Bosishga 019-yil may oyida ruxsat etildi. Bosmaxonaga 2019 yil iyun oyida berildi. Times New Roman harfida terilgan. Qogʻoz bichimi 60x84 /64. Bosma tobogʻi

Bosishga 2019-yil may oyida ruxsat etildi. Bosmaxonaga 2019 yil iyun oyida berildi. Times New Roman harfida terilgan. Qogʻoz bichimi 60x84 1 /64 . Bosma tobogʻi 6.75. Adadi 200 nusxa. Buyurtma № 01/33 «GOLD-PRINT NASHR» MCHJ bosmaxonasida chop etildi. Manzil: Toshkent sh. Chilonzor t. Furqat k., 174 uy. OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT OʻZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI ASLONOV ILHOM NIZOMOVICH IJTIMOIY FAOLIYAT VA MUOMALA PSIXOLOGIYASI Metodik qoʻllanma Toshkent – 2019 / / i Ijtimoiy faoliyat va muomala psixologiyas Aslonov Ilxom Nizomovich. 108 b. – nashriyoti 2019. » GOLD-PRINT NASHR « T.: –// Metodik qoʻllanma Muallif: Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va – lonov I.N. As gumanitar fanlar” kafedrasi dotsenti.v.b., - adabiyoti universiteti “Ijtimoiy psixologiya fanlari nomzodi I.N.Aslonov : Mas’ul muharrir Taqrizchilar: psixologiya fanlari nomzodi, dotsent – M. eva N. y Mullaba fanlari nomzodi edagogika p – Arapbayeva D.Q munosabatlarda muomalaning qoʻllanma shaxslararo dik Mazkur meto kasbiy muloqot malaka va koʻnikmalarini rivojlantirish va oʻrni va ahamiyati, ʻzbek tili va adabiyoti o takomillashtirish masalalariga bagʻishlangan boʻlib, psixologiya oʻqituvchilarga, professor- yoʻnalishida tahsil olayotgan talabalarga, . psixolog mutaxassislarga, pedagoglarga moʻljallangan fakultetlari talabalariga, ijtimoiy mazkur kitobda toʻplangan ilmiy ma’lumotlardan , Shuningdek psixologiya, muloqot psixologiyasi sohalarida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish va tadqiqotchilar oʻz ishlarida magistrantlar, doktorantlar istagida boʻlgan foydalanishlari mumkin. k qoʻllanma Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat Ushbu metodi -uslubiy kengashining 2019-yil 18- oʻzbek tili va adabiyoti universiteti Oʻuv qarori bilan nashrga tavsiya etilgan. sonli yigʻilish 9- apreldagi 2019 nashriyoti ” GOLD-PRINT NASHR “ © 2019 N. I. Aslonov © KBK: 257.3.046 UDK: 88.686 A 52 ISBN 978-9943-5521-6-6 NIZOMOVICH ILHOM ASLONOV T VA MUOMALA A IJTIMOIY FAOLIY SI A PSIXOLOGIY llanma qoʻ Metodik Qaydlar uchun 106 MUNDARIJA I-BOB. MUOMALA VA UNING IJTIMOIY MUNOSABATLARDAGI OʻRNI HAQIDA 1.1. Muomala mohiyatining buyuk mutafakkirlar falsafiy qarashlarida aks ettirilishi ..........................................................................................................................6 1.2. Shaxslararo munosabatlarda muloqotning ahamiyati .............................................14 1.3. Muloqot bosqichlari va turlari ................................................................................17 1.4. Muloqotdagi toʻsiqlar . ............................................................................................22 1.5. Yosh davrlari va muloqot ........................................................................................27 II BOB. MUOMALA VA FAOLIYAT 2.1. Muomala psixologiya kategoriyalaridan biri sifatida .............................................40 2.2. Muloqotda ta’sir etish usullari ................................................................................44 2.3. Kasbiy faoliyatda kommunikativ kompetentlilik muammolari .............................47 III BOB. SHAXSLARARO MUNOSABATLARDA NOVERBAL NUTQIY KOMMUNIKATIV VOSITALARNING AHAMIYATI 3.1. Noverbal nutqiy kommunikativ vositalarning oʻrganilish tarixi ............................53 3.2. Noverbal nutqiy vositalarning turlari......................................... ............................63 3.3. Xatti-harakat va holatlar tili ....................................................................................71 3.4. Muloqotda ochiq va yopiq holatlar ........................................................................72 3.5. Muloqotda yolgʻon psixologiyasi ........................................................................... 7 6 IV BOB. PEDAGOGIK MULOQOTNING OʻZIGA XOS JIHATLARI 4.1. Dars mashgʻulotlari jarayonidagi shaxslararo muloqotni tashkil etishda zamonaviy pedagogik-psixologik texnologiyalar ..........................................................82 4.2. Pedagogik muloqotni tashkil etishda xalqaro tajribalar .........................................87 Xulosa .............................................................................................................................94 Foydalanilgan adabiyotlar ..............................................................................................96 Qaydlar uchun 105 106.Usmanova X.E. Til yoʻnalishidagi mutaxassislar tayyorlashni ta’minlovchi psixologik omillar: Avtoref. dis. … psixologiya fanlari nomzodi. – Toshkent, 2005. –23 b. 107.Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. – СПб.: Питер, 2007. - 384 с. 108.Хьюстон М. Введение в социальную психологию. Европейский подход: Учебник для студентов вузов / М. Хьюстон, И. Штрёбе; Пер. с анг. под ред. Проф. Т.Ю. Базарова [пер. с анг. Г.Ю. Любимова]. – М.: ЮНИТИ - ДАНА, 2004. - 622 с. 109. Цзен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг: игры и упражнения. – М.: Физкультура и спорт, 1988.- 272 с. 110. Shamsuddin Muhammad ibn Amruddin Dunasariy. Odamni bilish ilmi. – T: Yozuvchi, 2006.- 48 b. 111. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании: Учеб. пособие. Ч.1. Концептуальные и прикладные основы социальной психологии. – М.: ВЛАДОС, 1995.- 544 с. 112.Foziyev E. Psixologiya: (Yosh davrlari psixologiyasi). Pedagogik institutlar va universitetlarning talabalari uchun oʻquv qoʻllanma. – T.: Oʻqituvchi, 1994. – 224 b. 113. Maslov A.H. Synergy in the society and in the individual, J. Individ// ‘sychol., 1964, 20, 153-164. 114. Reklen M. Les ‘roblemes de ‘sychologies. – ‘aris, 1994. 115. Ribot Teodul. Un monde qui nous voyons. Hachette Fili’acchi Médias. 116. Shostrom E.L. Man, the mani’ulator: The inner journey from mani’ulation to actualization. Nashville, TN: Abingdon, 1967 K.: ‘SYLIB, 2003 117. htt’://’lanetadisser.com/see/dis_13865.html 118. htt’://’lanetadisser.com/see/dis_109448.html 119. htt’://www.’lanetadisser.com/work/ work _22806.html. 120. htt’://’lanetadisser.com/see/dis_142231.html 104 I-BOB. MUOMALA VA UNING IJTIMOIY MUNOSABATLARDAGI OʻRNI HAQIDA falsafiy 1.1. Muomala mohiyatining buyuk mutafakkirlar ettirilishi aks qarashlarida munosabatlar oʻrtasidagi jamiyatda kishilar va la Muoma isidagi mulohazalar sharq xalqlarining tarixiy yozma toʻgʻr adabiyotlarida hamda sharqning buyuk mutafakkirlari falsafiy qarashlarida aks etgan. ijodida, tarixiy yozma adabiyot namunalarida ogʻzaki lq Xa egallab kelgan. oʻrinni mazkur muammo doimo birinchi va maqsadlar aniq insonning bu – muhit ijtimoiy yoki Sotsial bir har Mazmunan . dunyosidir koʻrsatadigan faoliyat sida aso rejalar , tajribasi insoniyat uning aloqasi bilan olam ijtimoiy shu insonning normalari xulq ijtimoiy olingan tan , qilingan qabul va madaniyati ilmining Psixologiya . boʻladi namoyon harakatlarida doirasidagi va shaxs shu ana avlodi bir butun olimlarning boʻlmish ndalari namoya uning , anglash mohiyatini tub insonning tizimida aloqalari jamiyat Nasr Abu . izlaganlar yatlarini qonuni topishi kamol va rivojlanishi arq Sh kabi om Hayy Umar , Beruniy , Sino Ibn , Navoiy Alisher , Farobiy sirlarini ijtimoiy va falsafiy bogʻliqlikning oʻzaro bu ham allomalari [22, 23, bagʻishlaganlar asarlarini durdona eng oʻzlarining ochishga 27, 61, 78, 102]. da » Qobusnoma « boʻlgan arq adabiyoti durdonalaridan biri Sh har bir va boʻladi Kaykovus jamiyatdagi kishilarni guruhlarga bu , ammo oʻtadi birin-ketin sanab oʻrnini guruhning jamiyatda tutgan tibori bilan turlicha ekanligini aniqlab e’ guruhlarning xulq-atvori xilma-xil ijtimoiy guruhlar va beradi. Inson hayoti xilma-xil jamiyatda , uningdek Sh kidlaydi. ta’ zaro hamkorlikda kechishini oʻ orasida , odobi soʻzlashuv suxandonlik, va mazkur asarning bitta bobida nutq boradi. Kaykovus soʻz malakasini egallash vositalari haqida nutq ey kerak. Ammo, boʻlishi ) (notiq suxangoʻy Kishi suxandon, : « yozadi ) yolgʻonchi ( durugʻgoʻy lekin va boʻlgʻil suxangoʻy sen , rzand fa , toki biror vaqt zarurat qozongʻil shuhrat oʻzing . Rostlikda boʻlmagʻil B.31]. qilgʻaylar». [81, desang qabul soʻz yolgʻon yuzidan 6 Немов Р.С., Алтунин И.Р. Социальная психология. 90. 432 с. - СПб.: Питер, 2008. – ное пособие. Учеб Петровский А.В., Бушлинский А.В., Инченко В. П. и др. 91. 464 с. -. М.: Просвещение, 1986 – психология. Общая МГУ, М.: – Петровская Л. А. Компетентность в общении. 92. 248 с. - 1990. 258 с. -. 2001 СПб., –. Психология лжи . Пол Экман 93. Практикум по социальной психологии. Под ред. Л.Д. 94. 703 с. - с, 2007. Ростов н/Д; Финик – е. - Изд. 9 – Столяренко. Учебник для . Психология и этика делового общения 95. ДАНА, - М.: ЮНИТИ – Лавриненко. вузов/ Под ред. проф. В.Н. 415 с. - 2002. Рубинштейн С.Л. Теоретические вопросы психологии и 96. 144. - С. 132 - 1982. , М. – проблема личности// Психология личности. – Самоукина Н.В. Психологический тренинг для учителя. 97. 192с. - М.: Психотерапия, 2006. – Сатторов Э.Н., Алимов Х.М. Бошқарув мулоқоти. 98. 70 б. - , 2004. Akademiya : ошкент Т 236 с. -. 1979 М., – Стресс без дистресса. Селье Г. 99. –. Учебник для вузов Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. 100. с. 368 -. М.: Аспект Пресс, 2004 Старшенбаум Г.В. Тренинг навыков практического 101. – психолога: Интерактивный учебник: Игры, тесты, упражнения. 416 с. - М.: Издательство Института психотерапии, 2006. М., – офии. с фило осы Свинцов В.И. Полуправда// Вопр 102. 61. - С. 53 - № 6. - 1990. Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в 103. с. 350 - Речь, 2004. СПб.: – психологии. арубежная социальная психология. Современная з 104. 265 с. -. М., 1984 – Андреевой и др. . Г.М. Тексты/ Под ред Karimov ʻ. G va uniy ʻ Sog . A Forschadan / tuzuklari Temur 105. , nashriyot nomidagi ulom G‘ ‘. G.: T –. ostida tahriri Axmedov . B .: tarj . b 144 – 1991. 103 76.Лебон Г. Психология народов и масс. – М.-СПб: Макет, 1995.- С.58. 77.Лобанов А.А. Основы профессионально–педагогического общения. – СПб., 2000. - 256 c. 78.Лурия А.Р. Речь и мышление. – М., 1975.- 260 с. 79.Максимов А.А. Индивидуализация процесса развития коммуникативных способностей у сотрудников таможенной службы: Дис. ... канд. пед. наук. – Челябинск, 2001.- 181 c. 80.Макшанов С. И. Профессиональный тренинг // Психология профессиональной подготовки. - СПб.: Речь, 1993.- 154 c. 81.Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы. – М.: Смысл, 1999.- 425 с. 82.Математические методы психологического исследования. Анализ и интерпретация данных. Учеб. пособие. – СПБ: Речь, 2007. - 131 с. 83.Ma’naviyat yulduzlari (Markaziy Osiyolik mashhur siymolar, allomalar, adiblar). – Toshkent, 1999. – 185 b. 84. Миккин Х. Цели, процессы и методы видеотренинга руководителей // Человек, общение, жилая среда. Таллин, - 1988. - Б. 121. 85.Mustaqillik va ijtimoiy taraqqiyot. – Toshkent: Oʻzbekiston, 1998. – 235 b. 86.Muxtorov A. Shaxs tarbiyasida milliy gʻoya, ehtiyoj va manfaatlar uygʻunligi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003. – 136 b. 87. Мясищев В.Н. О взаимосвязи общения, отношения и отражения как проблема общей и социальной психологии// Социально-психологические и лингвистические характеристики общения и развития контактов между людьми. – Л., 1970.- С.114- 115. 88. Moʻminov I. Amir Temurning Oʻrta Osiyo tarixida tutgan oʻrni va roli. – Toshkent: Fan, 1993. – 56 b. 89. Немов Р.С. Психология. Книга 1: Основы общей психологии. – М., Просвещение, 1994. - 212 с. 102 «Qobusnoma»da xalqimizdagi rost soʻzni qadrlash, yolgʻonni xushlamaslik sifatlarining namoyonligi, raiyat bilan muloqot chogʻida kishining oʻz nutqiga e’tiborli boʻlishi lozimligi, muloqotdagi notabiiylik, yolgʻonchilik oʻzaro munosabatlarning buzilishiga olib kelishi, ayniqsa davlat ishi va xalq turmushi uchun mas’ul etib tayinlangan kishilarning soʻz aytishdan oldin uni adolat va axloq tarozusiga qoʻyib koʻrmogʻi zarurligi badiiy tarzda bayon qilib beriladi. Dunyo ilmiga asos solgan buyuk ajdodlarimiz shaxslararo munosabatlarda muomalaning roli masalasiga alohida e’tibor qaratganlar. Ayniqsa, ular ustoz bilan shogird, ota-ona bilan farzand oʻrtasidagi munosabatlarda, inson va jamiyat munosabatlarida muomalaning ahamiyati, oʻzaro bir-birini tushunish, insonni inson tomonidan idrok qilinishi, bunda nutqning, insoniy muloqotning roli haqida qimmatli mulohazalar bildirganlar. Barcha qarashlarga nisbatan umumiy boʻlgan narsa shuki, jamiyatda kishilar orasidagi oʻzaro aloqalarni bilish, oʻrganish uchun turli guruhlar va tabaqalarga xos boʻlgan xulq-atvorlarni, sifatlarni aniqlamoq va oʻzaro muomala jarayonida ularni hisobga olmoq lozim. Odamni, uning mohiyatini anglash uchun, avvalo, uning shu jamiyatda tutgan oʻrni va mavqeyini bilish zarur. Shaxsni oʻrganishning birlamchi mezoni ham shundan kelib chiqqan holda, uning ijtimoiy mavqeyi, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi oʻrni bilan belgilanishi lozim boʻlib, sharq falsafasining bu boradagi asosini «Komil inson» gʻoyasi tashkil etadi. Sharq faylasuflari jamiyat qonunlarini oʻrganish uchun inson nazarini oʻz ichki dunyosiga qaratishi, uning oʻz-oʻzini anglashi muhimligini ta’kidlaydilar. Abu Nasr Farobiy oʻzining tabiiy va ijtimoiy fanlarning dolzarb muammolarini yechishga qaratilgan qator asarlarida inson va jamiyat munosabatlari, insonning ma’naviy-axloqiy kamolotga erishishi borasida oʻz qarashlarini bayon qiladi. Farobiy axloqning bilim bilan mushtarakligini asoslab beradi. Uningcha, bilimlar insonni yaxshi axloqli, saxovatli va aql idrokli qiladi. Inson bilimsiz oʻzi koʻzlagan maqsadiga erisha olmaydi. 7 zarurligi boʻlmogʻi uchun odamda imkoniyat boʻlish Yaxshi inson lim ta’ tarbiya olish imkoniyati borligi tufayli va lim ta’ : koʻrsatiladi kishilar bilan – tarbiya topish kerak. Bunda tarbiya toʻgʻri olish hamda odobda amaliy faoliyatni va muloqotda axloqiy qadr-qimmatni riflanadi. Farobiy jamiyatda ta’ , deb yoʻl olib boradigan ga yaratish , shaxslararo muloqot oʻzlashtirilishi bilim, tajribalar toʻplangan kidlab, bu masalaga ta’ muomala vositasida amalga oshirilishini qaratadi. tibor e’ alohida xulosaga kelish ay Buyuk ajdodimiz qarashlari asosida shund tarbiyadir. Insonni va mumkinki, har qanday fazilatning asosi bilim va esa nutq yoʻl – donolikka, kamolotga yetaklovchi vosita muomaladir. qozongan shuhrat sifatida olim qomusiy fanida Gʻarb va arq Sh , fizika , falakiyot ), matematika ( riyoziyot , tibbiyot Sino Ibn Ali Abu va axloq , falsafa , filologiya , fiziologiya , psixologiya , biologiya . bilimdonidir fanlarning koʻplab kabi estetika , munosabatlari jamiyat va inson asarlarida oʻz Mutaffakkir , fikricha Uning . ajratadi oʻrin alohida masalalariga axloq ijtimoiy uning , fan haqidagi qilish idora oʻzini - oʻz insonning bu – axloq «.. turishiga yurish va odobi , atvori - xulq oʻzgalar va kuzatish oʻzini .46]. B »[ 102, natijasidir baholari bergan shaxslararo munosabatlarda insoniy Sino Ibn li A Abu , soʻzlash toʻgʻri , Ayniqsa . beradi urgʻu alohida oʻrniga ing muomalan , berilmaslik nafsga , qilish odat shirinsuxanlikni va xushmuomalalik oʻrniga izzatini kattalarning , boʻlish bahramand suhbatidan fozillar nasihat larga nodon , doʻstlik samimiy , shafqatlilik kichiklarga , qoʻyish asosi ezguliklarning barcha fazilatlarni kabi berish maslahat va [102]. kidlaydi ta’ ekanligini , shoir buyuk , mutafakkiri buyuk bir yana xalqlarning Turkiy . Navoiydir Alisher arbobi davlat ot hay va ezgulik , qaygʻusini u- quvonch qalbining Inson « tarixida adabiyoti jahon shoir etgan ifoda teran Navoiydek mazmunini va boyligi beqiyos uning , muhabbat tiliga Ona . topiladi kam - kamdan 8 – . usi ʻ tuyg Vatan . N ev y ra ʻ Jo ., X Sultonov ., A Ibrohimov 62. . b 396 - , 1996. zbekiston ʻ O: Toshkent – Islomov. Z. Davlat va huquq: umumnazariy masalalar. 