Borlik – falsafaning fundamental kategoriyasi Reja: 1

Materiya harakatining geologik shakli mavjudligi haqidagi taxminni qabul qilsak, materiyaning mazkur shakli mexanik, fizik va kimyoviy o’zaro ta’sirlarni o’z ichiga olgan dastlabki sintez sifatida amal qiladi. Bu qadimgi “xaos” kategoriyasida o’z aksini topadi. Mazkur kategoriya nafaqat tartibga solinmaganlik va tartibsizlik dalili sifatida, balki stixiyali shakllanish tamoyili sifatida ham talqin qilinadi. Bu holda organik dunyo vujudga kelishidan oldingi tabiat mexanik, fizik va kimyoviy jarayonlarning olg’a qarab rivojlanishidan emas, balki ularning umumiy, differensiasiyalanmagan o’zaro ta’siridan tashkil topadi. Ayni paytda bunda geologik va geografik omillar Yerda hayot vujudga kelishi uchun tarixiy shart-sharoit yaratgan, deb ta’kidlash lozim bo’ladi.
Zilzilalar Yerning qattiq qobig’ida katta siljish, sinish yoki o’pirilishlar yuzaga kelishi va ta’sir energiyasining tez tarqalishi natijasida ro’y berishi haqidagi tadqiqotlar materiya harakatining geologik shakli mavjudligining dalili hisoblanadi. Shved olimlarining fikricha, yer qobig’i muttasil harakatdagi plitalar bloklaridan tashkil topadi. Ular bir-birining ustiga chiqib, sunami va zilzilaga o’xshash tabiiy anomaliyalarni vujudga keltiradi. Masalan, Shveysariya ikki plita – Afrika va Yevropa plitalari tutashgan yerda joylashgan. Afrika plitasi yiliga 6-11 mm/tezlikda siljib, Shveysariyaning hududiy yo’qotishlari «sababchisi» bo’lmoqda. Qadimgi Ural ham har yili 3-5 sm tezlikda G’arbiy Yevropaga yaqinlashmoqda.
Qadimgi olimlar yer qobig’ining harakatini ustki suvlar va yer ostidagi issiqlik faoliyati bilan tushuntirganlar. Dunyoviy moddaning harakati kosmik sabablar ta’sirida ham yuz bergan, jumladan, olis o’tmishda Yer vujudga kelganidan keyin uning yuzasi ulkan asteroidlar urilishidan larzaga kelgan, suvning 1,5 kmgacha balandlikka ko’tarilishi esa relyefni buzgan, degan fikrlar ham bor.
Ba’zan «materiya harakatining geologik shakli» tushunchasi boshqa sayyoralarga nisbatan tatbiq etilgan. Bunday taxmin harakatning universalligini namoyish etgan, ammo bu aynan Yer sayyorasini ko’rsatuvchi va unda zarur komponentlar: suv, kislorod, mo’tadil harorat rejimi mavjudligini nazarda tutuvchi «geo» atamasiga zid bo’lgan. Ushbu komponentlar majmui boshqa sayyoralarda uchramasligi mazkur fikrning isboti sifatida talqin qilish imkonini beradi.