Boshlang‘ich ta’limda dars samaradorligini oshirish muammolari

Boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining innovatsion faoliyati

Boshlang‘ich sinflarda ta’lim va tarbiyaning zamon talabi darajasida takomillashtirishi, yoshlarning ma’naviy barkamol shaxslar bo‘lib yetishishida asosiy omillardan hisoblanadi. Buning uchun o‘qituvchilarning ilmiy, pedagogik, metodik tayyorgarligini oshirish, darslarni takomillashtirish, yangi pedagogik texnalogiyalarning ta’lim jarayonida to‘laroq joriy etish, darslarni innovatsion usulda tashkil etish haqida ko‘plab fikrlar bayon etilmoqda.

Shunday ekan, pedagogning ish ko‘lamini kengaytirish bugungi o‘qituvchining asosiy faoliyati sanaladi. O‘qituvchidagi intellektual salohiyat ishchanlik, mehnatsevarlik, ijodkorlik xususiyatlari ta’lim mazmunining boyishida alohida va muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim jarayonida ilg‘or texnalogiyalarning yangi - yangi usullarining qo‘llanilishi darslarning rang – barang, qiziqarli tarzda o‘tishda olib keladi, o‘quv materiallarining chuqur o‘zlashtirishida ham keng imkoniyatlar yaratadi. Bu esa pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqa ekanligidan dalolat beradi. Tushunchalarning aksariyati texnika va iqtisod sohalaridan kirib kelgan bo‘lib, aynan shu sohalar insoniyat fikrining rivojlanishiga asos bo‘lmoqda. Bugungi kunda ta’limning iqtisodiyligi va takomillashganligi, o‘qituvchi va o‘rgatuvchi, texnika va texnalogiyalar, ta’lim iqtisodi o‘qitishni turli - tuman fikrlar bilan belgilamoqda.

“Innovatsiya - yangilik” so‘zining qachon paydo bo‘lganligi aniq bo‘lmasada, bu tushuncha umumiy fanlarga, tabiiy fanlardan kerib kelganligi haqida fikrlar mavjud. Innovatsiya jamiyat paydo bo‘lishidan boshlab o‘zgarib kelmoqda. Ba’zi pedagoglar innovatsiya so‘zining tor ma’noda ta’limni takomillashtirish, zamonaviylashtirish, boshqalari unga kengroq tushuncha bermoqda. Ta’lim sohasidagi ayrim yangi tushunchalarning, islohat, o‘qitishni zamonaviylashtirish, takomillashtirish, optimallashtirish kabilar bilan almashtirmoqdalar.

Fransuz olimi E. Bransuik pedagogik yangilikning uch turini ko‘rsatadi:

1) yangilik sifatida butunlay yangi, ilgari mavjud bo‘lmagan g‘oya va harakatlar yuzaga keladi;

2) ko‘pchilik yangiliklar ma’lum bir vaqtda, ma’lum bir muhitda g‘oya va harakatlarni moslashtirishni, kengaytirishni yoki o‘zgartirishni talab etadi.

3) pedagogik yangiliklar vaziyatga qarab sodir bo‘ladi. Bu yangiliklar o‘zgaruvchan talablar orqali qayta qo‘yilgan maqsad asosida ilgari mavjud harakatlarni jonlantiradi va g‘oyalarning samaradorligini ta’minlaydi.

O‘zbekiston milliy enseklopediyasida innovatsiya so‘zi quyidagicha izohlanadi: “innovatsiya - inglizcha innovationas - kiritilgan yangilik, ixtiro bo‘lib, ilmiy texnika yutuqlari va ilg‘or tajribalarga asoslangan texnika, texnalogiya, boshqarish va mahoratni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar, faoliyat doiralarda qo‘llanilishi” deb ko‘rsatilgan.

“Innovatsion texnalogiyalar pedagogik jaroyon hamda o‘qituvchi o‘quvchi faoliyatiga yangiliklar va o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interaktiv metodlardan to‘liq foydalaniladi.”