63. . b 173 - 2000. Toshkent, Еникеев М.И. Психологический энциклопедический 64. 560 с. - во Проспект, 2006. - М.: ТК Велби. Изд – словарь. Ogahiy Rizo Muhammad Forschadan . Qobusnoma . Kaykovus 65. – . / Nashrga tayyorlovchilar: S.Dolimov, U.Dolimov tarjimasi . b 176 –. 1992 Meros, : Toshkent психологические аспекты - С.Е. Социально Камарали 66. 16 с. - Донецк: ДонНУ, 2007. – докладу). общения (тезисы к Психологические трудности общения: Камардина Г.Г. 67. - Ульяновск, 2000. – пособие. . Учеб . основы психотехнологии: К 18 52 с. – ruzalar matni. Ma’ Karimova V., Akramova F. Psixologiya. 68. 171 b. – 2000. , DITAF Toshkent: FTDK, Toshkent: – Karimova V.M. Psixologiya. Oʻquv qoʻllanma. 69. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti «OʻAJBNT» markazi, 205 b. – 2002. naya psixologiya i reklama. Ucheb. Sotsial Karimova L. 70. - sko Izdatel Toshkent: – / Pod red. V.M.Karimovoy. dlya vuzov posobie .s 120 - poligraficheskiy tvorcheskiy dom im. G.Gulyama, 2004. М., – Кротов Я. Жить не по лжи: круг третий// Куранты. 71. № 222. - 1992. Учебник для . Климов Е.А. Введение в психологию труда 72. 350 с. - М.: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1998. –. вузов М.: МУБУ, – Конецкая В.П. Социология коммуникации. 73. С.164. - 1997. щение и Лабунская В.А Экспрессия человека: об 74. . c 8 21 - 1999. , Феникс Дону: - на - Ростов – межличностное познание. психологического т Леонтьев А.А. Общение как объек 75. Методологические проблемы социальной исследования // . С.107 - М., 1975. – психологии. 101 49.Воронцов В. Тафаккур гулшани. – Тошкент: F.Fулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1989.- 387 б. 50.Войскунский А.Е. Я говорю, мы говорим: Очерки о человеческом общении. – М.: Знание, 1990.- 239 с. 51.Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. Курс лекций. – М.: ЧеРо, 1998.- 336 с. 52.Гусейнов Г. Ч. Ложь как состояние сознания// Вопросы философии. – М., 1989.- № 11.- С.64-76. 53.Давлетшин М.Г. Новая концепция преподавания психологических дисциплин в педвузах Узбекистана// Педагогика олий ўқув юртларида психология фанларини ўқитишни такомиллаштириш муаммолари. – Тошкент, 1997.- Б.3-9. 54.Доценко Е. Л. Психология манипуляции: феномены, механизмы и защита. – М.: ЧеРо, Издательство МГУ, 1997. - 344 с. 55.Дейл Карнеги. Как завоевать друзей и оказывать влияние на других. – М., 1998. - 315 с. 56.Забродин Ю.М. и др. Психологические аспекты передачи информации через каналы коммуникации// Психологические исследования общения. – М., 1985.- С.300-311. 57.Зайцева Т.В. Теория психологического тренинга (психологический тренинг как инструментальное действие). – СПб.-М.: Речь-Смысл, 2002.- 126 с. 58.Запасник С. Ложь в политике// Философские науки. – М., 1991.- № 8.С.14-26. 59.Знаков В.В. Типы понимания правды о негативных явлениях// Психологический журнал. – Тула, 1991. - № 3.- С.15-29. 60.Знаков В.В. Понимание субъектом правды о моральном проступке другого человека: нормативная этика и психология нравственного сознания// Психологический журнал. – Тула, 1993.- № 1.С.24-32. 61.Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. – СПб.: Питер, 2000.- 512 с. 100 buyukligini anglash tuygʻusi ham bizning ong-u shuurimiz, yuragimizga, avvalo, Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Biz bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik koʻp bahramand etsak, milliy ma’naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy qurolga ega boʻlamiz» [10, B. 47-48]. Darhaqiqat, Alisher Navoiyning buyuk merosida nafaqat soʻz qudrati va ma’nolar jilosi, balki uning chuqur falsafiy, psixologik qarashlari aks etadi. Buyuk bobomiz oʻzining «Mahbub ul-qulub» asarida aynan jamiyatdagi insonlar toifalari, tabaqalar, ularning xulqatvori, xislatlari ijtimoiy-psixologik tahlil etadi. Asarda xalqning hayot tarzi, fe’l-atvori, ruhiy holati, urf-odatlari, yaxshi va yomon xususiyatlari haqida soʻz yuritiladi: «…har yoʻlda yurdim, olamda boʻlmish har nav odam bilan koʻrishdim, katta kichikning fe’l-atvorini oʻrgandim, yaxshi-yomonning xislatlarini tajribadan oʻtkazdim, yaxshilik va yomonlikning sharbatini ichib, zahrini totib koʻrdim; baxil va pastkash kishilarning zaxmini, saxovatli kishilarning malhamini koʻnglim darhol sezadigan boʻlib qoldi. …shu jihatdan, hamsuhbatlarni va doʻst yorlarni bu hollardan xabardor qilmoq vojib koʻrindiki, toki ularda ham har toifaning xislati haqida bilimlari va har tabaqaning ahvoli haqida tushunchalari boʻlgʻay» [27, B.78]. Alisher Navoiy inson tana a’zolarini tinimsiz mashq qilish orqali kuch qudratga toʻlishi kabi, mashq yoʻli bilan soʻzlash qobiliyatini, nutq madaniyatini, notiqlik san’atini odamlar olqishlaydigan darajaga olib chiqishi mumkinligini ta’kidlaydi. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, buyuk bobomiz XXI – asrda gʻoyatda dolzarblik kasb etgan muomala malakasiga oʻrgatish muammosini oʻsha davrlardayoq tarbiyaning asosiy boʻlinmas qismi ekanligini e’tirof etgan. Navoiydan bir asr keyin yashab oʻtgan Shamsuddin Dunasariyning «Odamni bilish ilmi» (Qiyofat ul-bashar) risolasida insonning tanasi va badan a’zolari harakatiga, yuzining tuzilishi va rangiga, nafas olishi, ovozi, hatto kulishiga qarab uning kimligini bilish, insonga baho berish borasida Sharqda yigʻilgan kuzatishlar jam 9 muomala jarayonida oʻzaro etilgan. Mazkur asarda insonlar orasidagi insonni bilish, uning tashqi belgilari asosida unga baho berish asosiy diqqat qaratiladi. Risolada quyidagi arab xalq ga (fiziognomika) ini Agar insonning shakl-siyrat : « sifatida keltiriladi soʻzboshi hikmati B. » [139, yovuzliklardan asragaysiz va yomonlik oʻzingizni bilsangiz, 3]. turibdiki, sharq olimlari koʻrinib Yuqoridagi mulohazalardan ham amaliy psixologiyaga doir ilmiy oʻtmishda tomonidan uzoq izlanishlar qilingan. Albatta, bu manbalarda ilgari surilgan ayrim bilimlar toʻplangan nazariyalar hozirgi psixologiya sohasida yordamida inkor etilishi mumkin, lekin ushbu asarda aks etgan asosiy kasb etadi. dolzarblik ham davrda hozirgi gʻoyalar Farb mamlakatlari olimlari tomonidan shaxslararo hamkorlikni bir qator bagʻishlangan mohiyat jihatidan tushuntirishga va zmun ma ) nazariyalar ilgari suriladi. Almashinuv nazariyasi (teoriya obmena Mid), taassurotlarni J. Xomans), simvolik interaksionizm ( J. ( boshqaruv (upravlenie vpechatleniyami) nazariyasi (E. Gofman), lozim oʻtish kidlab ta’ larni alohida ) psixoanalitik nazariya (Z. Freyd [140]. hamkorlikka oʻzaro , kishilar koʻra Almashinuv nazariyasiga va foyda boʻladigan ega oʻzlari kirishar ekanlar, bu hamkorlikdan chiqadilar. taqqoslash tajribasidan kelib oʻzaro yoʻqotishlarni asoslanadi: 4 tamoyilga nazariya Ushbu koʻp qancha harakat - xatti va atvor - xulq bir lum a’ m  ; qaytariladi koʻp shuncha u, mukofotlansa lum tipdagi xatti-harakatlar uchun beriladigan ma’ agar  mukofot qandaydir shart-sharoitni taqozo qilsa, inson uni yaratishga intiladi; kuch koʻproq , kishi uni olish uchun boʻlsa agar mukofot katta  . boʻladi sarflashga tayyor , kishi boʻlsa inson ehtiyojlari qondirilishga qanchalik yaqin  ularni qondirish uchun kamroq kuch sarflashga harakat qiladi. 10 М.: –. л Берн Э. Игры, в которые играют люди/ Пер. с анг 36. 399 с. -. Прогресс, 1989 – Бехтерев В.М. Роль внушения в общественной жизни. 37. 234 с. - 1898. , М. – . Богомолова Н.Н. Массовая коммуникация и общение 38. с. 78 -. М.: 3нание, 1986 Бодалев А.А. О взаимоотношении стиля общения 39. Проблемы // их эмоциональный опыт с учащимися, педагога 192. - С.185 - . 1. Ч , 1974. ту Тар – и воспитания. общения Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека 40. 264 с. - М.: МГУ, 1982. – человеком. Бодалев А.А. Проблема гуманизации межличностного 41. общения и основные направления их психического изучения// 81. - С.74 - , 1989. М. – огии. психол осы Вопр тентность перцептивная компе - БодалевА.А.Социально 42. нала как один из факторов эффективности его работы// - профессио – тентности личности. й компе перцептивно - Развитие социально . 91 - С.87 - М.: РАГС, 1998. Л.Г. Рабочая книга Бодалев А.А., Деркач А.А., Лаптев 43. Пособие для специалистов, практического психолога: - сихотерапии, 2006. М.: Институт п – работающих с персоналом. 629 с. СПб.: – Биркенбил В. Язык интонации, мимики, жестов. 44. 48 с. -. Питер, 1997 Toshkent: Adolat, – . » Hidoya « Margʻinoniy oniddin h Bur 45. b. 848 – jild. I 2001. ология Серия «Псих и общение. Брудный А.А. Понимание 46. 234 с. -. М.: МГУ, 1990 –. общения» – тренинга. Вачков И.В. Основы технологии группового 47. 137с. - 89, 1999. - М.: Ось – наҳр тарихи. Вембери Герман. Бухоро ёхуд Мовароун 48. б. 96 - : Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. Тошкент 99 23.Alimbaev S.A., Nosirov K.J. Rahbarlik faoliyatining pedagogik-psixologik asoslari. – Toshkent: OHBI, 2005. – 48 b. 24.Amir Temur va Temuriylar madaniyati va san’ati. – Toshkent: G‘. G‘ulom, 1996. – 88 b. 25.Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. – Л.: ЛГУ, 1968.- 338 с. 26.Андреева Г.М. Закономерности общения и взаимодействия людей // Социальная психология. – М.: МГУ, 1980.- С.79-174. 27.Андреева Г. М., Яноушек Я. Взаимосвязь общения и деятельности// Общение и оптимизация совместной деятельности. – М., 1987.- С.7-19. 28.Арзиев Ф. Великий шёлковый путь – путь прогресса// Правда Востока. – Ташкент, 1998.- 1 сентября. – С. 3. 29.Артёмов В.А. Основные направления исследования и современное состояние теории массовой коммуникации за рубежом// Психолингвистические проблемы массовой коммуникации. – М., 1974.- С.10-19. 30.Аъзамхўжаева Э.А. Муомала маромининг ёш хусусиятлари ва динамикаси: Дис. … психология фанлари номзоди. – Тошкент, 2002.- 160 б. 31.Баранов А. По пути соединяющему людей// Самаркандский вестник. – Самарканд, 1995.- 12 август.- С.2. 32.Барначук Л.Ф. Психодиагностика: Учебник для вузов.2-е изд. – СПб.: Питер, 2009. – 384 с. 33.Баротов Ш.Р. Социально-психологические и научнопрактические основы создания психологической службы в Узбекистане: Автореф. дис. … докт. психол. наук. – Ташкент, 1998.- 37 с. 34.Баталова И.Т. Установка как механизм действия внушения// Вопросы психологии. – М., 1987.- № 2.- С.42. 35.Беляева А.В., Самойленко Е.С. Монолог и диалог в задачах вербализации образа// Психологические исследования познавательных процессов и личности. – М., 1983.- С.106-121. 98 Xomansning mazkur nazariyasi asosida turli murakkab oʻzaro hamkorlik turlarini tushuntirib berish mumkin: hukmronlik munosabatlari, oʻzaro muzokara jarayonlari, liderlik va hokazolar. U ijtimoiy hamkorlikni foyda va yoʻqotishlarni oʻzaro muvozanatlanishi usullari bilan shartlangan murakkab almashinuvlar tizimi sifatida qaraydi [140]. J.Mid oʻzining simvolik interaksionalizm nazariyasida muomalaning interaktiv tomonini batafsil oʻrganadi. J.Mid insonning xatti-harakatlarini axborot almashinuviga asoslangan ijtimoiy xulqatvor sifatida qaraydi. U kishilar odamlarning nafaqat xatti-harakatiga, balki ushbu xatti-harakatlarga sabab boʻluvchi maqsadlariga ham oʻz ehtiborini qaratadi. Biz odatda kishilarning xatti-harakatiga qarab va oʻzimizning oʻtmishdagi xuddi shu sharoitlardagi tajribamizdan kelib chiqqan holda, ularning fikrlarini «oʻqishga» harakat qilamiz. J. Mid bunday harakatlarni 2 ta tipga ajratadi:  ahamiyatga molik boʻlmagan imo – ishora (jest) lar (kiprik qoqishga oʻxshagan avtomatik reflekslar);  ahamiyatga molik imo-ishora (jest)lar (boshqalarning xattiharakatlari va maqsadlarini tafakkur qilish bilan bogʻliq). Ikkinchi holatda inson oʻzini boshqaning oʻrniga qoʻyib koʻrishi yoki Midning ta’biri bilan aytganda «boshqaning rolini qabul qilishi» talab etiladi. E. Gofmanning taassurotlarni boshqaruv nazariyasiga koʻra, ijtimoiy hamkorlik dramatik spektaklga qiyoslanadi. Bu spektaklda aktyorlar ijobiy taassurot yaratish va uni doimiy ta’minlash uchun harakat qilishadi [140]. Z. Freydning psixoanaliz nazariyasiga koʻra, shaxslararo oʻzaro hamkorlik ilk bolalik davrida oʻzlashtirilgan tasavvurlar va mazkur davrda kishi boshidan kechirgan ziddiyatlar bilan belgilanadi. Z. Freyd kishilar liderlarga boʻysunish va tobelikni his qilganliklari uchun ham ijtimoiy guruhlar tuzishadi va ularda qolishadi, – deydi. Bu narsaga liderlarning yuqori sifatlarga ega ekanligi uchun emas, balki ularni bizdan oldingi avlod, ota-onalarimiz e’zozlagan buyuk 11 . Bunday boʻladi sabab qoʻyishimiz yetakchilar bilan bir qatorga ivojlanish r ilk ga vaziyatlarda biz regressiya (orqaga qaytish) oʻzaro asosan » qaytish « . Bunday boʻlamiz bosqichiga qaytishga moyil hamkorlik norasmiy yoki uyushmagan tarzda kechadigan vaziyatlarga emasligi guruhda bir kutishlarning mavjud lum ’ ma xosdir. Tadqiqotlar yetakchilarning mavqeyini mustahkamlashga xizmat qilishini strukturasida uning motivatsiya yoʻnalganligi axsning Sh . koʻrsatadi sohasida kerakli darajada anglanmagan xulq-atvorlar holatlaridan biri mayllardir. Ular doimo aniq anglanmagan ehtiyojlar, turli darajadagi birga bilan emotsional kechinmalar boʻlgan ega ʻnalishga yo va kuchga Freyd ular . mujassam etadi oʻzida xos kutishlarni oʻziga kechadigan tasdiqlash, oʻzini - oʻz orasida qarama-qarshi jins vakillariga nisbatan koʻrsatadi kabilarni ajratib muloqotga intilish va oʻyin taqlid qilish, [136]. psixologiya fanining muomala katego- ev Anang G. Rus olimi B. dastlabki ishlarida muomalaning oʻzining bagʻishlangan riyasiga vositalaridan tashqari, uning ichki ) (noverbal nutqsiz va ) nutqli (verbal kricha, muomala qanday fi monini ham turlarga ajratadi. Uning to oʻz nazar shaxslararo munosabatlarda, inson ’iy kechishidan qat boshqarishi bilan bir paytda, uning ichki dunyosi qayta oʻzi harakatini aloqa hukm suradi. U shaxsning turli oʻzaro oʻrtasida tashkillashuvi idagi aloqalarni maxsus tadqiqot predmeti oʻrtas xos tuzilmalari oʻziga va ruhlar gu ijtimoiy , axsning jamiyat bilan, xususan Sh qilib tanlaydi. dividual train in institutlar bilan aloqalari xilma-xilligi, uning ichki va tuzilishini, shaxsiylik xususiyatlari takomillashuvini dunyosini aniqlaydi [32]. shaxsning ruhiy tuzilishi va muomala ev M.Myasioy V. ketganda, inson ruhiyati yaxlit, uning vujudga kelishi soʻz isida toʻgʻr kidlaydi. Uning fikricha, shaxs dialogli ta’ esa sabab natijasi ekanligini boshqalar bilan munosabatning mahsuli va muomalaning malakasi . Muomala jarayonida boshqa odamlar bilan boʻladi sifatida namoyon shaxsiy boʻlgan munosabatga kirishishning tashqi ahamiyatga molik tajribasi borliqqa nisbatan ichki munosabatlarini individual tanlanma 12 boʻlmagan kam kimdan hech dunyoda Biz . A.I Karimov 11. – . kerak kurashmoq uchun tinchlik va Xavfsizlik // quramiz jamiyat 347. - 330 . B– .10. T. , 2002 Oʻzbekiston : Toshkent oʻzgarishlarni demokratik Oʻzbekistonda . A.I Karimov 12. asoslarini jamiyati fuqarolik va chuqurlashtirish yanada demokratik yoʻl tanlagan Biz // yoʻnalishlari asosiy shakllantirishning : nt Toshke – . yoʻli hamkorlik bilan dunyo mahrifiy va taraqqiyot 51. - 3. B– .11. T , 2003. Oʻzbekiston jamiyatni – maqsadimiz bosh Bizning . A.I Karimov 13. isloh va modernizatsiya mamlakatni , yangilash va demokratlashtirish –. boʻlmaydi qaram kimga hech , qachon hech xalqi Oʻzbek // etishdir 222. - 174 B. – .13. T , 2005 Oʻzbekiston : Toshkent – dasturi milliy tayyorlash Kadrlar Respublikasi Oʻzbekiston 14. . b 75 – , 1997. Oʻzbekiston : Toshkent Karimovning Islom Prezidenti Respublikasi Oʻzbekiston 15. va yakunlari rivojlantirish iqtisodiy ijtimoiy mamlakatni yilda - 2007 « muhim eng chuqurlashtirishning islohotlarni iqtisodiy yilda - 2008 Mahkamasi Vazirlar bagʻishlangan ga » yoʻnalishlari ustuvor . soni fevral 9 –. 