Мэселен, 
Э.В.Севортянныц 
пикиринше, оцлау сези «домалат» мэнисиндеги вцла фейилине -
г>-в-ц, -гу/гы (>-вы)~ га (>ва) косымталарыныц косылыуынан 
жасалган.3 Ал, Ш.Рахматуллаевтыц пикири бойьшша, бул сездиц 
теркини ески туркий тилинде оц сезиниц дэслепки «домалак 
тууры таяк» мэнисииеи -ла косымтасы менен жасалган фейилге 
—гу 
косымтасын 
косып 
жасалган: 
оц+ла=оцла- 
)+гу~оцлагу>оцлаги. Бул сез ертеде «домалак» мэнисин ацлаткан 
Хэм мэни рауажланыуы нэтийжесинде атлыкка айланган. Кейин и 
дауыслысы айтылмай калган, г дауыссызы ц дауыссызына, ц 
дауыссызы болса, ез нэубетинде в дауыссызына алмасып, о клак 
атамасы жузеге келген: оцлаги>оцлаг>оцлац>оцлав.4
Елеуиш//елек - ун, дэн хэм баска да майдаланган затларды 
елейтугын тордан исленген буйым. Елек сезиниц келии шыгыуып
В.Г.Егоров еле фейили менен байланыстырады. Э.В.Севортянныц
1 Егоров В.Г. Этимологический словарь чувашского языка, 58-бет.
2 Рустамов Я З . IQmpri казак, т ш н д е п араб-иарсы ю рме сездер. А лматы, 1982, 78-бет; 
И смоилов И , 
М слиев К., С апаров М. Урта Осиё ва Крзогистон туркий тиллари лексикасидан тадкикот (Мевали дарахт, 
иол из экинлари номлари ва уй-рузгор буюмлари лсксикаси матсриаллари асосида). Тошкснг, 1990, 21-бет.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М.: Наука, 1977, 442-бепг.
Рауматуллаев UJ. Узбек тилининг этимологик лутата, 498-бет.
26
пикиринше, улыума туркий тиллерде курал атамасын жасаушы -
ц косымтасыньщ еле, елге тийкарына косылыуы аркалы, ягный 
еле>елгек>елеу хэм нэтийжеде хэр кыйлы 
фонетикалык 
керинислерге ийе болган елек атамасы келип шьщкан.
Каракалпак тилинде ауыспалы мэниде «сыннан еткериу», 
«кезден еткериу» дегенди билдиреди. Мысалы: Катарыцды 
сынап елекке елеп, Х,акьщый ис шынын керсет палуан кыз 
(Ж.Аймурзаев). Сондай-ак елек сезиниц елеуиш, елгезер деген 
сыцарлары да ушырасады.
Торсыц -  кымыз куйыу ушын териден исленген калта. 
М.Рясянен бул сездиц этимологиясын торсы фейили менен 
байланыстырады. взбек тилинде Ш.Рахматуллаев «жыйна», 
«тогша» мэнисин ацлаткан тор фейилине тилек мэнисин 
билдириуши 
-сы 
косымтасынан 
кейин 
-ц косымтасыньщ 
жалганыуынан 
жасалган 
деген 
пикирди 
айтады: 
тор+сы=торсы+ц.2
Кийиз - каракалпак халкыныц ертеден колланып киятырган 
тосеги. 
Кийиз сези ески туркий тилинде «капла» мэнисин 
ацлаткан кид//киз фейилине —из косымтасыньщ жалганыуынан 
жасалган».3 Кийизди каракалпакдар тесек орнында пайдаланыу 
менен бирге, кара уйдиц устине жабыу ушын да пайдаланган. 
К.Мэмбетов мийнетинде: «Уйге шыпта, оныц устине палас, 
гилем ямаса кийиз теселген. Байлардыц уйлери бахалы ак 
жуннен 
басылган кийиз узиклерге ийе болган. Орташа 
хожалыклардыц уйлерине сур кийиз узиклер жабылган, ал 
жарлылар оз уйлерин шыпта менен бастырган»,-деп жазган.
А.С. Морозова езиниц мийнетинде дастьщ пенен кепшиктиц 
паркын керсетеди. Оныц пикиринше, терт муйешли керинистеги 
кепшик каракалпакдарда колланылмаган.5 Еки яки уш адамга 
арналган узынша дастыклар ушырасады. Хэзирги каракалпак 
тилшще дастыц сезине Караганда кепшик атамасы кебирек 
колланылады. 
Каракалпак 
тилинде 
дастыц 
сези 
менен
1 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков, 263-бет.
2 Рси^иатуллаев Ш. У збек тилининг этимологик лугати, 373-бет.
3 Puy.uaшу;паев Ш. У збек тилининг этимологик лугати, 208-бег.
4 М эм б ст о вК  Каракалпаклардыц этнографиялыктарийхы. Некие. Каракалпакстан, 1995, 378-бет.
^ М орозова А.С. Культура домашнего быта каракалпаков начала XX века (К вопросу этногенеза): Кандидатская 
диссертация, 51-бет.
27

---

байланыслы 
дастьщ тартып жатты — «ауырып кадды»; 
дастьщ цылды -  «басыньщ астына койды» деген туракды сез 
дизбеклери жасалган.