Pedagoglarning muvaffaqiyatli ishlashlari, o‘quvchilarga ta’lim berishlari uchun ta’lim jarayoniga yangiliklarni tatbiq etishni bilishlari shart. Shuning uchun innovatsiya yangilik atamasi ko‘pchilikni e’tiborini tortdi. Innovatsiyaning ta’lim - tarbiya ishidan to‘liq va aniq qo‘llash uchun uning mazmun, mohiyatini tushunib yetish lozim. Innovatsiya orqali o‘qitish jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro munosabatlarini optimallashtiradi.

Avvalo, “pedagogik texnalogiya” haqida fikr bildirsak. Bu atama mutaxassislar tamonidan turlicha tahlil qilinmoqda. Jumladan, yangicha o‘qitish uslubi, o‘quv jarayonining nazorat qilish yoki boshqarishning ilg‘or tajribalari, o‘quv jarayonining tashkil qilish va tahlil qilishga nisbatan yangicha yondashuvlar “pedagogik taxnalogiya” deb yuritiladi. Demak, pedagogik texnalogiyani joriy qilish jarayoni yangicha yondashuvlar, yangiliklar kiritish jarayoni deb qabul qilinar ekan, maqsadimiz ham o‘qituvchilarni ana shu jarayonga – innovatsiya faoliyatiga tayyorlash haqidaligi ravshan bo‘ladi.

O‘qituvchinng innovatsion pedagogik faoliyatining shakllanish va rivojlanishi jarayonini tahlil qilish imkonini beradi.

Pedagogik texnalogiya vositasida ta’lim samaradorligini oshirish uchun o‘quv materiallarini imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish, ta’lim jarayonida o‘quvchilarni faollashtirish va har bir darsda muayyan maqsad asosida ularning aqliy rivojlanishiga, dunyoqarashini kengaytirishda imkon yaratish lozim. Hozirgi kunda ta’lim jarayoniga innovatsion texnalogiyalar va interaktiv metodlari qo‘llashga qiziqish tobora keng tus olmoqda. Bunday metodlarni qo‘llash ta’lim samaradorligi va ta’sirchanligini oshiradi, o‘qituvchilarning o‘qish motivlarini oshiradi. Demak ta’lim jarayonida an’anaviy ta’limdagi kabi bir xil shablonlar asosida emas, balki yangiliklar asosida ta’lim jarayonining ta’sirchanligini oshirishga qaratilgan. Ish shaklidan foydalanish ta’limda innovatsiya demakdir. Ta’limda pedagogik texnalogiyalarga asoslanish va innovatsiyaga intilish, o‘quvchilarni faollashtirishga qaratilgan turli interfaol metodlardan foydalanish ta’lim maqsadini samarali amalga oshirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonini innavatsion metodlardan foydalanib tashkil etish uchun avvalo darsni rejalashtirish lozim.

Maqsadda aniqlikni yo‘qligi, ya’ni ta’lim jarayonida o‘qituvchi faoliyati nimadan iborat va o‘quvchilar faoliyatini faollashtirishdan iborat. Darsda yangiliklardan foydalanish qo‘l keladi. Darsda o‘quvchilarni faollashtirishga qaratilgan ish usullaridan foydalaniladi. Ko‘rsatilgan dars samarasida o‘qituvchi o‘zining ish shakllari va ko‘nikmalarini egallab olishi lozim. Bundan tashqari pedagogning innovatsion tayyorgarligida bolalar bilan muloqat - dialog sherikchilik, maqol - matallardan foydalanish, topishmoqalarni qo‘llash, hududiy o‘yinlardan, ashulalardan, hazil mutoyibalardan foydalanishning ham ahamiyati benihoya katta bo‘ladi. Bularning barchasi o‘qituvchining innovatsion faoliyatiga tayyorgarligidan yoki tayyorgarligini oshirishdan jiddiy va zaruriy zaxira hisoblanadi.

Yangi pedagogik taxnalogiyaning innovatsion usullardan foydalanib, quyidagi mashg‘ulotlar asosida dars tashkil etaman.