2008 Xalq soʻzi» gazetasi. « // majlisidagi mahruzasi –. haqida kamolot va saodat - baxt , Fazilat . Forobiy Nasr Abu 16. . 62 . B– , 2002. Yozuvchi : Toshkent : Toshkent – . shahri odamlar Fozil . Forobiy Nasr Abu 17. . b 224 – , 1993. nashriyoti merosi xalq nomidagi Qodiriy . A Jomih Al « Buxoriy al Ismoil ibn Muhammad Abdulloh Abu 18. . b 526 – jild. - , 1997. 4 tahririyati bosh Toshkent: Qomuslar –. » sahih - as М.: Мысль, – Славская К. Стратегия жизни. – Абульханова 19. 216 с. -. 1991 Спб.: – Алдер Х. НЛП: современные психотехнологии. 20. 24 с. 2- Питер, 2000. 138 b. – , 1983. Toshkent – qulub. - ul Mahbub Alisher Navoiy. 21. других Аллан Пиз. Язык телодвижений: как читать мысли 22. с. 257 - Кью, 1995. – М.: Ай – людей по их жестам. 97 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: Oʻzbekiston, 2003. – 36 b. 2. Karimov I.A. Oʻzbekistonning oʻz istiqlol va taraqqiyot yoʻli // Oʻzbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. – Toshkent: Oʻzbekiston, 1996. T.1. – B. 36-85. 3. Karimov I.A. Oʻzbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yoʻnalishlari // Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. – Toshkent: Oʻzbekiston, 1996. T.2. – B. 3-37. 4. Karimov I.A. Oʻzbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yoʻlida // Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. – Toshkent: Oʻzbekiston, 1996. T.3. – B. 175-366. 5. Karimov I.A. Oʻtmishsiz kelajak, hamkorliksiz taraqqiyot boʻlmaydi // Bunyodkorlik yoʻlidan. – Toshkent: Oʻzbekiston, 1996. T.4. – B. 331-339. 6. Karimov I.A. Oʻzbekiston XXI asr boʻsagʻasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari // Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yoʻlida. – Toshkent: Oʻzbekiston, 1998. T.6. – B. 31-261. 7. Karimov I.A. Barkamol avlod – Oʻzbekiston taraqqiyotining poydevoridir // Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yoʻlida. – Toshkent: Oʻzbekiston, 1998. T.6. – B. 324-346. 8. Karimov I.A. Buyuk ajdodlarimiz shavkatining timsoli boʻlgan yurt // Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – Toshkent: Oʻzbekiston, 2000. T.8. – B. 225-240. 9. Karimov I.A. Milliy mafkura – davlatimiz va jamiyatimiz qurilishida biz uchun ruhiy-ma’naviy kuch-quvvat manbayi // Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – Toshkent: Oʻzbekiston, 2000. T.8. – B. 462-474. 10. Karimov I.A. Yuksak mahnaviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Mahnaviyat, 2008. – 174 b. 96 xususiyatini determinatsiya qiladi. Myasioyev ta’biricha, bu munosabatlar qiziqish darajasini, hayajon kuchini, xohish yoki ehtiyojni tavsiflaydi va subyektlarning xulq-atvorida, xatti-harakatida, kechinmalarida namoyon boʻladi. Shaxsning munosabatlari muomalada turli darajadagi faollik, tanlovchanlik hamda ijobiy va salbiy tomonlari bilan aks etadi. Shaxslararo insoniy murojaat shakllari, usullari muomala yoki munosabat deyiladi. Olim muomalaning muloqotda keng tarqalgan shakllarini bayon etishga va tartibga keltirishga harakat qilgan. Birinchi holat kishilar oʻrtasidagi munosabatga murojaat shaklining mos tushishidir. Ikkinchisiga esa muomala shakli bilan shaxslararo munosabatlar bir-biridan keskin tafovutlanuvchi holatlar kiritiladi [106]. Shaxsga muomalaning ta’siri shart-sharoitlari va ruhiy omillari muallif tadqiqotlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Soʻzga ta’sirchanlik koʻp jihatdan shaxsning tashqi ta’sirga berilish darajasiga, qayta ishontirish qobiliyatiga bogʻliq. Moyillik shaxsning zakovatini belgilovchi barqaror xususiyati mahsuli emas, balki odamlarning oʻzaro munosabatlari natijasi hisoblanadi. A.A.Bodalevning ijtimoiy maylning ahamiyatini ochib beruvchi eksperimentlarida muomaladagi turli effektlarning idrok etilayotgan kishining muayyan ijtimoiy guruhga xos xislatlarning idrok obyektiga ham xos, deb qaralishida namoyon boʻlishi, muayyan guruh vakiliga duch kelganda kishilarning oldindan unga ushbu guruh vakillari boʻlgan kishilarga xos muayyan xislatlarni unga ham xos, deb qabul qilinishi bunday stereotipdan xalos boʻlishning murakkabligi tadqiq etilgan [51]. 13 axslararo munosabatlarda muloqotning ahamiyati Sh 1.2. odamlar amalga oshiradigan faoliyatlar ichida yetakchi Muloqot jamiyatda yashash – insondagi eng muhim ehtiyojni egallab, u oʻrinni . ehtiyojini qondiradi bogʻliq shaxs deb hisoblash bilan oʻzini va . kattadir ahamiyati uchun inson bir har uning ham uchun uning Sh ehtiyojlaridan faoliyatlari birgalikdagi odamlarning – Muloqot oʻzaro bilan birlari - bir mobaynida faolliklari turli chiqadigan kelib shaxsning bir har , ni Ya’ . jarayonidir kirishish munosabatlarga va qilish ijod , oʻyin , oʻqish , mehnat ( aoliyatlari f bajaradigan jamiyatda ichiga oʻz shakllarini sir ta’ oʻzaro va munosabat oʻzaro ) boshqalar til bilan birlari - bir odamlarning ish qanday har unki Ch . oladi fikrlar , ni i uzatish lumotlarni ma’ xil turli birlariga - bir , ni i topishish uchun uning Sh . qiladi talab hamkorlikni murakkab kabi mashinuvi al ishlarining , oʻrni tutgan jamiyatda shaxsning bir har ham bilan qobiliyati olish kirisha muloqotga uning obroʻsi , muvaffaqiyati . bogʻliqdir bevosita juda aslida muloqot shaxslararo tuyulgan osongina qarashda Bir oʻrganib mobaynida hayoti odam unga , boʻlib jarayon murakkab haqida ekanligi murakkab jihatdan psixologik Muloqotning . boradi qirrali koʻp shunchalik Muloqot : « yozadi shunday Parigin . F. B : iradi k quyidagilar oʻzida vaqtning bir unga , jarayonki ; jarayoni sir ’ ta oʻzaro individlarning ) a ; jarayoni almashinuvi axborot oʻrtasidagi individlar ) b ; jarayoni munosabati shaxsga boshqa shaxsning bir ) v ; jarayoni koʻrsatish sir ta’ boshqalarga kishining bir ) g ; oniyati imk bildirish hamdardlik birlariga - bir ) d ». jarayoni tushunishi birlarini - bir shaxslarning ) e ida har bir insonning ijtimoiy tajribasi, uning insoniy Asl jarayonlarining muloqot ham nuqsonlari , attoki h qiyofasi, fazilatlari, imkoniyatidan boʻlish muloqotda , ajralgan Jamiyatdan . mahsulidir qolishi saqlab sifatlarini individ oʻzida odam boʻlgan mahrum muloqotning uchun uning Sh . boʻlolmaydi shaxs u lekin , mumkin 14 Muomala ishtirokchilarining aloqaga kirishish jarayonida birboʻlgan birlariga nisbatan ular uchun u yoki bu darajada muhim oʻz bu maqsadlar , odatiy holdir koʻzlashlari muayyan maqsadlarni bir-biriga mos kelishi yoki bir-biridan farq qilishi koʻra mazmuniga muomala ishtirokchilarida mavjud – Mazkur maqsadlar . mumkin ularni amalga oshirish , sirida yuzaga kelib ’ ta lum motivlar ma’ boʻlgan subyekti sifatlarini rivojlanishi va har bir insonda muomalaning obyekti davomida shakllanadigan turli xulq-atvor usullaridan doimiy . foydalanishni taqozo qiladi muomala deb ataluvchi insonlarning , hollarda Koʻpgina holda bogʻliq shaxslararo munosabatlari faoliyat bilan chambarchas bilan u Sh . uning amalga oshirilishining sharti sifatida yuzaga chiqadi muomala xizmat qilayotgan faoliyat turi faoliyat qatnashchilari , birga oʻz uning jarayoni oqimiga , shakliga , asidagi muomala mazmuniga or . oʻtkazadi tahsirini oʻzaro uning amalga oshirilishi insonlarning , Shaxslararo muomala hamkorligini taqozo etadigan faoliyatning zaruriy komponenti insonlar jamiyati normal hayoti oʻzida bir vaqtning , qolmay boʻlibgina uchun zaruriy sharoit hamdir. Odamlarning turli birlashmalarida shaxslararo muomala farqlar yaqqol va oʻxshashliklar xarakterini solishtirganda ular orasidagi tomonlari muomala ular turmushining Oʻxshash . tashlanadi koʻzga va vazifalarni samarali bajarish qoʻyilgan ular oldiga , zaruriy sharoiti bilan u Sh . koʻrinadi ularning oldinga harakat qilishlari omili ekanligida . xarakterlanadi bilan turi faoliyat ustun oʻzidagi jamoa bir har , birga ushbu elementlarning amalga oshishi , toʻlaligi Rivojlanishning , Masalan . koʻrsatadi sir ta’ muloqot davomida insonning ahvoliga jiddiy tushunilganligi , muloqot davomida istalgan axborotning olinganligi , haqidagi signalning mavjudligi qoniqish hissini keltirib chiqaradi nada faollashtiradi. ya keyingi muloqot jarayonini ilmiy toʻplangan va Yuqorida keltirilgan fikr-mulohazalar kasbiy muloqot sohasida ilmiy izlanish va manbalar muomala jarayoni olib borayotgan tadqiqotchilar hamda keng kitobxonlar ommasi uchun . umiddamiz degan , boʻladi foydali 95 Xulosa XXI asrda odamning eng tabiiy boʻlgan muloqotga ehtiyoji, uning sirlardan xabardor boʻlish va oʻzgalarga samarali ta’sir eta olishga boʻlgan intilishi yanada oshdi va buning qator sabablari bor. Birinchidan, industrial jamiyatdan axborotlar jamiyatiga oʻtib bormoqdamiz. Axborotlarning koʻpligi aynan inson manfaatiga aloqador ma’lumotlarni saralash, u bilan toʻgʻri munosabatda boʻlishni taqozo etadi. Axborot XXI asrda eng nodir kapitalga aylanadi va bu oʻz navbatida insonlarga zarur axborotlarning uzatilishi tezligi va tempini oʻzgartiradi. Ikkinchidan, turli kasb-faoliyat sohasida ishlayotgan odamlar guruhining koʻpayishi, ular oʻrtasida munosabatlar va aloqalarning dolzarbligi axborotlar tigʻiz sharoitida oddiygina muloqotni emas, balki professional, bilimdonlik asosidagi muloqotni talab qiladi. Umuman, XXI asrning korporatsiyalar asri boʻladi, deb bashorat qilayotgan iqtisodchilar ham bu korporatsiya insonlarning oʻzaro til topishlariga qaratilgan malakalarning rivojlangan, mukammal boʻlishi haqida gapirmoqdalar. Undan tashqari, bu kabi korporativ aloqa koʻp hollarda bevosita yuzma-yuz emas, balki zamonaviy texnik vositalar – uyali aloqa, fakslar, elektron pochta, internet kabilar yordamida aniq va loʻnda fikrlarni uzatishni nazarda tutadi. Bu ham oʻziga xos muloqot malakalarining ataylab shakllantirilishini taqozo etadi. Uchinchidan, oxirgi paytlarda shunday kasb-hunarlar soni ortdiki, ular sotsionomik guruh kasblar deb atalib, ularda «odamodam» dialogi faoliyatning samarasini belgilaydi. Masalan, pedagogik faoliyat, boshqaruv tizimi, turli xil xizmatlar (servis), marketing va boshqalar shular jumlasidandir. Bunday sharoitlarda odamlarning ataylab muloqot bilimdonligining oshirilishi mehnat mahsuldorligini belgilaydi. Shuning uchun ham hozirda muomala, uning tabiati, texnikasi va strategiyasi, muloqotga oʻrgatish (ijtimoiy psixologik trening) masalalari bilan shugʻullanuvchi fanlarning ham jamiyatdagi oʻrni va salohiyati keskin oshdi [84]. 94 shaxs taraqqiyotidagi ahamiyatini tasavvur qilishda uning funksiyalarini tahlil qilamiz. Har qanday muloqotning eng elementar funksiyasi – suhbatdoshlarning oʻzaro bir-birini tushunishlarini ta’minlashdir. Bu oʻzbeklarda samimiy salom –alik, ochiq yuz bilan kutib olishdan boshlanadi. Oʻzbek xalqining eng nodir va buyuk xislatlaridan biri ham shuki, uyiga birov kirib kelsa, albatta, ochiq yuz bilan kutib oladi, koʻrishadi, soʻrashadi, hol-ahvol soʻraydi. Shunisi xarakterliki, ta’ziyaga borgan chogʻda ham ana shunday samimiyatli qabulni his qilamiz. Uning ikkinchi muhim funksiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir. Odam bolasi faqat odamlar davrasida ijtimoiylashadi, oʻziga zarur insoniy xususiyatlarni shakllantiradi. Odam bolasining yirtqich hayvonlar tomonidan oʻgʻrilanib ketilishi, soʻng ma’lum muddatdan keyin yana odamlar orasida paydo boʻlishi faktlari shuni koʻrsatganki, «mauglilar» biologik mavjudot sifatida rivojlanaveradi, lekin ijtimoiylashuvda ortda qolib ketadi. Bundan tashqari, bunday holat boladagi bilish qobiliyatlarini ham cheklashi koʻplab psixologik eksperimentlarda oʻz isbotini topdi. Muloqotning yana bir muhim vazifasi – u odamni u yoki bu faoliyatga hozirlaydi, ruhlantiradi. Odamlar guruhidan uzoqlashgan, ular nazaridan qolgan odamning qoʻli ishga ham bormaydi, borsa ham jamiyatga emas, balki faqat oʻzigagina manfaat keltiradigan ishlarni qilishi mumkin. Masalan, koʻplab tadqiqotlarda izolyatsiya, ya’ni odamni yolgʻizlatib qoʻyishning uning ruhiyatiga ta’siri oʻrganilgan. Masalan, uzoq vaqt termokamerada boʻlgan odamda idrok, tafakkur, xotira, hissiy holatlarning buzilishi qayd etilgan. Lekin ataylab emas, taqdir taqozosi bilan yolgʻizlikka mahkum etilgan odamlarning maqsadli faoliyatlar bilan oʻzlarini band etishlari u qadar katta salbiy oʻzgarishlarga olib kelmasligini ham olimlar oʻrganishgan. Lekin baribir har qanday yolgʻizlik va muloqotning yetishmasligi odamda muvozanatsizlik, hissiyotga beriluvchanlik, hadiksirash, xavotirlanish, oʻziga ishonchsizlik, qaygʻu, tashvish hislarini keltirib chiqaradi. 15 oʻtgach lum vaqt ma’ boʻlganlar mahkum yolgʻizlikka unisi qiziqki, Sh yoki his koʻrgan avval biror Bu ovoz chiqarib, gapira boshlasharkan. , keyinchalik nimagadir boʻlsa qilayotgan narsasi xususidagi gaplar Sifr ekan. Masalan, bir M. boʻlar qarab gapiraverish ehtiyoji paydo gʻor degan olim ilmiy maqsadlarini amalga oshirish uchun 63 kun hida yashagan ekan. Uning keyinchalik yozishicha, bir necha kun ic bilan dialog u va ushlab oladi oʻrgimchakni turgan yerda bir , u oʻtgach ichidagi tanho tirik gʻor Biz, deb yozadi u shu hayotsiz . « anadi boshl uning , bilan gaplasha boshladim oʻrgimchak mavjudotlar edik. Men » ... boshladim qaygʻura taqdiri uchun qondirilishi toʻla ehtiyojining boʻlgan axsning muloqotga Sh , . Odamlar, ularning borligi koʻrsatadi sir ta’ uning ish faoliyatiga ham gaplashish imkoniyatining mavjudligi fakti oʻzaro shu muhitda odamni ishlash qobiliyatini ham oshirarkan, ayniqsa, koʻpincha qilinadigan ishlar, birgalikda yonma-yon turib oʻtirib gaplashib oldida turgan hamkasbiga oʻz bajariladigan operatsiyalarda odamlar iroda topadi. qoʻshimcha va tezroq ishlashga kuch , koʻproq qarab yonidagi odam unga yoqsa, ular oʻsha hamkorlikda , bu Toʻgʻri bayramga « , unda odam ishga boʻlsa simpatiya hissi oʻzaro oʻrtasida uning uchun ham amerikalik Sh qoladi. boʻlib keladigan » kelganday sotsiolog hamda psixolog Jon Moreno asrimiz boshidayoq ana shu ganib, sotsiometrik oʻr sirini ta’ omilning unumdorlikka bevosita bir- va asosida bir-birini yoqtirgan soʻrovnoma ni ya’ texnologiyani, sotsiometriya metodikasiga va birini inkor qiluvchilarni aniqlagan asos solgan edi. oʻzaro y qilib, muloqot odamlarning jamiyatda unda Sh hamkorlikdagi faoliyatlarining ichki psixologik mexanizmini tashkil etadi. Qolaversa, hozirgi yangi demokratik munosabatlar sharoitida – turli ishlab chiqarish qarorlarini yakka tartibda emas, balki kollegial , hisobga olsak boʻlganligini birgalikda chiqarish ehtiyoji paydo muloqat texnikasi mehnat va omala madaniyati mu odamlarning unumdorligi hamda samaradorlikning muhim omillaridandir. 