Boshlaganlar? O‘lchashlarga
Download 69.73 Kb.
|
Shahnoza
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qadimgi zamonlarda qanday o‘lchov o‘lchashlari qo‘llangan
- Узунлик бирликлари Оғирлик бирликлари Ҳажим бирликлари
Qachon odamlar o‘lchashlarni bajarishini boshlaganlar? O‘lchashlarga bo‘lgan ehtiyoj qadim zamonlarda yuzaga kelgan. «O‘lchash» atamasining tom ma’nosi bo‘yicha tahlil etadigan bo‘lsak, qadimgi davrda insoniyat asosan «organoleptik o‘lchashlar» ya’ni, o‘zining his etish a’zolari orqali u yoki bu fizikaviy xossa bo‘yicha taxminiy ma’lumotlar olgan. Bunda mana shu his etish organlari o‘lchash vositasi vazifalarini bajargan. O‘lchashlar inson faoliyatining ajralmas bir bo‘lagi bo‘lib, uning hayotini o‘lchashlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Kishi erta bilan uyg‘ongan zahoti, birinchi navbatda vaqtni belgilaydi, choy ichganda esa haroratni, ishga yoki o‘qishga ketayotganda masofani va h.k. Qadimgi zamonlarda qanday o‘lchov o‘lchashlari qo‘llangan? Eng qadimgi o‘lchash birliklari antropometrik. U insonning muayyan a’zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan. Masalan: qarich,qo‘l kafti yoyilgan holda bosh barmoq va jimjiloq orasidagi masofa, quloch qo‘llar ikki tomonga yoyilganda orasidagi masofa, qadam balog‘at yoshidagi odamning sokin odimlashidagi yurish birligi, tirsak - kaft va tirsak orasidagi masofa, chaqirim - ochiq dala sharoitida birining tovushini ikkinchisi eshita olishi mumkin bo‘lgan masofa, ladon,bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan to‘rttasining kengligi; fut- oyoq tagining uzunligi; pyad yozilgan bosh va ko‘rsatkich barmoqlar orasidagi masofa, va hokazolar. 1-rasm. Qadimiy o‘lchashlar va o‘lchash birliklari.
M yoki davlat arboblarining antropometrik o‘lchamlarini asos qilib olish hollari ham uchraydi. Masalan, ingliz qiroli Genrix I (12 asrning boshi) yard o‘lchash birligini (91,44 sm) joriy etgan. Bunda namunaviy o‘lchov sifatida qirolning burni uchidan oldinga cho‘zilgan qo‘lning o‘rtancha barmog‘i uchiga bo‘lgan masofa olingan. Antropometrik o‘lchash birliklari bilan bir vaqtda tabiiy o‘lchash birliklari ham paydo bo‘la boshlagan. Bu birliklar sifatida tabiatdagi ba’zi doimiy, o‘zgarmas hisoblangan ob’iektlarning hususiyatlari olingan. Masalan, turli qimmatbaho toshlarning o‘lchov birligi sifatida keng qo‘llanilgan, "no‘xotcha" ma’nosini anglatuvchi "karat", "bug‘doy doni" ma’nosini bildiruvchi "gran" shular jumlasidandir. Dastlabki tabiiy o‘lchovlarning yana bir namoyondasi, hamma yerda ishlatiladigan vaqt o‘lchovlaridir. Munajjimlarning ko‘p yillik kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda vaqt birligi sifatida yil, oy, soat tushunchalari ishlatilgan. Keyinchalik yerning o‘z o‘qi atrofida to‘la aylanishiga ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan. Qadimgi Vavilonliklar bizning eramizgacha bo‘lgan II asrdayoq vaqtni Minalarda o‘lchashgan. Mina taxminan ikki astronomik soat vaqt oralig‘iga teng bo‘lib, bu vaqt mobaynida Vavilonda rasm bo‘lgan suv soatidan massasi taxminan 500 grammga teng bo‘lgan "mina suv" oqib ketgan. Keyinchalik «mina» o‘zgarib, biz o‘rganib qolgan minutga aylangan. Kiyev rusida xalq orasida vershok uzunlik birligi ishlatilgan bo‘lib uzunligi ko‘rsatkich barmoqning oxirgi bug‘in o‘zunligiga teng bo‘lgan.Pyad uzunlik birligi, "pyaternya", "pyat" so‘zlaridan olingan bo‘lib, kerilgan bosh va ko‘rsatkich barmoqlar orasidagi masofa. Shu bilan birga tabiiy o‘lchovlar ham o‘zining kelib chiqish tarixiga ega. Ular hozirgi vaqtda keng tarqalgan vaqt o‘lchov birliklaridir. Astronomik kuzatishlar asosida qadimgi vavilonliklar yil, soat, oy birliklarini topishgan. Download 69.73 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling