Boshqaruv tafakkuri tarixi cdr

1.2. Menejmentning vujudga kelishi va rivojlanishi

Boshqaruv faoliyati qachondir hokimiyatning bilvosita namoyon bo‘lishidan to‘xtab, mustaqilga aylanganligi haqidagi savol menejment tarixchilari L.Mumford, R.Xodgetts asarlari va boshqalarni uzoq vaqtdan beri qiziqtirib kelgan.
R. Xodgettsning konsepsiyasiga ko‘ra menejment faoliyat turi sifatida antik davrda sodir bo‘lgan va uning mavjudligi uchun ma‟lum bir “nisha” ni buzgan uchta boshqaruv inqilobi natijasida rivojlandi:

1. 
   Diniy va tijorat:
   

Miloddan avvalgi III ming yillikda Shumeriyada paydo bo‘lgan. Uning mohiyati: shumer ruhoniylarini menejerlarga aylantirish, ular o‘z faoliyatining mohiyatiga ko‘ra xudolarga qonli qurbonliklar keltirishdan bosh tortgan va to‘plangan, almashinadigan va biznesga kiritilgan mahsulotlar bilan o‘lpon olgan. Shunday qilib, birinchi tijorat operatsiyalari vositachilar yordamida boshlandi.

2. 
   Dunyoviy-ma’muriy:
   

Bobil hukmdori Hammurapi (miloddan avvalgi 1792-1750) birinchi bo‘lib “xalqning g‘amxo‘r homiysi” obrazini yaratish ustida ish olib borgan. 285 ta davlat boshqaruv qonunlarini o‘z ichiga olgan mashhur Hammurapi kodeksi menejment rivojlanishining ma‟lum bosqichidir.