16 chiqarish izchillik roʻyobga maqsadlarni ulugʻvor borasida belgilangan limini ta’ -2009-yillarda maktab . “2004 bilan amalga oshirilmoqda rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi doirasida yangi maktab binolari mirlash ishlari olib ta’ joriy , kapital , kapital rekonstruksiyalash , qurildi borildi. lim ta’ qoʻyilgan holiga tashlab oʻz Natijada yillar davomida tubdan , muassasalarining moddiy-texnik bazasi mustahkamlandi jarayonini tashkil etish oʻqitish zamonaviy talablar asosida , yangilandi qishloq maktablari va shahar , uchun munosib shart-sharoitlar yaratildi tafovutga barham berildi. oʻrtasidagi maktab ta texnologiyalar joriy etildi. 9400 ilgʻor tizimiga lim Ta’ lim ta’ Mazkur . minlandi ta’ rusumdagi kompyuterlar bilan soʻnggi orqali xalqaro tarmogʻi axborot ” ziyonet “ muassasalarining barchasi lim maktablarida shu yillar ichida Umumta’ . internet tizimiga ulandi ular zarur texnik jihozlar va Axborot resurs markazi tashkil etildi ta 1074 minlandi. ta’ toʻliq bilan Maktablarni zamonaviy kompyuter texnologiyalari bilan ga minlash darajasi 2004-yildagi 14 % dan hozirga kelib 96 % ta’ limiga ta’ lim jarayonining dunyo ta’ mlakatimizda Ma . koʻtarildi soʻnggi eng boʻlayotgan fan-texnika sohasida , integratsiyalashuvi lim mazmuniga singdirib borish ta’ yangiliklarni tezkor ravishda oʻquv elektron boʻyicha fanlari oʻquv Barcha . imkoniyati yuzaga keldi axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish , vositalaridan oʻzlashtirish bilimlarni oʻquvchilarning imkoniyatining kengayishi samaradorligini sezilarli darajada oshirdi. oʻsib , rivojlantirish mutanosib bilan tarbiya - lim ta’ Sportni salomatligini naviy ma’ va jismoniy ing avlodn yosh kelayotgan rivojlantirish sportini olalar B Oʻzbekiston maqsadida shakllantirish ravishda ommaviy yoshlarni Mamlakatimizda . etildi tashkil jamgʻarmasi lim umumta’ qaratilgan qilishga jalb harakatiga sport va tarbiya jismoniy hunar - kasb maxsus oʻrta ”, nihollari Umid “ oʻquvchilarining blari makta oʻquv oliy va ” avlod Barkamol “ oʻquvchilarining muassasalari lim ta’ ichiga oʻz musobaqalarini sport ” Universiada “ talbalarining yurtlari . etildi joriy tizim yagona boʻgʻinli uch olgan 93 esa ular ikki xil rangdagi bosh kiyimlariga ega boʻlishadi. Birinchisidan yoz, ikkinchisidan qish mavsumida foydalanishadi. Mazkur bosh kiyimlari avtomobil haydovchilarini hushyorlikka chorlaydi. Koʻchako‘yda oʻquvchilar ajralib turadi. Yaponiyada maktab binolari, sinflar va sport zallari bir xil TIP asosida loyihalangan. Jihozlanishi ham bir xil. Yaponiyada birinchi sinfdan to oxirgi sinfgacha oʻtish imtihonlari boʻlmagan, unchalik keng tarqalmagan nodavlat maktablar ham faoliyat koʻrsatadi. Yaponiya maktablarida bola tarbiyasida ota-onadan koʻra oʻqituvchining tutgan oʻrni yuqoriroq. Hozirgi kunda jahon ilm-fan ahlining Oʻzbekiston ta’lim siyosatiga qiziqishining kuchayishi, olib borilayotgan islohotlardan qoniqishining ikki sababi bor, deb oʻylaymiz. Birinchidan, mamlakatimiz ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar, ijobiy ishlar vorisiylik tamoyiliga ega. Ya’ni, ilm-fanga, ta’lim sohasiga e’tibor bizga milliy meros. Zero, yurtimiz mutafakkir olimlari, ziyolilar, Vatan fidoyilari har doim ham ilm-fanni mamlakat va millat rivojining ustivor yoʻnalishi deb bilganlar. Ikkinchidan, bunday merosga e’tibor mustaqillik yillarida yangicha sifat bosqichiga koʻtarildi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va “Ta’lim toʻgʻrisida” gi Qonun aslida millat va mamlakatning buguni va ertasi uchun qanday mustahkam poydevor qoʻyilayotganining yorqin namunasidir. Mazkur qonun hujjatlarida inson manfaatlari, ya’ni uning oʻz ijtimoiy mohiyatini, oʻzligini anglash, imkoniyatlarini toʻliq ishga solishi va farovon hayot kechirishi uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish ustuvorlik kasb etdi. Muntazam davom etadigan ushbu jarayonga hamohang tarzda maktabgacha ta’lim, umumiy oʻrta ta’lim, oʻrta maxsus kasb-hunar ta’limi, oliy oʻquv yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’limdan iborat uzluksiz ta’lim tizimi joriy etildi. Ma’lum bir mamlakatning rivoji yoki tanazzulida ijtimoiy soha, ayniqsa, ta’limtarbiyaning oʻrni qanchilik hal etuvchi kuchga ega ekanligini anglab yetish qiyin emas. Yurtimizda ta’lim-tarbiya sohasini rivojlantirish 92 1.3. Muloqot bosqichlari va turlari Muloqot jarayoni oʻziga xos ravishda murakkab boʻlib, bunda uch xil bosqich mavjud. Dastlabki bosqich — odamning oʻz-oʻzi bilan muloqotidir. T.Shibutani “Ijtimoiy psixologiya” darsligida: “Agar odam ozgina boʻlsa ham oʻzini anglasa, demak, u oʻz-oʻziga koʻrsatmalar bera oladi”, – deb toʻgʻri yozgan edi. Odamning oʻz-oʻzi bilan muloqoti aslida uning boshqalar bilan muloqotining xarakterini va hajmini belgilaydi. Agar odam oʻz-oʻzi bilan muloqot qilishni odat qilib olib, doimo jamiyatdan oʻzini chetga tortib, tortinib yursa, demak u boshqalar bilan suhbatlashishda, til topishishda jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechiradi, deyish mumkin. Demak boshqalar bilan muloqot – muloqotning ikkinchi bosqichidir. A.N.Leontev oʻzining “Psixika taraqqiyotidan ocherklar" kitobida muloqotning uchinchi shakli – avlodlar oʻrtasidagi muloqotning ahamiyati toʻgʻrisida shunday deb yozadi: «Agar barcha katta avlod oʻlib ketganida, insoniyat turi yoʻq boʻlib ketmasdi, lekin jamiyatning taraqqiyoti ancha orqaga surilibgina emas, balki yoʻqolib ham ketishi mumkin edi». Haqiqatan ham, avlodlararo muloqotning borligi tufayli har bir jamiyatning oʻz madaniyati, madaniy boyliklari, qadriyatlari mavjud boʻladiki, buning ahamiyatini tushungan insoniyatning eng ilgʻor vakillari uni doimo keyingi avlodlar uchun saqlab keladilar hamda ta’lim, tarbiya va kundalik muloqot jarayonida uni avloddan-avlodga uzatadilar. Muloqotning hayotimizdagi shakl va koʻrinishlariga kelsak, uning har bir shaxsning hayotiy vaziyatlarga mos keladigan, oʻsha vaziyatlardan kelib chiqadigan koʻrinishlari va turlari haqida gapirish mumkin. Lekin umumiy holda har qanday muloqot yo rasmiy yoki norasmiy tusda boʻladi. Agar rasmiy muloqot odamlarning jamiyatda bajaradigan rasmiy vazifalari va xulq-atvor normalaridan kelib chiqsa, masalan, rahbarning oʻz qoʻl ostida ishlayotgan xodimlar bilan muloqoti, professorning talaba bilan muloqoti va hokazo, norasmiy 17 uning va tayanadi munosabatlariga shaxsiy odamning bu – muloqot va maqsadlari - niyat , oʻylari - fikr suhbatdoshlarnnng oʻsha mazmuni , i suhbat doʻstlar , Masalan . belgilanadi bilan munosabatlari emotsional vaqtida tanaffus , suhbati hilar yoʻlovc chiqqan safarga uzoq ezdda y po borasidagi munosabatlar shaxsiy , moda , sport talabalarning ham uchun boʻlgani mos tabiatlariga asl Odamlarning . munozaralari oladi ni vaqt koʻproq hayotida odamlarning doimo muloqot norasmiy , kerakki kidlash ta’ shuni in Lek . charchamaydilar ular bunda va uning ni ya’ , kerak qobiliyatlar ham muloqotga shunday ana odamda , bilish yoʻllarini suhbatlashish , koʻngilligi ochiq , sergapligi qanchalik shaxsiy boshqa va tushunishi oʻzgalarni , qobiliyati topishish til . koʻrsatadi sir ta’ bevosita samarasiga oqotning mul kundalik sifatlari , ayniqsa , boʻlolmaydi rahbar ham odam hamma uchun uning Sh uchun buning chunki , uravermaydi qoʻl ham hamma ishga pedagogik xabardorlik texnikasidan muloqot norasmiy ham , rasmiy ham undan . qilinadi talab : uning , koʻra yoʻnalishiga va mavzui t Muloqo va qaratilgan jamoatchilikka keng ( yoʻnaltirilgan ijtimoiy  ); oqot mul chiqadigan kelib manfaatlaridan jamiyat hamkorlikdagi oʻzaro ( yoʻnaltirilgan predmetga guruhdagi  lim ta’ , hnat me – muloqot mobaynidagi oshirish amalga faoliyatni guruh jarayonida bajarish topshiriqni konkret yoki jarayonidagi ); muloqoti zolarining a’ oʻz bilan shaxs boshqa shaxsning bir ( muloqot shaxsiy  pedagogik ); munosabatlari oʻrnatgan maqsadida ochish muammolarini amalga oʻrtasida etuvchilar ok ishtir jarayonda pedagogik ( muloqot . farqlanadi turlari ) jarayoni sir ta’ oʻzaro murakkab oshiriladigan shakllari turlichadir. Masalan, bu faoliyat va Muloqotning turi texnik vositalar yoki bu yoki u boʻlishi » yuzma - yuz « sita bevo ; orqali amalga oshiriladigan ) ʻxshash shunga o va (telefon, telegraf ; boʻlishi doʻstona yoki amaliy biror professional faoliyat jarayonidagi - obyektli ekt suby yoki ) tipli (dialogik, sheriklik - subyekt ekt suby mumkin. boʻlishi ) (monologik 18 oʻzaro oʻrtasida bartaraf etilishi, berilgan topshiriqlarning guruhlar mahoratini belgilab beradi. oʻqituvchi inoqlikda bajarilishi muddat umumjahon Bu yili 240 kun davom etadi. oʻquv Mamlakatda , aniqsa, yuqori sinf oʻqituvchilari standartiga mos kelmasa-da, yapon berib, ularni uyda ham kuniga koʻproq vazifalarini uy oʻquvchilariga qilishga undaydi. Ota-onalar ham farzandlarining -6 soatdan dars 5 liyat bilan yondashadi. Ular bolalarining mas’u -tarbiyasiga katta lim ta’ Farzandi qiladilar. nazorat iy qat’ bajarishini vaqtida oʻz vazifalarini uy barcha , maktabga borib oʻrniga uning qoldirilsa, dars boʻlib kasal kelib, bolalariga tushuntirib berishga oʻrganib mavzularni oʻtilgan ham vaqt topishadi. Yaponiyaning har bir maktabida xonalar eshigiga mumkin: qishingiz oʻ shunday eslatmalarni taqillating. 2-3 marta eshikni kirishdan oldin Ichkariga  , soʻrab ruxsat bergach, ichkariga kirib, kechirim Oʻqituvchi  gap boshlang. eting. dingizni qisqa ifoda Maqsa  . soʻrang kechirim , Suhbat yakunlangach  chiqib, eshikni sekin yoping. fdan Sin  amal qiladi. iy qat’ Maktabda katta-yu kichik ana shu qoidalarga -sinf 6 oʻquvchilari uningdek, aksariyat maktablarda 1-sinf Sh oʻqish ularning har biri yoʻsinda u Sh . qoʻyiladi biriktib oʻquvchilariga sinf boshlangʻich ana an’ Bu . boʻladi davrida alohida himoyachiga ega Maktab . maktabga moslashishi uchun juda zarur oʻquvchilarning . qoʻyilgan qoidalar ham belgilab koʻplab uchun boshqa oʻquvchilari Masalan, qizlarga pardoz-andoz qilish, turli taqinchoqlar, hatto soch ruxsat berilmaydi. Mamlakatda ham foydalanishga toʻgʻnagʻichlaridan , tibor beriladi. Masalan e’ kiyinishiga ham katta oʻquvchilarning oʻquvchilari ) maktab (10-12-sinflar oʻrta yuqori va ) -9-sinflar (7 asosiy esa erkinroq oʻquvchilari rasmiy kiyim kiyishga majburlar. 1-6-sinf ekani sezilib turishi oʻquvchisi kiyinishlari, biroq ularning maktab koʻzga uzoqdan oʻquvchilariga lozim. Yaponiyada 1-sinf tashlanadigan sariq rangdagi kepkalar tarqatiladi. 2-sinfdan boshlab 91 foydalanishiga ruxsat beriladi. 7-9-sinf oʻquvchilari uchun kasb tanlashga koʻmaklashuvchi maxsus pedagog va psixologlar ajratiladi. Ular bolalarning salohiyatini oʻrganib, qaysi sohaga qiziqishi kuchli ekanini aniqlaydi va oʻquv muassasasi yoki kasbni tanlashiga yordam beradi. Mamlakatning xoh chekka qishlogʻida, xoh shahar markazida boʻlsin, ta’lim muassasalarida bilim olish uchun bir xil sharoit yaratilgan. Maktabni tamomlagan oʻquvchilarning 66 foizi litsey va kasb-hunarga ixtisoslashtirilgan texnika maktablariga qabul qilinadi. Bu esa Yevropa davlatlari orasida eng yaxshi koʻrsatkich hisoblanadi. “Bola kattalarga nisbatan turli shart-sharoit va qiyinchiliklarga moslashuvchan boʻladi. Faqat u bilan munosabatga kirishishda eng toʻgʻri yoʻlni aniqlab olish kerak. Zarur boʻlganda unga ma’lum bir talab va chegaralar qoʻyib borilsa, koʻzlangan maqsadga osonlikcha erishiladi”. Ushbu fikrlar Yaponiya ta’lim tizimi asoschilari Nakaz Todzyu va Kanbara Ekikenga tegishli. 17-asrda paydo boʻlgan mazkur ta’lim tizimi bugungi kunda ancha zamonaviylashib, Sharqiy Osiyoda joylashgan ushbu davlatning qudratini namoyon etib, dunyo miqiyosida tutgan oʻrnini mustahkamlab turibdi. Mamlakatda 12 yillik maktab ta’limining teng yarmi boshlangʻich ta’lim hissasiga toʻgʻri keladi. Oʻqishning ilk kunlari bolalar onalari bilan birga maktab boʻylab sayohat oʻtkazishadi. Yaponiyada bolalar 6 yoshdan boshlangʻich maktabga boradi. Ilk davrda oʻquvchilarni qobiliyatiga qarab sinfdan-sinfga koʻchirish yoki qoldirish, kuchli va kuchsiz guruhlarga ajratish mahn etilgan. Sanoqli xususiy maktablardagina ayrim guruhlarda matematika va ingliz tili fanlari chuqurlashtirilgan holda oʻqitiladi. Bolalar maktabga moslashib olgach, turli xarakterdagi, layoqati va iqtidori bir-biridan farq qiladigan oʻquvchilar 5-6 nafardan iborat guruhlarga boʻlinadi. Har bir guruhda yetakchilar hamda past oʻzlashtiruvchi oʻquvchilar aniqlab olinadi. Maktablarda oʻqituvchilar oʻquvchilarni qattiqqoʻllik bilan boshqarish, ularga zugʻum oʻtkazishi qat’iy ta’qiqlangan. Guruhlardagi har qanday kelishmovchilikning tezda 90 Har bir muloqot turining oʻz qonun-qoidalari, ta’sir usullari va yoʻl-yoʻriqlari borki, ularni bilish har bir kishining, ayniqsa, odamlar bilan doimo muloqotda boʻladiganlarning burchidir. Muloqot murakkab jarayon boʻlganligi uchun ham ayrim olingan muloqot shaklini analiz qilganimizda, unda juda xilma-xil koʻrinishlar, komponentlar va qismlar borligini aniqlashimiz mumkin. N.I.Shevandrin esa shaxslararo muomalaning 3 shakli haqida mulohaza yuritadi: Imperativ muloqot. Bu – avtoritar, direktiv muloqot shaklidir. Muomaladagi sherik bilan uning xatti-harakatini, hayotiy ustanovkalari va fikrlarini nazorat qilish, uni ma’lum harakatlar yoki qarorlar qabul qilishga majbur etishni maqsad qilib oluvchi muloqot. Bu holatda muloqot boʻyicha sherik ta’sir obyekti, passiv tomon sifatida qaraladi. Ta’sir vositasi sifatida buyruqlar, koʻrsatmalar va talablardan foydalaniladi. Imperativ muloqot koʻp qoʻllaniladigan qator faoliyat turlarini sanab oʻtish mumkin. Bunday faoliyat sohalariga harbiy – nizomiy munosabatlar, favquloddagi vaziyatlarda, ekstremal sharoitlardagi «Boshliq-boʻysunuvchi» munosabatlari kiradi. Ammo shaxslararo munosabatlarning hamma sohalariga ham imperativ muloqotning qoʻllanishi oʻrinli boʻlmaydi, bular – shaxsiyintim va oilaviy munosabatlar hamda pedagogik faoliyatdagi munosabatlardir. Manipulyativ muloqot – bu muloqotdagi sherikka oʻz maqsadiga erishish uchun zimdan, yashirin tarzda ta’sir etishga asoslangan muloqotdir. Xuddi imperativ muloqotda boʻlgani kabi, manipulyativ muloqotda ham muloqotdagi sherikni obyektiv idrok etishni, insonni fikr-oʻylari va xatti-harakatlarini nazorat qilishga erishishga harakat qilishni taqozo etadi [140, B. 95]. Manipulyativ muloqot koʻp qoʻllaniladigan soha biznes va umuman ishbilarmonlik sohalaridir. Deyl Karnegi va uning izdoshlari tomonidan rivojlantirilgan muloqot konsepsiyasi aynan shu turdagi muloqotni targʻib etadi [69]. 