Masalan: “Globingo” mashqining, “Kutuvlar”, “Koptok o‘yini”, “Men kimman”, “Qo‘shningiz yoqadimi?”, “Samarali muloqat”, “Barchaga konfet”, “Bog‘dagi mevalar”, “Qarsak chalish o‘yini” , “Oyga sayohat”, “O‘zimga e’tibor”, “G‘oyalar tog‘i”, “Orfografik estafeta”, “Svot tahlili” (“Bilaman”, “Bilishni xoxlayman”, “Bilib oldim”). “Zegzag”, “Postik o‘yini”, “Tabiat hodisasi”, “Kasbiy mahorat va insoniy fazilat” mashg‘ulotlari asosida dars o‘tib boraman.

Dars jarayonida “Globimgo” mashqini quyidagicha qo‘llab boraman.”Globingo” mashqida o‘n oltita so‘rovdan iborat bo‘lgan so‘rovnomalar mavjud. Siz so‘ragan so‘rovnomangizga bilsangiz “ha” deb javob yozasiz, bilmasangiz “yo‘q” deb javob yozasiz agarda “yo‘q” deb javob bersalar, siz o‘sha savol bilan boshqa kishiga murojaat qilasiz. Bu so‘rovnomani olgan o‘quvchi har bir kishidan yurib borib, to‘ldirib chiqishi shart. Bu mashg‘ulotda ham reglament belgilanadi. Eng birinchi bajargan kishi “Globingo” deb aytadi. Bu mashg‘ulotni barcha fanlarda foydalanish mumkin. Masalan o‘qish fanidan

Alisher bog‘da bulbul bilan nimalar haqida so‘zlashdi?

Alisher o‘ziga qanday taxallus tanladi?

Alisher yoshligida qanday o‘sdi?

Alisher necha yoshida she’r yozishni mashq qiladi?

Alisherning yoshligi qanday o‘tdi?

Alisherni do‘sti kim?

Bu mashg‘ulot o‘quvchilarni ziyraklikka, topqirlikka, fikrini charxlashga, aqlini rivojlantirishga, barkamol inson bo‘lishiga undaydi. Men bu mashg‘ulotdan foydalanganimda o‘quvchilarimni hozirjavobligini, zukkoligini ko‘raman.

“Kutuvlar” mashg‘ulotini ham barcha fanlardan foydalanib, dars jarayonini boyitib boramiz. Bu mashg‘ulotda o‘quvchilar faol qatnashadi. Har bir bolaga rangli qog‘ozlar, “metoplankarta” turli shaklda qirqib tarqatiladi. Bolalar bu rangli qog‘ozlarga o‘z javoblarini, o‘z fikrlarini yozadilar. Har bir bola o‘z yozgan qog‘ozini “Kutuvlar” shabloniga olib borib yopishtirishadi. Yopishtirishdan oldin o‘quvchilarni fikrini birma - bir tinglab olamiz. Chunki o‘quvchilar fikri biz uchun qadrlidir

Bu mashg‘ulotni ham o‘quvchilar juda qiziqish bilan bajarishadi. O‘quvchilarni fikrini tinglab, ularni “Fidbek” berish orqali rag‘batlantirib boramiz har bir bolani fikrini tinglab ko‘ramiz. Shu bilan birga ularni barkamol inson qilib tarbiyalaymiz.

Ana shulardan kelib chiqqan holda o‘qituvchining innovatsion faoliyatiga tayyorgarligini murakkab jarayon sifatida baholash mumkin. Yuqorida aytib o‘tilgan usullar o‘qituvchi tomonidan ijodiy boyitiladi, rivojlantiruvchi axborotlar bilan to‘ldiriladi. Bular shunchaki gaplar emas, tajribadan natija samarasidir. Innovatsionlar yangiliklar yaratuvchilar shubxasiz milliy ta’lim – tarbiya tizimini takomillashtirishda uni zamon talablari bilan uyg‘unlashtirishda katta muvaffaqiyatlarga erishishi tayin.

Darslarda innovatsion usullarni qo‘llashga qiziqishim “Kaskad” usulida o‘qishga ishtirok etishimdadir. Men shu o‘qishga ishtirok etib, barcha o‘rganganlarimni Kitob tuman o‘qituvchilariga tatbiq etdim.