3. 
   Ishlab chiqarish va qurilish:
   

Bobilda to‘qimachilik fabrikalarida va omborxonalarda mehnatni tashkil etishni sezilarli darajada yaxshilagan shoh Navuxodonosor XI (miloddan avvalgi 605-562) hukmronligi.
Aflotun boshqaruvni “insonni oziqlantirish haqidagi fan” deb atadi va uning jamiyatning moddiy mavjudligini ta‟minlashdagi muhim ahamiyatini ta‟kidladi. Faylasuf qonunlar mamlakatni boshqarishi kerak deb hisoblagan, ammo ular o‘ta mavhum bo‘lganligi sababli, hukumat san‟atini biladigan siyosatchi ularning bajarilishini nazorat qilishi kerak. Uning boshqaruv faoliyati mohiyati ushbu dogmatik qonunlarni real vaziyatga qarab rad etishida bo‘lishi kerak. Yozuvlarda menejment uslublari va eng zamonaviy “zamonaviy” boshqaruv yondoshuvi haqidagi mulohazalar paydo bo‘ldi. Aristotel menejmentni “xo‘jayinning ilmi” deb atagan, uning ma‟nosi qullarni nazorat qilishdir.
Zamonaviy boshqaruv fani juda jadal rivojlanmoqda va nazariy ishlanmalar sintezi va ko‘p yillik amaliy faoliyatdan kelib chiqadigan xulosalarni anglashdir.
Zamonaviy nuqtayi nazardan, menejment fan sifatida jamiyatning boshqaruv fikrini yaratish va tizimlashtirish, faoliyatida foydalanish uchun uni tashkil etish va yangilash, boshqaruv munosabatlari subyektlarining ta‟lim faoliyatida nazariya mazmunini tartibga solish, predmet sohasini tizimlashtirish bo‘yicha faoliyatini aks ettiradi. Zamonaviy menejment ko‘p komponentli tuzilmasi bilan ajralib turadi, bu uning “Menejment tizimi” sifatida ko‘rib chiqilishini nazarda tutadi.
Menejment yopiq faoliyat emasligini hisobga olsak menejer tashkilotni boshqaradi va ma‟lum bir madaniy qadriyatlar va muassasalar ta‟siri ostida qarorlar qabul qiladi, an‟anaviy ravishda ochiq tizim sifatida qaraladi. Ushbu tizim doirasida, bir tomondan, atrof-muhitga ta‟sir ko‘rsatiladi, boshqa tomondan, boshqaruvga insoniyat rivojlanishining ma‟lum bir davridagi atrof-muhit, madaniyat ta‟sir qiladi. Shu munosabat bilan menejmentni ijtimoiy-madaniy muhit sharoitida ko‘rib chiqish mantiqan to‘g‘ri keladi.
Madaniyat ta‟rifiga ko‘plab yondashuvlar mavjud: “Madaniyat – bu, moddiy va ma‟naviy qadriyatlarda mujassam bo‘lgan inson va jamiyatni o‘zgartiruvchi faoliyatining yaxlitligi va natijalari” ¹ . Madaniyat inson bilan bog‘liq bo‘lgan va bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy xulq-atvor shakllarini o‘z ichiga oladi.
Madaniyatning iqtisodiy jihati bu insonning tabiiy va texnogen resurslarga munosabatidir. Jismoniy resurslarga odamlar va tashkilotlar foydalanadigan yerlar, binolar, xom ashyo, asbobuskunalar va boshqa moddiy narsalar kiradi. Insonning fikrlari va sa‟yharakatlari, shuningdek, mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarishga olib keladigan boshqa faoliyatni rejalashtirish, yig‘ish, shakllantirish va aks ettirish manbalari hisoblanadi.
Zamonaviy jamiyatlar an‟anaviy, buyruqbozlik va bozor tizimlari elementlari aralashmasini namoyish etmoqda. Bozor falsafasi menejment tafakkurining rasmiy, tizimli rivojlanishiga ehtiyoj tug‘dirdi, chunki qo‘llanilayotgan texnologiya holati va jamiyatdagi resurslarni taqsimlash to‘g‘risidagi qaror menejer o‘z ishini qanday qurishiga bog‘liq. An‟anaviy yo‘naltirilgan iqtisodiyotda menejerning o‘rni avvalgi ko‘rsatmalar, tamoyillar bilan cheklangan; buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotda menejer tepada qabul qilingan qarorlarning oddiy ijrochisi vazifasini bajaradi; bozor tizimi ko‘plab maqsadlarga erishish uchun resurslardan innovatsion foydalanish imkoniyatlarini ochadi.
Madaniyatning ijtimoiy tomoni ma‟lum madaniy muhit doirasidagi odamlar munosabatlarida ochib beriladi. Qadriyatlar yoki madaniy me’yorlar vaqt o‘tishi bilan va madaniyat o‘zgarishi bilan o‘zgarib boradi. Menejerning harakatlariga shaxs va guruh o‘rtasidagi munosabatlar, madaniyatning ushbu turida ustun bo‘lgan ijtimoiy qadriyatlar ta‟sir qiladi.
Madaniyatning siyosiy tomoniga inson va davlat o‘rtasidagi munosabatlar nuqtayi nazaridan qarash mumkin; ijtimoiy tartibni o‘rnatish va hayot va mulkni himoya qilish bo‘yicha siyosiy harakatlarni o‘z ichiga oladi.
Bunday holda mulk, shartnomalar va adolat kabi asosiy tushunchalardir. Demokratik sharoitda inson xususiy mulk, erkinlik, shartnoma munosabatlariga kirish yoki kirmaslik, apellyatsiya tizimiga odil sudlov huquqiga ega. Diktatura yoki monarxiya sharoitida xususiy mulkka egalik qilish va undan foydalanish huquqi juda cheklangan, shartnomaviy qonunchilik cheklangan va adolat tizimi hokimiyat tepasida bo‘lganlarga bog‘liq.
Menejmentning madaniy roliga boshqaruv shakllari, mulkka egalik qilish yoki unga egalik qilmaslik, tovarlarni ishlab chiqarish va tarqatish bo‘yicha shartnomaviy munosabatlarga kirishish qobiliyati va shikoyatlarni hal qilish uchun murojaat qilish mexanizmi ta‟sir qiladi.Iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jihatlar boshqaruv fikri rivojlanishini o‘rganishda foydali tahlil vositalaridir, chunki menejerga atrofdagi madaniy muhit ta‟sir qiladi va resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish usuli rivojlanib boradi.
Qadim zamonlardan buyon inson birgalikdagi faoliyat davomida o‘z harakatlarini va boshqa odamlarning harakatlarini boshqarish zaruriyati bilan duch kelgan. Odamlarni tashkilotga birlashtirishning asosiy sababi cheklangan biologik va jismoniy xususiyatlar tufayli shaxsning o‘z ehtiyojlarini mustaqil ravishda qondira olmasligi.
Ko‘rinib turibdiki, “tashkilot” tushunchasi murakkabdir. Adabiyotda siz quyidagi ta‟riflarni o‘qishingiz mumkin:
fransuz tilidan “organization” - qurilma, ichki tartiblilik, izchillik,
bir butunlik qismlarining o‘zaro ta‟siri; o‘rta asrdan boshlab lotin tilida “organize” – “Men uyg‘un ko‘rinish bilan muloqot qilaman, tartibga solaman” - kerakli aloqalarni shakllantirishga olib keladigan maqsadga muvofiq jarayonlar va harakatlar to‘plamidir.
Barcha ijtimoiy tashkilotlar umumiy xususiyatlarga ega, ya‟ni: ular tarkibiga kamida bitta odam kiradi; inson yoki jamiyat ehtiyojlari yoki manfaatlarini qondirishga qaratilgan kamida bitta maqsad mavjud; ortiqcha mahsulotni turli shakllarda (moddiy, ma‟naviy, axborot) olish bo‘yicha birgalikdagi faoliyat mavjud.
Umuman olganda, tashkilot aniq maqsadga qarab harakatlanadigan va mavjudlik maqsadlari va chegaralarini aniq belgilab qo‘ygan faoliyatning aniq tuzilgan tizimi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy jamoa (tuzilma) sifatida ta‟riflanishi kerak.