19 sohasida keng targʻibot Manipulyativ muloqot shakli reklama- . qoʻllaniladi sir vositalarini ta’ uni qayd etish lozimki, manipulyativ Sh sir vositasi a’ ulardan mehnat sohasida boshqa kishilarga t va egallash sifatida foydalanish oxir-oqibatda kishi uchun bu muloqot shaklining . olib kelishi mumkin koʻchishiga uning boshqa munosabatlar sohasiga oʻzaro va doʻstlik Ayniqsa, manipulyativ muloqotdan mehr-muhabbat, . koʻradi munosabatlar zarar asosida qurilgan bogʻlanish bir-biriga olgan kishi oxir- muloqotiga asos qilib oʻz Manipulyativ muloqotni atti- x » qoliplashtirilgan « axs Sh oqibatda uning qurboniga aylanadi. oʻz maqsadlarga ergashib, va motivlar yolgʻon , koʻnikib harakatlarga . oʻqotadi y hayotiy tayanch ustunini yondashishning ashaddiy » karnegicha « Muloqotga kidlaganidek, manipulyatorni ta’ strom o Sh tanqidchilaridan biri E. siyqalashishi, tuygʻular , yolgʻonchilik : xarakterlaydigan asosiy sifatlar - oʻz , zerikish holati, haddan tashqari yoʻqolishi hayotga qiziqishning yoʻqolishidir boshqalarga ishonchning va oʻziga nazorat qilish, oʻzini [140]. manipulyativ muloqot shakllarini yaxlit tarzda va Imperativ sifatida xarakterlash koʻrinishlari monologik muloqotning turli sir obyekti sifatida qaraydigan ta’ mumkin. Muloqotdagi sherikni faqat oʻz olmaydi, uni inkor etib, koʻra kishi aslida haqiqiy suhbatdoshni bilan muloqot qiladi. oʻzi - oʻz yoʻlida vazifalari va maqsad bir- va oʻzini muloqotdagi sheriklarning bu – ialogik muloqot D – subyekt « , teng huquqli an birlarini tushunishlarini maqsad qilg muloqotidir. Dialogik muloqot sheriklarning bir- tarzidagi » subyekt birlarini yanada chuqurroq tushunishlariga, ularning yangi qirralarini ochilishiga, shaxs sifatida kamol topishlariga imkon yaratadi. Juravlyovning izlanishlarida jamoani samarali boshqarishda .A. A siri mohiyati, psixologik ta’ rahbar kommunikativ layoqatliligining isida mulohaza toʻgʻr xususiyatlari boʻlish tavsiflari, namoyon yuritiladi. Uning talqinicha, shaxsning kommunikativ layoqatliligi , boshqa odamlar bilan yengil muloqotga kirishuvchanligi 20 u bois, Sh keladi. toʻgʻri magistr darajasiga ega pedagog mavqeyini saqlab qolish uchun va oʻrni ish oʻz oʻqituvchilardan lim muassasalarida har ta’ Boshlangʻich tinmay izlanish talab etiladi. erkak oʻqituvchisi muassasalarining esa 45 foiz lim ta’ oʻrta , toʻrtinchi va qoʻllanma oʻquv istagan oʻzi Oʻqituvchilar pedagoglardan iborat. . huquqiga ega oʻtish yordamchi dasturlardan foydalanib, darsni erkin Faqat ushbu manbalar bugungi kun talabiga javob berib, milliy 6 lim ta’ boshlangʻich Finlandiyada . manfaatlarga zid kelmasligi lozim darajasidan oʻzlashtirish bilimlarni Oʻquvchilarning yil davom etadi. ravishda qoʻshimcha -sinfdan ingliz tilini, 5-sinfdan nazar 3 iy qat’ majburiy. Erta oʻrganish rus tillaridan birini va nemis, fransuz bank va limdanoq soliq ta’ boshlangʻich ni ya’ yoshdan, kabilar haqida muayyan tushunchaga toʻldirish lumotnomalarni ma’ borishadi. Maktabning har bir sinfida 15 nafardan bola boʻlib ega oʻquvchilarning pedagoglarga bu va qilib belgilangan yor me’ oʻqishi imkon yaratadi. uchun shugʻullanish alohida biri bilan har maktab dasturidan qolib oʻquvchilari sinf oshlangʻich B oladi. dars qoʻshimcha ketmaslik uchun haftada ikki-uch marta tutadi. Ular navbat bilan oʻrin Maktab hayotida ota-onalar ham muhim maktab , muassasasiga borib oʻquv haftaning har chorshanba kuni . Fin millatiga boʻlishadi lumotga ega ma’ aniq toʻgʻrisida faoliyati ni ikkinchi davlat ya’ -sinfdan boshlab shved, 7 oʻquvchilar mansub boshlaydilar. Yuqori sinf oʻrgana tilini, shvedlar esa fin tilini 30 foizi tengdoshlaridan qolib ketmaslik uchun ining oʻquvchilar va toʻgarak vaqtida ham til ta’ darslarga, 43 foizi esa yozgi qoʻshimcha qatnaydilar. Finlandiyada fanlarni qay mashgʻulotlarga qoʻshimcha -sinfni 9 oʻquvchilarning nazar, iy qat’ oʻzlashtirishidan darajada . 9-sinfgacha qoʻyilmaydi yoʻl bitirgunga qadar tabaqalashishiga vazifasi berilmasligi ushbu uy bilimi baholanmasligi, oʻquvchilarning . xos xususiyatlaridan biri hisoblanadi oʻziga lim tizimining ta’ yurt ilimlari maktabda olgan b toʻlgandagina 16 yoshga Oʻquvchilar va Oʻquvchi . oʻtishadi bor test sinovidan ilk ommaviy tarzda boʻyicha yoki internetdan qoʻllanmalar oʻquv talabalarga imtihonlarda turli 89 oʻquvchilarning oʻzlashtirish darajasi emas, balki mustaqil fikrlash, dunyoqarashini kengaytirishga undaydigan noodatiy topshiriqlarni bajarish imkoniyatlari ham koʻrib chiqiladi. Masalan, 2000-yili tashkilot tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda, asosan, oʻquvchilarning matnni oʻqish va tushunish darajasiga koʻproq ehtibor berilgan. Mutaxassislar bolalarga ilmiy jurnallardagi matnlarni oʻqitib, mavzu yuzasidan savollarga javob olishgan. 2003-yili bolalarning matematika, 2006-yili esa tabiiy fanlarni oʻzlashtirish darajasi chuqur oʻrganilgan. Tashkilot mutasaddilari berilgan topshiriqlarni ijobiy bajargan oʻquvchilar fanlarni mustaqil oʻzlashtirish, shiddatkor zamonda har qanday sharoitda ham oʻz oʻrniga ega boʻlishiga ishonch bildirishgan. Shu bois RISA oʻtkazgan tadqiqot natijalari nafaqat jamiyat va hukumatlarni, tabiiyki, farzandi taqdiridan xavotirlanayotgan ota-onalarni ham qiziqtirayotir. RISA tashkiloti 13 yil mobaynida turli mamlakatlardagi ta’lim darajasini 4 marotaba tekshirib ulgurdi. Tadqiqotlar natijasiga koʻra, Finlandiya ta’lim tizimi dunyoda yetakchi oʻrinda turishi isbotlandi. Keyingi oʻrinlarni Osiyo qit’asida joylashgan Janubiy Koreya, Xitoy, Yaponiya hamda Singapur band etdi. Finlandiya ta’lim tizimining muvaffaqiyati siri, birinchi navbatda, mamlakatda pedagog kadrlarning yuksak tayyorgarligi bilan izohlanadi. Mamlakatda oʻqituvchilik sohasi eng obroʻli kasblardan biri boʻlib, nufuzi jihatdan shifokorlik va huquqshunoslik kabi kasblarga tenglashtiriladi. Oʻqituvchilar barcha universitetlardagi pedagogika fakultetlarini bitirib chiqayotgan iqtidorli magistrlar orasidan saralab olinadi. Agar talaba maktabgacha ta’lim muassasasida tarbiyachi yoki kechki maktabda oʻqituvchi boʻlib ishlashni istasa, uch yillik bakalavr diplomi bilan ham bu vazifani bajarishi mumkin. Ammo aksariyat talabalar ta’limning ikki yillik magistratura bosqichini ham oʻqishni ma’qul koʻradilar. Har yangi oʻquv yili boshida barcha oʻqituvchilar qaytadan tanlov asosida ishga qabul qilinadi. Maktablarda oʻqituvchilik lavozimiga oʻtkaziladigan tanlovlarda esa 1-oʻringa oʻrtacha 12 nafar 88 tortinchoqlik, ma’naviy niqobning yoʻqligi bilan belgilanadi. Kommunikativ layoqatlilik bir qator empirik referentlarga ega boʻlib, uning ifodalanishini baholash imkoniyatini vujudga keltiradi. Shaxsning kommunikativ layoqatliligini ifodalanish darajasi toʻgʻrisida mulohaza yuritish uchun aloqaga kirishuvchanlikning oʻzi yetarli emas. Ikkinchi majburiy referent – bu mazkur aloqalarning hissiy intonatsiyasidir. Uning ta’kidlashicha, yakka shaxs faoliyatining psixologik tahlili faoliyat subyektining boshqa odamlar bilan aloqasini, ya’ni muloqotini mavhumlashtiradi. Bu mavhumlashtirish nihoyatda muhim boʻlsa-da, oʻrganilayotgan hodisa, voqea, holatlarni bir tomonlama yoritish imkonini beradi [41]. 21 toʻsiqlar Muloqotdagi 1.4. yingi vaqtlarda shaxslararo muomaladagi psixologik Ke tiborini ’ mutaxassislar diqqat e koʻpgina qiyinchiliklar muammosi axslararo muomaladagi qiyinchiliklar turli ilmiy Sh tortmoqda. oʻziga navbatida muomaladagi oʻz adabiyotlarda turlicha tavsifda beriladi, ularni keltirib chiqaruvchi sabablarni va qiyinchiliklarni klassifikatsiyalashga intilishlar ham ilmiy izlanishlarda xilma-xil G.G. toʻsiqlarni tarzda hal etiladi. Xususan, muomala jarayonidagi , xarakter toʻsigʻi , xarakter toʻsigʻi mardina temperament Ka , salbiy emotsiyalar toʻsigʻi , muomala uslubi toʻsigʻi sentuatsiyasi ak [83, B. 48]. ajratadi kabi asosiy turlarga toʻsiqlar , nutqiy toʻsigʻi deganda sheriklar hamkorligidagi » Psixologik qiyinchiliklar « sheriklar va aloqalarning buzilishi, muomalaning noxush kechishi sir etuvchi ta’ -atvorga salbiy xulq ) (ularning biri yoki ikkalasi ham . qishlarni his etishi nazarda tutiladi zoʻri emotsional noqulaylik, deganda esa nizolar yoki ularning kelib toʻsiqlar» Muomaladagi « olinadi. tiborga e’ omillar koʻp chiqishiga xizmat qiluvchi juda Muomala jarayonida vujudga keladigan ziddiyatli vaziyatlardan har qanday kishi uchun muomala jarayonida , chiqishni bilmaslik , oʻtish kundalik qiyinchiliklarni yengib koʻplab boʻladigan paydo putur yetkazuvchi emotsional stresslarga sogʻliqqa psixik va jismoniy toʻsiqlar holatni psixologlar shaxslararo muomaladagi Bu olib keladi. boʻlishiga nizolar paydo bu – toʻsiqlar deb atashadi. Muomaladagi omillardir. koʻp imkon yaratuvchi juda muomalaga toʻsiqlar boʻladigan la jarayonida paydo Muoma ehtiyojlari bir-biriga va kirishuvchi shaxslarning xohish-maqsadlari mos kelmasligi oqibatida yuzaga keladi. – jizzakilikka olib keladigan omillardan biri va onni asabiylik Ins yoki qiziqishning umuman soʻnishi ishiga qiziqishning oʻz bu ishiga nisbatan negativ munosabat insonda salbiy Oʻz . yoʻqligidir , agressivlikni keltirib chiqaradi. zoʻriqishni emotsiyalarni, 22 etishda tashkil Pedagogik muloqotni 4.2. tajribalar xalqaro qadimdan ilm-fan rivoj topgan mamlakat zbekiston Oʻ fan sifatida yoʻnalishi ilm ta asrda ushbu yurtda 36 I hisoblanadi. X Gʻarbda Beruniy, on Abu Rayh , shakllandi. Muhammad Xorazmiy Abu Ali ibn Sino, Mirzo boʻlgan Avitsenna nomi bilan mashhur kabi allomalarimiz bilan haqli ravishda faxrlanamiz. Ularni Ulugʻbek mubolagʻa , desak yoʻq millat va jahonda tanimagan mamlakat mutafakkir ulugʻ , aytish lozimki, boʻlsa bir joiz Ta’ . boʻlmaydi ududini jahon h Oʻzbekiston , olimlarimiz Markaziy Osiyoni sivilizatsiyasining markazlaridan biriga aylantirdilar. pedagogik faoliyatning poydevorini samarali muloqot mki, lu Ma’ Bu lim sohasi jadal rivojlanyapti. ta’ tashkil etadi. Bugungi kunda oʻrganish tajribasini jahon boʻyicha sohadagi zamonaviy yondashuvlar tizimimizda ulardan samarali foydanish muhim tajribaga lim ta’ z oʻ va ega. – RISA (Rogrammfor International Student Assesment) lim berish sifatini tekshiruvchi nufuzli ta’ rivojlangan mamlakatlarda xalqaro tashkilotlardan biri. 2000-yildan buyon faoliyat yurituvchi oʻz mamlakatlar koʻplab arakatlari bilan y-h sa’ zkur muassasa ma nuqsonlarni bartaraf etish, va tizimidagi kamchilik lim ta’ samaradorlikni oshirishga erishib kelmoqda. Tashkilotning tadqiqot berish darajasini baholash naqadar lim ta’ usulidan mamlakatlardagi muhimligini tushunib yetish mumkin. Har uch yilda bir bor ikki mezonga asoslanadi. tadqiqot usuli mazkur oʻtkaziladigan ijtimoiy bilimlarning jamiyatda tutgan va hisi, iqtisodiy Birinc . Ikkinchi mezon esa shiddat bilan yuksalib oʻrganiladi oʻrni borayotgan zamonda inson muvaffaqiyatining asosiy omili . lim darajasini baholashni nazarda tutadi ta’ hisoblangan individual boʻsh bir sinfdagi bilimli va boʻyicha tabiiy fanlar va Matematika farqning katta-kichikligiga oʻrtasidagi oʻquvchilar oʻzlashtirivchi samaradorligini aniqlash mumkin. Bunda faqatgina lim ta’ qarab ham 87 qoʻllanmalar va materiallar yordamida individual oʻquv rejasiga asosan shugʻullanishadi;  sinxron oʻqitish («birgalikda ishlash»), ya’ni bu yerda mashgʻulotlarni (ma’ruza, maslahat, seminar va boshqalar) olib boruvchi bazaviy oliygoh va bir paytda shugʻullanuvchi talabalar guruhi bir paytning oʻzida masofa jihatidan bir-biridan ajralgan. Shuni aytib oʻtish lozimki, hozirgi paytda bunday guruhlar umuman olganda virtual boʻlishi ham mumkin, ya’ni mashgʻulotni oʻtayotgan talabalar va oʻqituvchilar faqatgina bitta auditoriyada, bitta shaharda emas, hattoki bitta davlatda boʻlmasliklari ham mumkin. Bunda oʻqituvchilar bilan talabalar oʻrtasida muloqot real vaqt doirasida yuz beradi. Inson oʻz faoliyati jarayonida boshqa odamlar bilan muomalaga kirishishiga toʻgʻri keladi. Muomala jarayonida odamlar axborot almashinadilar, bir-birlariga ta’sir oʻtkazadilar va ta’lim-tarbiya beradilar, tajriba almashadilar. Muomala har qanday faoliyatning zaruriy muhim jihatidir. Aynan muomala jarayonida va faqat u orqali insonning mohiyati namoyon boʻladi, oʻzaro tushinishga, ishni bajarish chogʻida uygʻunlikka erishiladi, u yoki bu holatlarda bir-birlarining xattiharakatlarini bashorat qilish qobiliyati oʻsadi yoki, aksincha, nizolar va axloqiy ziddiyatlar, ishdagi kelishmovchililiklar yuzaga keladi, muloqotdagi sherigining xatti-harakatini oldindan koʻrishga qobiliyatsizlik namoyon boʻladi. Muomala yoki kommunikatsiya – odamlarning oʻzaro hamkorligi shakllaridan biridir. Muomala odamlarning voqehlikni aks ettirishi natijasini ifodalovchi xabarlar almashish jarayoni boʻlib, ular ijtimoiy borligʻining ajralmas qismi hamda ularning individual va ijtimoiy onggi shakllanishi va amal qilishining vositasidir. Muloqot yordamida odamlarning birgalikdagi faoliyat jarayonida maqsadli hamkorligini tashkil etish, tajriba almashish, mehnat va turmush koʻnikmalarini berish, ma’naviy ehtiyojlarini namoyon etish va qondirish yuz beradi. 86 Qarama-qarshi istaklar kurashi toʻsigʻidan tashqari koʻpincha xarakterlar nomutanosibligi toʻsigʻi ham muomala jarayoniga salbiy ta’sir etadi. Koʻpincha, oilaviy mojarolarda, qoʻshnilar, hamkasblar oʻrtasidagi bir-birini yoqtirmaslik holati sababini «xarakterimiz toʻgʻri kelmadi», deb tushuntirishadi. Yana bir toʻsiq nevroz xastaligi bilan bogʻliqdir. Nevrozning asosiy sababi – kuchli emotsional stress, chiqib ketish mumkin boʻlmaydigan psixik jarohatlovchi vaziyatdir. Amalda qisqa muddatli nevroz holati hammadayam boʻlishi mumkin. Nevrozga duchor boʻlgan kishilarda nizolar tez-tez yuzaga keladi va ular chuqurroq va ogʻirroq kechadi. Gʻam-qaygʻu oqibatida yuzaga keladigan toʻsiqlar bilan har bir inson toʻqnash keladi. Qaygʻu inson ruhiyatini shu darajada zanjirband etadiki, kishining boshqa odamlarga diqqat-e’tibor qaratishiga umid qilmasa ham boʻladi. Bu holat fojiali voqealar, oʻz ahvolidan qoniqmaslik, ogʻir jismoniy his-tuygʻular oqibatida yuzaga keladi. Har qanday vaziyatda ham, inson gʻam-qaygʻusining qay darajaligidan qat’iy nazar uni tinch qoʻyish lozim. Azoblanish doimiy davom etmaydi, vaqt hamma narsani davolaydi. Gʻazab tufayli paydo boʻladigan muomala toʻsiqlarini yengib oʻtish juda qiyin, shuning uchun bunday paytda kishining sabr-toqatini sinash kerak emas. Chunki gʻazab jismoniy va psixik energiyani ikki baravar oshiradi va soʻzlarda yoki agressiv xatti-harakatlarda bu energiyani «toʻkib-solish» ehtiyojini paydo qiladi. Hazar qilish, jirkanish bilan bogʻliq boʻlgan toʻsiqlar kundalik hayotda koʻp uchraydi. Noxush hidlar, terlaydigan qoʻl, suhbatdoshga yaqinlashish odati (intim masofaning buzilishi) muomaladagi sherikda jirkanish hissini qoʻzgʻatishi mumkin. Shuning uchun gigiyenaga va oʻzini tutish maneralariga katta e’tibor qaratish lozim. Shaxslararo munosabatlarda qoʻrquv toʻsigʻi – yengib oʻtish eng qiyin boʻlgan toʻsiqlardan biri sanaladi. Qoʻrquv sabablari turlicha boʻlishi mumkin. Muomaladagi sherikning qoʻrquv toʻsigʻini yengib oʻtish, ushbu sabablarni qay darajada toʻgʻri topishga bogʻliq boʻladi. 23 oʻrinsiz yoki boshqa birovning oʻzining toʻsigʻi ayb va Uyat koʻpincha xatti-harakati tufayli yuzaga keladi. Uyat hissi kishida Haddan . boʻladi tanqid yoki haddan ziyod maqtov natijasida paydo . boʻladi tashqari uyatchan yoki umuman uyatdan begona odamlar uchun psixologik himoya oʻzlari Uyatga berilmaydigan kishilar hollarda hamma shunday xatti- koʻp ular : usulini ishlab chiqishgan ishontirishadi, tanqidni oʻzlarini harakat qilishi mumkinligiga oqlaydigan motivlarni topishadi. Aybni his oʻzlarini eshitishmaydi, quyi darajalari bir xilda odamlar orasidagi va etishning yuqori psixologik aloqaga ziyon yetkazadi. va yana bir guruhi muomala texnikasi ʻsiqlarning To oʻz . Gohida muomala usullaridan bogʻliqdir bilan koʻnikmalari Bunday . maqsadlarida foydalanadigan shaxslar uchraydi gʻarazli uchun oʻrganish kishilarning xatti-harakatini aniqlashga kabi » niqob », « rol », « pozitsiya », « muomaladagi manipulyatsiya « etiladi. talab ʻzlashtirish o nosini ma’ tushunchalar qli psixolog A.A. Dobrovich muomaladagi Tani nipulyatsiyalarni tizimlashtirgan. Ularning asosiy mazmuni ma manipulyatsiyadan foydalanuvchi shaxslar : quyidagilardir suhbatdoshning asoslangan ayblovidan qutulish maqsadida, har aybini boshqaga », oʻz yuzga solishadi « qanday arzimas xatoni nafsga teguvchi gaplar bilan kishini muvozanatdan , izzat toʻnkaydilar m vaqtga aloqani uzishga harakat qilishadi, lu ma’ chiqarishga, u bilan oʻzini majburiyatlarni bajarishdan qochish maqsadida va topshiriq yomon his etayotganligini bahona qilishadi. Rollarni niqoblardan haqiqiy munosabatni boʻlgan ajrata olish lozim. Niqob suhbatdoshga haqiqiy emotsiyalarni yashirishga imkon yaratadigan yuz ifodalari, va [140, B. 93-132]. yigʻindisidir iboralar lar, standart ) -ishora (jest imo tirof etilganidek, muomala ushbu e’ n psixologiyasi fanida Jaho . boʻladi tarkiblardan tashkil topgan axborot uzatish. ) tomonlama (asosan bir 1. Kommunikativ ). sir ta’ oʻzaro tomonlama (ikki nteraktiv 2. I ). qilish idrok bir-birini oʻzaro ( septiv Per 3. 24 qiziqqan fanni ichki hissiyot bilan berilib oʻzi – Ichki intilish ; oʻrganish uchun yoki boshqalarning baho olish faqat fanni – intilish Tashqi . ʻrganish o majburlashi asosida dars davomida tinglovchilarning motivatsiyalarini Oʻqituvchi orqali ularda fanga nisbatan ichki intilishni oʻrganish chuqur kuchaytirishga harakat qilishi lozim. yondashuv uslubidagi yoʻnaltirilgan (Eliciting): oʻnaltirish Y  , qiyin mavzuni tushuntirishda savollar bilan boʻlib xnologiya te yangi murojaat qilish usulidir. Mazkur usulning afzalligi shundaki, tinglovchiga tayyor narsani aytib bermay, mavzuni oʻqituvchi mustaqil ravishda tushunib olishlariga imkon yaratadi. oʻquvchi», – oʻqituvchi « teraktiv (Interaction): In  , muloqoti. Hozirgi kunga kelib » oʻquvchi – oʻquvchi « foydalanishga tarmogʻidan telekomunikatsiya xizmatlaridan, internet muloqotining masofaviy usuli keng oʻquvchi va oʻqituvchi asoslangan tarqalib bormoqda. , boʻlib shakllaridan biri oʻqitish sirtdan hlim ta asofaviy M  lumotlarni maksimal darajada ma’ jarayoni subyektlari orasida oʻqitish ni ya’ holda faol almashinuvini, qoʻllagan axborot texnologiyalarini kompyuter tarmoq tizimi orqali dasturlarni, elektron darsliklarni hamda boshqarish nazarda oʻtkazish tarqatish, rejalashtirish, sinovlar interaktiv « lim tushunchasi bilan birgalikda ta’ tutiladi. Masofaviy jarayoni oʻqitish . Bunda qoʻllaniladi koʻp degan termin » muloqot usullardan foydalangan holda va subyektlarining mavjud vosita jarayonida oʻqitish muloqot qilishi tushuniladi. Interaktiv masofaviy vaqt muloqotga kirishadi, dialog real oʻzaro oʻquvchi va oʻqituvchi boshqa va birligida elektron pochta, WEB sayt, chat, telekonferentsiya shakllarda amalga oshiriladi. uslubi mavjud: ikkita ʻqitishning sofaviy o Ma ni bu yerda guruhni tashkil qiluvchi ya’ , oʻqitish asinxron  holda, boʻlgan bitta kurs talabalari bazaviy oliygohdan yiroqda -uslubiy oʻquv bazaviy maorif muassasasi tomonidan ishlab chiqilgan 85 imkoniyati beriladi. Bu narsa koʻproq muammo ancha notanish, savol murakkab va noaniq boʻlgan sharoitlarda qoʻl keladi. Ya’ni bunda «erkin assosatsiyalar»ga imkon beriladi va oxir-oqibat guruhning oʻzi ma’lum ratsional «magʻizni» ajratib oladi;  bahs-munozara (Debate): alohida dars koʻrinishida boʻlib, oʻtilgan mavzuga doir bahsli, tortishuvli muammolarni ikki guruhga boʻlinib hal etish. Bu usulni qoʻllagan oʻqituvchi tinglovchilarni ikki guruhga – «tarafdorlar» va «qarshilar» guruhlariga boʻladi. Oʻrtaga tayinlangan boshlovchi bahsni muvozanatga solib turadi;  guruhlarga boʻlinib ishlash: auditoriyadagi tinglovchilar soniga qarab 10-12 kishidan iborat guruhlarga boʻlinadi. Har bir guruhga guruhboshilar tayinlanadi. Guruhlar mavzuga doir muammoni hamkorlikda yechadilar va har bir guruhdan bir yoki ikki a’zo mavzu yuzasidan axborot beradi;  juftliklarda ishlash: auditoriyadagi barcha tinglovchilarning yonidagi yoki orqasida oʻtirgan sherigi bilan baravariga fikr almashib muloqot qilishi. An’anaviy usulda auditoriya «oʻqituvchi+ talaba» yoki «talaba+ talaba» oʻrtasida muloqot boʻlib, qolganlar sust tinglovchi boʻlib qolar edi. Yangi usulda auditoriyadagi barcha tinglovchilar, hatto sust oʻzlashtiruvchilar ham oʻzaro muloqotga kirishib, dars ishtirokchisiga aylanadi;  Zanjir mashqi (Chain drill): tinglovchilarning darsda oʻrganilgan mavzuni qismlarga boʻlib, navbatma-navbat bayon etishlari orqali yaxlit bir koʻrinishda umumlashtirish usuli;  Ijodiy ish (‘rojesk work): tinglovchilarning ijodiy va intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan, estetik didlarini shakllantiradigan usul;  Intervyu (Interview): alohida dars koʻrinishida boʻlib, bir mavzu yuzasidan bir yoki bir necha talabaning oʻz qarashlarini ochiq bayon qilishi. Savol beruvchi reportyor tinglovchilar orasidan tanlanadi;  Intilish (Motivation) tinglovchilar faoliyati dars salohiyatlariga qarab ikki xil koʻrinishda namoyon boʻladi: 84 1. Muomala oʻz ichiga hamkorlik faoliyatining qatnashchilaridan oʻzaro axborot almashuvni qamrab olgan boʻlib, u kommunikativ jabha sifatida tavsiflanishi mumkin. Odamlar bir-birlari bilan muloqotga kirishishi jarayonida muomalaning muhim vositalaridan biri hisoblanmish tilga va uning amaliy ifodasi bulmish nutq faoliyatiga bevosita murojaat qiladilar. 2. Muomalaning ikkinchi tomoni muloqotga kirishuvchilarning oʻzaro ta’siri, ularning nutq faoliyatida nafaqat soʻz orqali fikr almashinuvi, balki xatti-harakati va xulq-atvori bilan ham ta’sir oʻtkazish hamda ta’sirlanishdan iboratdir. 3. Muomalaning uchinchi tomoni shundan iboratki, bunda muloqotga kiruvchilarning (muloqotdoshlarning) oʻzaro bir-birlarini idrok qilish jarayonida namoyon boʻladi, insonning inson tomonidan idrok qilishi yuzaga keladi. Bu jarayonning eng zarur tomoni unda muloqotga kirishuvchi sheriklarning biri aqlli, farosatli, tajribali, saviyasi yuqori inson sifatida ikkinchisining ishonchini qozonganligi uchun uni idrok qilish juda muhim ekanligi anglanadi yoki birbirlarini oldindan u bari bir hech narsani tushunmaydi, uzatilgan axborotni fahmlay olmaydi, degan taxminga suyangan ruhiy holat vujudga keladi [33, B. 79 – 174.]. Muomalaning har uchala tomonini (jabhasini) birgalikda yaxlit hodisa, voqelik sifatida olib qarash natijasida u hamkorlik faoliyatini tashkil qilishning usuli va unda ishtirok etuvchilarning, ya’ni muloqotdoshlarning oʻzaro munosabatlari tariqasida namoyon boʻladi, muayyan tarzda davomiylikka erishadi. Insoniy munosabatlar shunday oʻzaro ta’sir jarayonlariki, unda shaxslararo munosabatlar shakllanadi va namoyon boʻladi. Bunday jarayon dastlab odamlar oʻrtasida roʻy beradigan fikrlar, hiskechinmalar, tashvish-u quvonchlar almashinuvini nazarda tutadi. Oʻzaro munosabatlarga kirishayotgan tomonlar munosabatdan koʻzlaydigan asosiy maqsadlari – oʻzaro til topishish, bir-birini tushunishdir. Muloqot faoliyati shunday shart-sharoitki, unda har bir 25 tasavvurlarning va bilimlar , betakrorligi , individualligi shaxsning . boʻladi namoyon xilligi - xilma shaxslararo muloqot juda xilma-xildir. koʻra turiga va shakli Oʻz - imo noverbal ( va ) orqali soʻz ( bilvosita muloqot, verbal va vosita Be shakllarga ajratiladi. ) ishora, mimika, xatti-harakatlar orqali funksiyalidir. Muomala koʻp muomala koʻra vazifasiga ʻz O - . 94 B [140, mumkin koʻrsatish ajratib asosiysini ta funksiyalaridan 5 96]. 1. Muomalaning pragmatik funksiyasi. Birgalikdagi faoliyat hamkorligida amalga oshiriladi. oʻzaro jarayonidagi kishilarning Insonning psixik . 2. Muomalaning shakllantiruvchi funksiyasi oʻzgalar hi jarayonida yuzaga kelib, oʻzgaris va qiyofasi shakllanishi . boʻladi namoyon qoʻllashda , oʻzlashtirish tajribasini qabul qilish, Muomala jarayonida . 3. Muomalaning tasdiqlovchi funksiyasi . boʻladi tasdiqlash imkoniyatiga ega oʻzligini anglash, oʻzini - oʻz inson mavjudligini, qadr-qimmatini tasdiqlash xohishi insonni Oʻz undaydi. qidirishga » nuqtasi tayanch « oʻzgalardan va 4. Muomalaning shaxslararo munosabatlarni tashkil etish ular bilan turli va kishilarni idrok etish Oʻzga minlash funksiyasi. ta’ munosabatlarga kirishishni amalga oshirish. Har qanday kishi uchun ) lum emotsional (ijobiy yoki salbiy ma’ baho berish oʻzgalarga . rinadi koʻ oʻrnatishda munosabatlarni . funksiyasi bogʻliq laning shaxs ichki dunyosi bilan 5. Muoma bilan (ichki yoki tashqi nutq vositasida, dialog oʻzi - oʻz Kishining [55]. muloqoti ) tipida qurilgan 26 oʻqituvchi mavzu yoki muammoni guruh sharoitida – Dialog usul Bu . yoʻlidir hamkorlikda muhokama qilish va bilan birgalikda boʻlishi tinglovchilarni nafaqat faollashtiradi, balki ijodiy muhitning fikrlar almashinuvidan har bir tinglovchining manfaatdorligini va jarayonining obyektidan uning oʻquv minlaydi. Tinglovchi ta’ subyektiga aylanadi. guruh ichidagi munozaradir. Polilog jarayonida guruh – ilog Pol oʻz zolarining har biri muhokama qilinayotgan masala yuzasidan a’ esa faqat ushbu oʻqituvchi , boʻladi fikrini bildirish imkoniyatiga ega mashgʻulotlar usul Bu . oʻynaydi jarayonnning tashkilotchisi rolini maqsadga oʻtkazilishi yoki muloqot darslari endi boshlanganda bilan hamkorlikda oʻqituvchi muvofiq emas, chunki polilog uchun lum ma’ soha yuzasidan oʻsha ash tajribasidan tashqari yoshlarga ishl bilimlar majmui hamda hamkorlikda ishlash tajribasi zarur. 9 ularning malakasini oshirish jarayonida va adrlar tayyorlash K yangi pedagogik-psixologik texnologiyalarga oid usullar AQSh va muassasalarida joriy oʻquv Yevropaning rivojlangan mamlakatlari oʻquv Hozirgi davrda yurtimizda bir qator . oʻtkazilgan etilib, sinovdan yangi pedagogik-psixologik oʻqitishning muassasalarida texnologiyalaridan unumli foydalanilmoqda, ammo dars » monologi «oʻqituvchi anaviy usul an’ baribir asosiy shgʻulotlarida ma oʻrin tarzida olib boriladigan muloqotga asoslanadigan uslub yetakchi egallaydi. samarali muloqotni tashkil etishda mashgʻulotlarida Dars deb , boʻladi quyidagi usullardan foydalanish maqsadga muvofiq : oʻylaymiz tinglovchilarda hozirjavoblik aqliy hujum (Brainstorming):  usul yoʻnaltirilgan sifatlarini rivojlantirishga ) yozma va ogʻzaki ( (amerikalik olim A. Osborn 30-yillarda taklif etgan). Metodning koʻproq psixologik mohiyati shundaki, oddiy munozara bahslashuvlar Bunda . ongli, asosli fikrlarni bayon etishga harakat qiladilar bahslashuvchilarga miyaga qanday fikr quyilib kelsa, uni tanqidsiz lekin navbatma-navbat aytish », tilga nima kelsa , « asoslamay erkin 83 4.1. Dars mashgʻulotlari jarayonidagi shaxslararo muloqotni tashkil etishda zamonaviy pedagogik-psixologik texnologiyalar Dars mashgʻulotlari jarayonida hamkorlikdagi faoliyatning shakllanishi, uning ijtimoiy-psixologik jihatini tashkil qilish, har qanday faoliyatni, shu jumladan, oʻquv faoliyatini tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarni oʻrganish soʻnggi oʻn yillarda amalga oshirila boshlandi. Hamkorlikdagi oʻquv faoliyatining maqsadi oʻzlashtiriladigan faoliyat va birgalikdagi harakatlar, munosabat va muloqotning boshqarish mexanizmini yaratishdir… Hamkorlikdagi faoliyat usuli deganda, oʻqituvchi bilan talabaning birgalikdagi xattiharakatlarining sistemasini tushunish kerak. Bunday xatti-harakatlar oʻqituvchining talabaga koʻrsatadigan yordamidan boshlanadi, talabalarning faolligi asta-sekin oʻsa borib, butunlay ularning oʻzi boshqaradigan amaliy va aqliy harakatiga aylanadi, oʻqituvchi bilan talaba oʻrtasidagi munosabat esa sheriklik pozitsiyasi xususiyatiga ega boʻladi. 8 Ma’lumki, har qanday pedagogik jarayonning asosiy maqsadi – ta’lim oluvchida bilim, malaka va koʻnikmalarni hosil qilishdir. Bu narsa ma’lumotlar almashinuvi orqali roʻy beradi. Pedagogik muloqot jarayonidagi axborot almashinuvi, asosan, uch shaklda amalga oshiriladi. 1. Monolog; 2. Dialog; 3. Polilog. Monolog – ma’ruzachi yoki oʻqituvchining tinglovchilar qarshisida nutq soʻzlashi, ma’ruza qilishidir. Ayni shu usul ta’limtarbiya jarayonidagi asosiy vosita ekanligi toʻgʻrisida ongimizga oʻrnashib qolgan tasavvur mavjud. Bu holatda gapiruvchi ma’lumotlarning asosiy tayanch manbayi boʻlib hisoblanadi va faqat undangina faollik talab qilinadi. Lekin auditoriya, ya’ni tinglovchilar undan koʻra passiv mavqeda boʻladilar va bu narsa ma’lumotning faqat bir qisminigina idrok qilish va eslab qolishga sabab boʻladi. 8 Fозиев Э. Психология: (Ёш даврлари психологияси): Пед. Ин-тлар ва ун-тларнинг талабалари учун ўќув ќўлл. – Т.: Ўќитувчи, 1994. -224 б. 82 1.5. Yosh davrlari va muloqot Goʻdaklik davrida muloqot: Tabiatda inson bolasigina ojiz va kattalarning gʻamxoʻrligiga muhtoj boʻlib tugʻiladi. Lekin inson farzandiga berilgan eng katta imkoniyat bu uning oʻrganishga boʻlgan ehtiyojidir. Aytish mumkinki, odam bolasi oʻrganishga “dasturlangan” holda tugʻiladi. Shu tufayli qisqa vaqt ichida u juda koʻp bilimlarni oʻzlashtiradi. Olimlar 3 yoshgacha boʻlgan davrni inson yoshidagi “eng muhim davr” deb tahkidlashadi. Zero, mana shu qisqa davr ichida inson butun umri davomida oʻrganishi kerak boʻlgan bilimlarning taxminan 70 foizini oʻzlashtirar ekan. Tilni, nutqni oʻrganishning oʻziyoq gʻoyat katta salmoqli bilimlarni oʻzlashtirishni talab qiladi. Bugungi kunda olimlar XXI asrda dunyoga kelayotgan chaqaloqlar orasida gʻayritabiiy qobiliyatga ega boʻlgan bolalar koʻplab tugʻilayotganligini ta’kidlashadi. Bunday bolalarni ekstrasens Nensi Enn Tepp ta’biri bilan aytganda, “Indigo bolalar” deb atashadi1 . Ayniqsa, 1990-yildan soʻng “indigo bolalar” haqida koʻplab kitoblar va filmlar yaratilgandan soʻng bu atama keng ommalashdi. “Indigo bolalar”ning oʻziga xos xususiyatlari:  odamoviligi, muloqotga kirishishdan qochish, oʻz “men”ligini yuqori baholash, individuallik, boshqalarga boʻysunmaslik, avtoritetlarni tan olmaslik;  yuqori darajadagi intellekt bilan birgalikda katta ijodiy potensial;  bilimlarni empirik yoʻl bilan egallashga moyillik, bir-biridan uzoq boʻlgan predmetlarga boʻlgan qiziqish;  betoqatlik, gʻayratlilik, diqqat tanqisligi;  impulsivlik, kayfiyatning tez-tez oʻzgarib turishi, depressiyaga moyillik; 1 (“Индиго” термини рангга нисбат берилади, яъни бундай болалар атрофида индиго рангли аура бўлади, - деб ҳисоблашади). 27 uliyat; mas’ qilish, yuqori darajadagi his adolatsizlikni ijtimoiy  ; qilmaslik qabul vositalarini tarbiya anaviy ’ an  rivojlanganligi; hissining xavf itsiyaning, intu  qobiliyat. boʻlgan oʻzlashtirishga texnologiyalarni tez raqamli  2 ilmiy qarashlardan yiroq “ hodisani olimlar bu zi ba’ Ammo, xos oʻziga ning ” Indigo bolalar . “ hisoblashadi deb ”, – nazariya toʻqima hodisasi ” giperaktivlik “ xususiyatlarini esa ular bolalarda uchraydigan tushuntirishadi. ilan b bolani vosita be muloqot bilan kattalar davrida aqaloqlik hC aloqa olinganda qoʻlga Bola . oshiriladi amalga orqali olish qoʻlga . boshlaydi yigʻlay u, uziladi aloqa esa qoʻyilganda qayta , bogʻlanadi yorida me’ jihatdan ixologik ps bola , kidlashlaricha ta’ Olimlarning marotaba 35 - 30 kamida davomida kun uni ona uchun rivojlanishi bolaga onaning aynan , joizki aytish uni Sh . ekan kerak olishi qoʻlga saqlanib davomida umr butun ehtiyoj boʻlgan turishiga tekkizib qoʻl . etiladi tirof e’ sifatida biri n vositalarida tarbiya va qoladi yoki silash boshini bolaning bilan vaqti - vaqti Mutaxassislar muloqotni ishonchli boʻladigan bilan u qoʻyish qoqib yelkasidan bu Millatimizda . etishadi tirof e’ ekanligini vosita turuvchi minlab ta’ boʻlgan vakillari avlod keksa , gan boʻl mahlum azaldan tajriba , muloqotda bilan farzand buvijonlarimiz , ayniqsa , otaxonlarimiz . qilishgan amal qoidaga bu , albatta kattalarga , avvalo , qiziqishini boʻlgan Bola predmetlarga qali or qoʻllash nutqni yordamni Kerakli . bildiradi orqali murojaati muhim qoʻyishlari talablar qanday bolaga kattalar Bu yerda . oladi uning , boʻlsalar muloqotda kam bilan bola agar Kattalar . tutadi oʻrin boʻlgan Muloqotga . mumkin qolishi orqada rivojlanishdan nutqi faoliyati et predm balki , rivojlanmaydi oʻzidan - oʻz bolada ehtiyoj . oʻsadi orqali muloqoti kattalarning boʻyicha ” ichki nutq “ paytdayoq unda ” tili chiqmagan “ Bolaning hali chaqaloqda ham aytolmasa jumlani aniq bir - . Biror boʻladi paydo 2 Википедия. ru.wikipedia.org… 28 . BOB IV IGA OʻZ MULOQOTNING PEDAGOGIK XOS JIHATLARI xohlagan axborot koʻrinishidagi ichki «toʻsiqlarga duch kelishi»dan dalolat beradi. Haqiqatni oshkor qiluvchi axborotlarni yashirishga harakat qilar ekan, inson, albatta, yolgʻondan foydalanadi. 80 gapirish istagi paydo boʻladi. Shu davrda oiladagi kattalar, ota-ona, aka-opalar bolaga qancha koʻp gapirsa, unda ichki nutq shuncha mukammal shakllanadi. Hatto bu narsa uning kelajakda nutqining boy boʻlishiga, xarakter xususiyatlarining shakllanishida ijobiy rol oʻynaydi. Kattalar tomonidan boʻladigan toʻgʻri muloqot chaqaloqda muloqotga boʻlgan ehtiyojni shakllantiradi. Bolaning muloqoti reaktiv (passiv) yoki aktiv (faol) shaklda boʻladi. Bolaning kattalar bilan qiladigan muloqoti dastlab kattalarning yuziga va koʻzlariga qarashdan boshlanadi. Bir yarim-ikki oylikda bola kattalarning jilmayishiga oʻzining kulgusi bilan javob qaytaradi. Ilk bolalik davrida muloqotning ahamiyati: Ilk bolalik davrida nutqning rivojlanishi ikki xil yoʻl orqali amalga oshiriladi: kattalar nutqini tushunishi hamda bolaning shaxsiy faol nutqi shakllanishi orqali. Bola bilan onaning muloqoti faqatgina soʻzlar bilan emas, balki mimika, imo-ishora, pantomimika, ohang va vaziyat kabilar orqali amalga oshiriladi. Bular harakatga signal boʻlib xizmat qiladi. Bola 3 yoshgacha atrofidagi narsalarni ushlab koʻrib, ogʻziga solib, ochib oʻrgansa, unda nutq paydo boʻlgandan keyin bilimlarni egallash jarayoni yanada tezroq, samaraliroq kecha boshlaydi. Dunyoda qoʻl bilan ushlab boʻlmaydigan, koʻz bilan koʻrib boʻlmaydigan soʻz va iboralar borki uni faqat “ikkinchi signallar tizimi” hisoblangan nutq orqaligina tushunish mumkin. (Rus psixolog olimi A. Pavlovning “ikkinchi signallar tizimi” boʻyicha tadqiqotlarining asosiy mohiyati shundaki, predmetdan kelayotgan signal “birinchi signal” boʻlsa, soʻz orqali oʻsha predmetning obrazini tasavvur qilish orqali “ikkinchi signal” yaratiladi. Masalan, olmani koʻrganda u haqidagi tasavvur ongimizda namoyon boʻlgani kabi, “qip-qizil olma” degan soʻzlar ham ongimizda xuddi shu tasavvurni paydo qiladi). Olimlar bu davrni “savollar davri” deb atashadi. Har tomonlama sogʻlom rivojlanayotgan bola, albatta, savol berishi lozim. Xoʻsh, 29 Mutaxassislar ? chi - bermasa savol bola o bod a m : tugʻiladi savol bera savol oʻzi tarbiyachilarning , bermasa savol bola agar , fikricha . ekan zarur boshlashi Agar u muammoga, jumboqqa duch ? Bola qachon savol beradi va bolaning aqliy rivojlanishi savol berish : “ kelsa. Faylasuflardan biri degan ekan. ”, – hayratlanishdan boshlanadi ekin aynan shu joyda tarbiyadagi ikkinchi muammo L ni savolga javob beruvchi tarbiyachilarning bilim ya’ boshlanadi, darajasi, saviyasi. Bola savolga qanchalik aniq, mukammal javob olsa, uning uchun, ota- Sh uning dunyoqarashi shunchalik keng rivojlanadi. boʻlishlari bilimlarga ega toʻlaqonli ona barcha fanlar yuzasidan tibor e’ buyuk allomalarimiz biografiyasiga oʻtgan lozim. Tarixda boʻlganligiga ayollar oʻqimishli qilsangiz, barchalarining onalari ulugʻ . Alisher Navoiy, Furqat, Muqumiy kabi boʻlasiz guvoh ayollari oʻqimishli davrlarining oʻz shoirlarimizning volidalari emas. sir boʻlganligi tabaqali (ota-ona, bobo-buvi, farzandlar, nevara- koʻp arqona Sh xos ijobiy xususiyati ham shundaki, oʻziga oilalarning ) chevaralar , ularning oʻtqazib vaqt koʻproq bobo-buvilar nevaralar bilan tushadi. zimmasiga ularning koʻproq savollariga javob berish Yana bir muammo, bolaning savollariga iloji boricha paysalga zahotiyoq javob berish zarur. Gohida, millatimizga xos oʻsha solmay, sharm-hayo, andisha bolaning savollarining javobsiz qolishiga sabab . Masalan, avtobusda ketayotgan yosh ona bolasining bergan oʻladi b qaytarishi javob deya – ”, boʻladi uyat , oʻtir jim “ , albatta , savoliga , keladi qachon yana xayoliga bolaning savol shu aynan Lekin . tabiiy bola natijada , lar boʻ kerak oylar uchun buning Balki . qiyin aytish buni . mumkin surilishi ortga nisbatan rivojlanishi dunyoqarashi bola kattalar bilan munosabatlarga bemalol toʻlganda 3 yoshga oʻzi yoshdagi bolalar hamma kiyimini Bu orqali kirisha oladi. nutq r orqali bayon qila soʻzla ehtiyojlarini ʻz O kiyishga harakat qiladi. koʻrsatmasiga egallaydi. Bola kattalarning toʻla unki nutqni Ch oladi. . U oʻrganadi yoʻnaltirishga oʻgʻri t binoan xatti-harakatlarini 30 topish), oʻylab yuqoriga (obrazni va oʻngga Nigohning oldiniga ) astga (javobni tayyorlash p va chapga boʻyicha keyin esa diagonal dalolat yolgʻondan topish jarayoni yoki oʻylab qaratilishi javobni beradi. harakatlar sabiy A stol boshlaydi, birdaniga kiyimlarini, soch turmagini tuzata ishi K ustidan nimalarnidir supurib tashlaydi, predmetlarning joyini boshqa va rtiradi, tana holatini almashtiradi, changni qoqadi oʻzga harakatlarini bajaradi. odatiy tana boʻlmaydigan nazorat qilib yoʻtalish va boʻgʻilishi Ovozning : varianti – G tomoq muskullari spazmini keltirib chiqaradi, birdaniga Yolgʻon Oʻzingiz qiladi. harakat yoʻtalishga u va boʻgʻiladi odamning ovozi xohishiga qarshi auditoriya oʻz yoki boshqa tajribasiz notiqlarning oldida gapirishga harakat qilganini eslang. Xuddi shuning uchun ham . qoʻyiladi odatda notiq oldiga stakanda suv koʻtarilishi tembrining Ovoz : varianti – D Yuqori tembrdagi ovoz boshdan, aqldan, past tembrdagi ovoz uning Sh yuzaga keladi deyishadi. tuygʻudan esa yurakdan yoki his- topganimizda yoki aytishimiz oʻylab uchun, biz biror narsani ataylab gapni aytayotganimizda ) xohlamagan oʻzimiz (lekin boʻlgan zarur oʻz , baqirib gapiramiz. Biz koʻtaramiz ixtiyorsiz ravishda ovozimizni kechinmalarimiz haqida gapirganimizda esa ovoz va tuygʻularimiz koʻproq tembrimiz beixtiyor pasayadi, gaplarimiz atrofdagilarga sababli radio va televideniyeda past tembrli u Sh . uygʻotadi ishonch tanlanadi. proq koʻ diktorlar boʻlgan ovozga ega qolishi tugamay Iboralarning : variant – E boʻlmagan zarur va Kishi ayrim iboralarni oxirigacha aytmaydi narsa kishining yashirishni bu . Odatda, qoʻyadi yoʻl pauzalarga 79 emotsional, ta’m va hid bilish axborotlari) ning qayta ishlanishi bilan bogʻliq. Koʻz qarashi yoʻnalishining ichki axborot analizi jarayonlari bilan bogʻliqligi (oʻng qoʻl yetakchi boʻlganda) Koʻz harakatlari Axborotni idrok qilish usuli Idrok tipi Chap va yuqoriga koʻrish obrazi Oʻngga va yuqoriga Koʻzlarni bir nuqtaga qaratish, qorachiqlar biroz kengaygan Gorizontal boʻyicha oʻngdan chapga Chapga va pastga Oʻngga va pastga yoki toʻgʻriga va pastga Xotira Yangi koʻrish obrazini yaratish Xotira yoki yangi obrazni yaratish Ichki nutqqa quloq solish (eshitish axboroti bilan ishlash) Ichki dialog, javobni tayyorlash, soʻzlarni obdon tanlash Hid – ta’m va jismoniy sezgilar Vizual Vizual Vizual Eshitish Eshitish Kinestetik (jismoniy sezgilar bilan bogʻliq) Izoh: chapaqaylarda jadvaldagi oʻng va chap tomonlar oʻrin almashinadi. Mazkur jadval asosida koʻz qarashiga koʻra, insonning shu lahzada qanday axborot bilan, koʻrish (obrazni suratni xotirlayotganligi yoki uni oʻylab topayotganligini), eshitish (sizni eshitayaptimi yoki javob variantini oʻylayaptimi?) yoki kinetik (avvalgi jismoniy his-tuygʻularni eslayaptimi yoki hozirgi tuygʻularini analiz qilyaptimi?) ishlayotganligini aniqlash mumkin. 78 kattalarning oʻzaro muloqotini jon qulogʻi bilan eshitadi, tushunishga harakat qiladi. Bu davrda bolalar ertak, hikoya, she’rlarni eshitishni juda yaxshi koʻradi. Bu bolaning tashqi olamni bilishiga katta ta’sir koʻrsatadi. Bola ijtimoiylashuv jarayonida turli ta’sirlarni (shu jumladan tarbiyaviy ta’sirni) passiv holda holda qabul qilmaydi, balki sekin-asta ijtimoiy ta’sirning obyektidan uning faol subyektiga aylanib boradi. Bolalik davrida insonning oʻzligi shakllanadi, oʻzi haqidagi tasavvuriga poydevor qoʻyiladi. Bola oʻzida ehtiyojlar mavjudligi tufayli faollik koʻrsatadi, tarbiyaviy jarayonda ushbu ehtiyojlarni hisobga olinishi bolada faollikning rivojlanishiga yordam beradi. Bordi-yu tarbiyachilar oʻz «tarbiyaviy faoliyatlarini» amalga oshirishlari uchun bola faolligini cheklashga harakat qilib, uni doimo «tinch oʻtirish»ga majbur qilsalar, bu bilan ular har tomonlama yetuk, uygʻun tarzda rivojlangan shaxsni emas, balki ijtimoiy moslashuvga qobiliyatsiz, nochor va passiv shaxsni shakllantirishga muvaffaq boʻladilar. Bola faolligining doimiy boʻgʻilishi natijasida u ijtimoiy munosabatlarga moslasha olmaydigan, asabiy boʻlib shakllanadi yoki (ma’lum individual xususiyatlarga, masalan, kuchli asab tizimi tipiga ega boʻlganda) faollik turli muqobil yoʻllar orqali yuzaga chiqadi (masalan, nima man etilgan boʻlsa, shuni yashirin amalga oshirishga harakat qiladi). Bola ulgʻayar ekan, maktabda unga singdirilayotgan baho mezonlari (jamiyatda qabul qilingan normalar, qoidalar) koʻchada oʻrtoqlari bilan muomalada qabul qilingan baho mezonlaridan keskin farq qilsa, bu uning shaxsiyatida ichki ziddiyatlar paydo boʻlishiga olib keladi. Ota-ona va bolalar munosabati oʻzaro muloqot asosida quriladi. Shaxs rivojlanishining dastlabki bosqichida, odatda, oilaning ta’siri gʻoyatda kuchli boʻladi. Xalqimiz tomonidan yaratilgan «Qush uyasida koʻrganini qiladi», degan maqolning zamirida chuqur ma’no yotadi. Chunki bola ijtimoiy rol me’yorlarini aynan ota-onasini 31 - xulq ona - Ota boradi. oʻzlashtira kuzatish, ularga taqlid qilish orqali . beradi belgilab munosabatini boʻlgan olamga atrof bolaning atvori muloqotda uchraydigan oʻlgan Kichik yoshdagi bolalar bilan b kamchiliklardan yana biri, bolaning kattalar tiliga emas, balki kattalarning bola tiliga taqlid qilishidir. Ayrim ota-onalar ataylab narsa bolalar nutqida Bu tillarini chuchitib, bola nutqiga moslashadi. olib kelishi mumkin. oʻlishiga turli defektlar paydo b Bunda davri boshlanadi. ” inqiroz “ 3 yoshli bolalarda birinchi davrda bolalarda Bu ligini oilada tasdiqlashi zarur. ” men “ oʻz bola tushunchalar degan – oʻzim”, men », “ qilaman oʻzim hamma ishni « bu onalar - Ota . qoladilar boʻlib injiq , qaysar Ular . shakllanadi hisobga xususiyatlarni bu undagi berishda tarbiya bolalarga yoshdagi . lozim olishlari bolalardagi inqiroz davri sekinlashib qoladi. soʻng 3 yoshdan bu Bola . yorlashadi ’ me muloqotlari boʻladigan Bolaning kattalar bilan - ota , fikricha uning , boʻlmaydi markazida diqqat onaning - ota yoshda ancha bola esa Haqiqatda . qoʻyishyapti bermay tibor e’ unga onasi kamroq , toʻlib koʻngli undan onasi uchun qolgani boʻlib mustaqil bu ona - ota uchun uning Sh . yoqmaydi bolaga esa bu , beradi tibor e’ . lozim boʻlishlari tiborliroq e’ bolalarga davrdagi boʻlib oʻyin Bolalarning yetakchi faoliyati maktabgacha davrda tilidan bola bilan muloqotda oʻyinchoqlar hisoblanadi. Kattalar muhim ahamiyatga ega. 9 oylik bolalarga endi boʻlishlari bola unda h , qalam ham berish kerak. S qogʻoz tashqari oʻyinchoqdan mumkin shakllantirish elementlarini chizish rasmlar nutqning ma yoz . boʻladi Xalqaro tajriba almashish doirasida amalga oshirilgan Koreya surotlari bilan delegatsiya qatnashchilari taas boʻyicha davlatiga tashrif Koreyada kichik yoshdagi bolalarning dars oʻrtoqlashishganida ekan. Buning sababi qoʻyilar koʻproq rasm darslari mashgʻulotlarida , maqsad faqat bolada estetik didni shakllantirishgina emas soʻralganda balki, ularda sabr-toqatni, berilgan ishni oxirigacha yetkazish kabi uning Sh kidlashgan. ta’ irodaviy sifatlarni shakllantirish ekanligini 32 uqalash zni Koʻ , hech narsani koʻrmayapman Hech narsani goʻyo intilish boʻlgan bekitishga Ogʻizni bilmayman. , boʻlgandek a tushgan narsani olib tashlamoqchi koʻzg katta yoshdagi Koʻproq xatti-harakatlar bilan yashiriladi. uchun xos. odamlar choʻzish yoqani va uqalash yinni Boʻ yuz terisining va boʻyin m aldash jarayonida Oda yengil va sirlanishni sezadi ta’ toʻqimalaridagi yumshoq tortish maqsadida mazkur joylarni uqalash yoki ehtiyoj sezadi. siypalashga rquv Qoʻ barmoqlar va katta ochilishi koʻzlarning Kishida qoʻrquv yuz ifodasi boʻladigan tishlanishi bilan zohir anglatadi. holatini belgilar bogʻliq qarashi bilan Koʻz Tadqiqotlar : tez-tez kiprik qoqish va olib qochish i Koʻzn muloqot vaqtining koʻziga , agar kishi suhbatdosh koʻrsatadiki shuni va tugʻdirmaydi ishonch soʻzlari yarmidan kam vaqt qarasa, uning . Haqiqatan ham ongli ravishda boʻladi ayon yolgʻonchiligi ng uni qiyin. turish bemalol qarab koʻziga kishining gapirilganda yolgʻon esa soʻngra qarab turib, koʻzingizga Avvaliga kishining boshqa tomonga, derazaga, pastga yoki tepaga koʻzini birdaniga qaratishi, atrofga olazarak boqishi yoki tez-tez kiprik qoqishi uning emasligini anglatadi. haqiqat toʻliq yoki yolgʻonligi plarining ga idrok etishning ichki yoʻnalishi qarashi koʻz nsonning I , , eshitish, xatti-harakat koʻrish jarayonlari, turli axborotlar ( 77 Ikkinchidan, yolgʻon soʻzlayotganda nutqda, xatti-harakatlarda va yuz ifodalarida xatolar yaqqol namoyon boʻladi. Nutqiy qaytarishlar, tartibsiz iboralar, koʻp gapirish va nutqdagi pauzalar. Bundan tashqari, ovoz tonining balandlashishi ham kuchli negativ emotsiyalardan darak beradi. Shuningdek, qaygʻu, qoʻrquv, uyat singari emotsiyalar turli emblemalarda (masalan, yelkani qisish), manipulyatsiyalarda va mikroifodalarda aks etadi. Yolgʻonni aks ettiruvchi ba’zi xarakterli jestlarga batafsilroq toʻxtalib oʻtamiz. Qoʻl va yuz bilan bogʻliq imo-ishoralar Ogʻizni berkitish Ongsiz ravishda yolgʻon oqimini toʻxtatish maqsadida ogʻizni berkitib olishga intilish. Koʻproq bolalarga xos boʻlgan harakat, ammo birmuncha nozik shakllarda bir umrga saqlanib qoladi. Ogʻizga teginish Ogʻizni berkitish jestining yigʻilgan koʻrinishdagi shakli, koʻproq oʻsmirlarga xos. Barmoqni burunga tekkizish Ogʻizni berkitishga intilishning yanada nozikroq shakli. Odatdagi burunni uqalashdan farq qilib, bunda barmoq burunga birdaniga tekkizilishi yoki barmoq bilan burun yengilgina siypalanishi mumkin. Ogʻizni yopishga boʻlgan birlamchi tabiiy ehtiyoj ongli nazorat ostida burunga yengilgina teginish jestiga aylanadi. 76 uchun, insondan qunt, sabr-toqat talab etadigan mashgʻulotlar, tasviriy san’at, musiqa kabi sohalarga balalarni jalb etish muhim ahamiyatga ega. Oʻyin orqali bolalarda sezgi, idrok, xotira, fikrlash, fantaziya kabi ruhiy jarayonlar, shuningdek, xarakter xislatlari, qobiliyat turlari, temperament (mijoz) tiplari rivojlanadi. Bolalarning nutqini, muloqotini rivojlantirishda kattalar muhim rol oʻynaydilar. Bu davrdagi bolalar oʻyini ham oʻziga xos boʻladi. Bolalar oʻyinda turli rollarni oʻynaydilar. Oʻyin qoidalariga rioya qila boshlaydilar. Muloqot shakllari bola hali guruh boʻlib oʻynamasidan avval, ya’ni oʻz-oʻzi bilan oʻynaganidayoq shakllanadi. Bu davrda bola oʻyin oʻynaganida koʻproq oʻzining xatti-harakatlariga e’tibor beradi. Oʻzaro munosabatlar orqali bola boshqa bola bilan muloqotga kirisha boshlaydi. 4 yoshli bolalar esa koʻproq boshqa bolalar bilan muloqotda boʻlishga harakat qiladilar. Bu bosqichda bolalar bir-birlari bilan oʻyinchoqlarini almashtiradilar, bir-birlariga yordam bera boshlaydilar. Hamkorlikda oʻynaladigan oʻyinda bolalar bir-birlarini tushunishga, bir-birlariga yordam berishga oʻrganadilar. Endi bola oʻzi oʻynamasdan boshqa bolalar bilan oʻynashga harakat qiladi. Oʻyin oʻynaganda bolalar koʻpincha boshliq boʻlishga harakat qiladilar. Kim oʻyinni tashkil qilsa, u doimo boshliq boʻlgisi keladi. Shunda konflikt (nizolar) kelib chiqadi. Oʻyindan qoniqmagan bola “men oʻynamayman, sen bilan”, – deb noroziligini bildiradi. Kichik va oʻrta maktabgacha yoshdagi bolalarda soʻz boyliklari oʻyin faoliyati orqali ortib boradi. Mashgʻulotlar orqali bolalarda nutq rivojlanib boradi. Chunki mashgʻulotlarda bolalar she’r yodlaydilar, ertaklar eshitadilar. Oʻyin vaziyati bolalarda nutq munosabatlarini rivojlantiradi. Kichik maktab yoshidagi bolalar muloqoti: Bola endi maktab yoshiga yetganda ularning bir-birlariga nisbatan munosabatlari yangicha mazmun kasb etadi. Bola ilgari ota-onasi, guruhdagi tengdoshlari, tarbiyachi bilan muloqotda boʻlgan boʻlsa, endi maktab oʻqituvchisi, sinf rahbari bilan ham muloqotda boʻladi. Bolalarda bu davrda mas’uliyat hissi shakllanadi. 33 , bolalarning maktabga tayyorgarligi masalasiga oʻrinda u Sh yosh «7 joiz deb hisoblaymiz. Psixologiyada oʻtish toʻxtalib alohida davr bolaning Bu deb yuritiladigan inqiroz davri mavjuddir. » inqirozi . Bundan bogʻliq ligini tengdoshlari orasida tasdiqlashi bilan » men « oʻz tashqari, 7 yoshda bolaning bilish jarayonlarida (sezgi, idrok, xotira, boʻlinuvchan . Boladagi boʻladi dir so oʻzgarishlari sifat ) xayol, diqqat xotirasi , barqaror diqqat shakllana boshlaydi oʻrniga beqaror diqqat mustahkamlanadi, tafakkur jarayonlari rivojlanadi. Gohida 6 yoshli yuz bermaganligi tufayli ularni oʻzgarishlari bolada mana shu sifat degan », maktabga tayyor emas « maktabga qabul qilish jarayonida bolani onalar - ota tufayli uh . S boʻladi xulosa chiqarish mumkin olishlari maslahatini mutaxassis , albatta , chogʻida berish maktabga . muvofiqdir maqsadga iga t yo ha maktab Bolani maktabga moslashish davri uning butun bolaning davomliligi davrning bu , albatta , davr qisqa ancha nisbatan , sharoiti iqtisodiy - ijtimoiy oilaning , holati rgarlik yo tay ktabga ma omillarga qator kabi darajasi rgarlik yo tay maktabning va oʻqituvchi . boʻladi liq bogʻ bolalar oʻqituvchi bilan muomala uslubini oʻquvchilari 1-sinf kattalar va tengdoshlari oʻz xos jihatlar, uning oʻziga -atvoridagi xulq muloqotga kirisha olish malakalariga qarab tanlaydi. 1- oʻzaro bilan ida turli n yo orasida jamoa bilan muloqot qilish jara oʻquvchilari sinf : bor oʻquvchilar darajadagi qiyinchiliklarni his qiladigan qoʻrqadigan sinf-dars holatidan ; bolalar ) gipermuloqotchan (sergap javob berishga uyaladigan, shuning uchun hech narsani ; bolalar koʻrinadigan boʻlib oʻquvchi bilmaydigan yoki quloq solmayotgan va sabr-toqat oʻqituvchi bolalar. Ularning har biriga nisbatan . boʻladi xayrixohlik bilan turli xilda yondashishi kerak bilan avtoritar uslubda ish oʻquvchilari 1-sinf Oʻqituvchining . 1-sinf bolasi uchun boʻlmaydi qoʻyib yoʻl olib borishiga unga nisbatan mehribonlik bilan ijobiy munosabatda oʻqituvchining bolaga munosabati faqat uning Oʻqituvchining muhimdir. oʻta boʻlishi lim ta’ Boshlangʻich kerak. boʻlmasligi aniq muvaffaqiyati evaziga 34 ovozdagi bogʻliq bilan boʻlishi . Emotsiyalar paydo bogʻliq qismlariga qiyin. juda yashirish oʻzgarishlarni zi ba’ yolgʻondan , boʻluvchi Tana ham axborot chiqib ketishiga sabab va hisoblanadi. Tana harakatlari ovoz boʻlib xabar beruvchi manba yuz ifodasi kabi miyaning emotsiyalarga oid sohasi bilan bevosita oʻz emas, shuning uchun ularni nazorat qilish oson. Inson bogʻliq odamlar bunga ehtiyoj koʻpgina turadi. Ammo koʻrib tanasini sezib, tana harakatlarini nazorat qilmaydilar. va oʻylaydilar deb yoʻq Natijada tana harakatlari doimiy axborot manbayiga aylanadi. gapira boshlar ekan, uning tanasi ixtiyorsiz yolgʻon ishi K . boshlaydi bajara harakatlarni tegishli qiluvchi fosh yolgʻonni ravishda jarayonida ong osti yuborgan nerv energiyasi inson soʻzlash Yolgʻon namoyon koʻrinishida xatti-harakatlar boʻlgan aytayotgan gaplarga zid darak beruvchi mikrojestlar orasidan Yolgʻondan . boʻladi mumkin: koʻrsatish quyidagilarni ajratib Yuz muskullari harakati, qorachiq reaksiyalari, terining qizarishi kiprik qoqish miqdorining oraligʻida yoki oqarishi, bir daqiqa lar. . q. b va koʻpayishi 7 savollarga javob topish koʻp fosh etish uchun juda Yolgʻonni lozim. Psixologiyaning mazkur sohasida qator tadqiqotlar olib borgan savoldan tuzilgan anketani taklif etadi. Pol Ekman ta Pol Ekman 38 osongina eplaydilar- soʻzlashni yolgʻon nima sababdan ayrim kishilar yolgʻon volga javob izlab, sa borada qiynaladilar, degan , ayrimlar bu u turlarini analiz qiladi. va qoʻyadilar yoʻl son aldaydigan kishilar xatoliklarga kam O Yolgʻon . murakkablashadi etish fosh yolgʻonni uchun ” verifikator “ qiyinchilik etish fosh esa kishilarni qiynaladigan soʻzlashda qanday kishilarning gapirayotgan yolgʻon iyinchiliklar Q. tugʻdirmaydi boʻlgan lozim Yashirish . bogʻliq bilan etayotganligi his emotsiyalarni shunchalik gapirish yolgʻon , boʻlsa kuchli qanchalik emotsiyalar . qiyinlashadi 7 Петербург. 2001 г - Пол Экман. «Психология лжи», Санкт 75 ulgʻayar ekan, koʻpgina odamlarning aynan soʻzlarga koʻproq quloq tutishlarini bilib oladi. Kishilar bir narsani yashirmoqchi boʻlsalar, soʻzlarga faqat boshqalar unga alohida e’tibor qaratishlari uchungina emas, balki soʻzlar uchun, albatta, javob berish lozimligi uchun ham ularni diqqat bilan tanlashadi. Jahl aks etgan yuz ifodasini yoki qoʻpol ohangni rad etish, tan olmaslik mumkin. Ayblayotgan kishining oʻzini himoyalanishga majbur etuvchi holatga qoʻyish oson. «Mening ovozim odatdagiday. Senga shunday eshitilgandir». Zardali soʻzlarni esa inkor etish juda qiyin. Xalqimizda bu borada juda ibratli maqol bor: «Aytilgan gap – otilgan oʻq». Soʻzlarga e’tibor qaratilishining yana bir sababi, ular orqali aldash hammadan koʻra osonroqdir. Nutqni oldindan afzal tartibda shakllantirish va hatto yozib olish mumkin. Soʻzlarni xohlagan odam yodlab olishi va qaytarib olishi mumkin. Yuz ifodasini, jest va ohangni esa faqat professional aktyorgina obdon tayyorlab olishga qodirdir. Suhbatdoshdan doimo «Yuzingga qarab boʻlmaydi, senga nima boʻldi?» yoki «Menga nimaga bunday qarayapsan» kabi iboralarni koʻp eshitamiz. Shunga koʻra, yolgʻonchilar yuz ifodasiga ham alohida e’tibor qaratishadi. Yuz, birinchi navbatda, emotsiyalarni aks ettiradi. Ovoz bilan birga, u eshituvchiga soʻzlovchining tuygʻulari haqida axborot beradi, lekin bu axborotlar doim ham toʻgʻri boʻlavermaydi, chunki yuz ifodasi ham aldamchi boʻlishi mumkin. Yuz bevosita emotsiyaga javob beruvchi miya sohalari bilan bogʻliqdir. Nimadir emotsiya uygʻotsa, yuz mushaklari beixtiyor harakatga keladi. Kishilar ushbu yuz ifodalariga ta’sir etishni oʻrganishlari va u yoki bu darajada ularni yashirishga muvaffaq boʻlishlari mumkin. Ammo buning uchun doimiy harakat va tinimsiz mashqlar zarur. Suhbatdoshini yolgʻon soʻzlashda gumon qilayotgan kishilarga ovoz va tana holati va harakatlariga koʻproq e’tibor qaratishlari taklif etiladi. Ovoz ham yuz kabi emotsiyalarga javob beruvchi miya 74 oʻquvchini maktabda oʻqishi uchun zarur boʻlgan tashkiliy koʻnikma va malakalar bilan qurollantirishni nazarda tutadi. Bolalar nutqining oʻsishida ularning maktabda oʻqishi katta rol oʻynaydi. Bola maktabgacha yoshda oʻylamasdan gapiradi, maktabda esa bola gaplashayotgan til oʻqitiladigan va oʻrganiladigan ilm boʻlib qoladi. Grammatikani oʻqib oʻrganish jarayonida bola nutqining fonetik jihati toʻgʻri boʻlib boradi, nutqning sintaksis tuzilishi takomillashadi. Maktabda oʻqitilayotgan hamma fanlarni oʻrganish jarayonida oʻquvchi nutqining lugʻati boyiydi, soʻzlarning mazmuni chuqurlashadi va kengayadi. Bolalarning yozma nutqni egallashlari ular nutqining oʻsishida muhim bosqich boʻladi. Bola oʻz fikrlarini yozma nutqda bayon qilishga harakat qiladi. Oʻquvchi oʻqituvchining topshirigʻiga binoan yozma ishlar bajarayotganda oʻzining shu ishiga baho berilishini, oʻz fikrining qanday til bilan bayon qilinganiga qarab baho berilishini oldindan bilib turadi. Oʻquvchi maktabda berilgan topshiriqni tayyorlash vaqtida shu topshiriqni oʻziga-oʻzi gapirib berishni mashq qilib turishi oʻquvchi nutqining oʻsishiga katta ta’sir qiladi. Bolalar nutqining oʻsishida oʻqituvchining nutqi katta rol oʻynaydi, chunki uning nutqi oʻquvchilar uchun namunali nutq hisoblanadi. Shuning uchun oʻqituvchi oʻz nutqini takomillashtirish ustida ishlashi kerak. Maktabda bolalarda, eng avvalo, faol ishlatiladigan soʻzlarning miqdori oshadi. Yozma nutqni, oʻqish va yozishni oʻzlashtirish oʻquvchi hayotida hosil qilingan malaka hisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar tovushlarni bir-biriga qo‘shish orqali soʻz tuzish malakasini egallab olgach, ba’zida matn mazmunini notoʻgʻri tushunadilar. Unga oʻquvchilarning soʻz boyligining kamligi yoki asosiy fikrni ajrata bilmasligi sabab boʻladi. Shu munosabat bilan oʻqituvchi oldida bolalarda lugʻat boyligini oshirish va ularni oʻqigan narsalari yuzasidan mustaqil reja tuzishga barvaqtroq oʻrgatish vazifasi turadi. Yozuv darslarida bola harf va soʻzlarni yozishda katta qiyinchilikka duch keladi. Dastlab bola butun e’tiborini yozish texnikasiga va oʻtirish qoidasiga rioya qilishga 35 nutqi orqali zaki ogʻ qaratadi. Avval bolaning yozma nutqi uning Bu qanday talaffuz etsa, shunday yozadi. soʻzni ni u ya’ belgilanadi, muntazam mashqlar boʻyicha davrda bola bilan ovoz chiqarib aytish katta oʻzlashtirishida uning imlo qoidalarini muvaffaqiyatli oʻtkazish , -ishora, ohangdan foydanilmaydi imo ahamiyatga ega. Yozma nutqda nutqiga qaraganda ancha ogʻzaki bolalarning yozma nutqlari ularning uning Sh . oʻsadi sirida ta’ . Bolalar nutqi kattalar nutqi boʻladi boʻsh ogʻzaki uchun pedagoglar bolalarga kichik maktab yoshidan boshlab oʻrgatib bilan birga nutq madaniyatini ham oʻstirish yozma nutqni va borishlari zarur. Naslimiz xos xususiyatlari: oʻziga muloqotining irlar Oʻsm naviy boy, yangi ma’ davomchilarini nafaqat jismonan baquvvat, balki davr talabiga javob beradigan, muloqot jarayonida erkin fikr yuritadigan qilib tarbiyalash hozirgi kunning dolzarb tayyorlash Kadrlar , “ Qonun gi toʻgʻrisida” lim’ Ta . “ muammolaridandir da shaxsning erkinligi, mustaqil fikrlash qobiliyatini ” milliy dasturi shakllantirish, muomala madaniyatini tarkib toptirishga birlamchi muloqot oʻspirinlarni va oʻsmir unday ekan, Sh tibor qaratilgan. e’ ularning va jarayonida mustaqil fikrini erkin ifodalash malakalarini tanqidiy fikrlashini shakllantirish psixolog-pedagoglar oldida turgan bir har yashaydigan asrda I XX dolzarb masalalardan biridir. Zero, . zarur oʻrgatish muloqotga , avvalo , uchun fikrlashi tanqidiy insonning , psixologik ularga uchun oʻrgatish muloqotga oʻspirinlarni va Oʻsmir onida jaray muloqot , qilish tavsiya oʻqishga adabiyotlarni pedagogik jarayonda shu va aniqlash fikrlashini , kuzatish faoliyatini yoshlar . muhimdir foydalanish treninglardan , mashqlar , oʻyinlar psixologik , yuqori sinflarda yozma nutq mazmunli va oʻrta Maktabning , mukammal tuzilib toʻgʻri , grammatik jihatdan tobora boʻlib sirli ta’ ijobiy oʻsishiga nutqning ogʻzaki oqibatda bunday nutq va boradi sirida ta’ boshlaydi. Bolalar nutqi bevosita kattalar nutqi koʻrsata sir ta’ oʻstirishda nutqini oʻquvchilar nutqi oʻqituvchi uning uchun Sh . oʻsadi . ak xizmat qilishi ker boʻlib namuna oʻstirib turib, ularning nutqini oʻstirmay tafakkurini Oʻquvchilar 36 ha so ahamiyati katta hisoblangan. Psixologiyada bu muammo alohida . oʻrganiladi sohasida psixologiyasi – yolgʻon fosh etuvchi belgilar mavjudligini yolgʻonni Insonlar edilar. Ammo kishining boʻlar bilishganda edi, kamroq aldagan gapirayotganligini yaqqol bildiradigan hech qanday yagona yolgʻon lum emas. Faqat ma’ jest, yuz ifodasi yoki ixtiyorsiz muskul qisqarishi mos kelmasligi yoki soʻzlarga his etilayotgan emotsiyalarning mavjud. belgilar anglatadigan topilganligini oʻylab yomon soʻzlarning Ushbu belgilar axborotning chiqib ketishiga imkon yaratadi. odam emotsiyalarning qoʻygan aniqlashni maqsad qilib Yolgʻonni yolgʻonchi sir etishi, ta’ yuzga va qanday qilib nutqqa, ovozga tana , boʻlayotganligi qanday namoyon tuygʻularning boʻlgan yashirmoqchi kuzatilayotgan emotsiyalarning qalbakiligini aynan nima fosh etayotganligini bilishi lozim. bilib olish oson emas. Muammolardan biri lgʻonni Yo koʻrib axborotni koʻp . Birdaniga juda koʻpligidir axborotlarning , soʻzlar – koʻp keladi. Uning manbalari juda toʻgʻri chiqishga , pauzalar, ovoz ohangi, yuz ifodasi, bosh harakati, jestlar, tana holati hammasi Bular boshqalar. va nafas, terlash, yuz qizarishi yoki oqarishi diqqatiga molik axborotni birin-ketin yoki ) verifikator (aniqlovchi eshitayotgan va koʻrayotgan birdaniga yetkazishi mumkin. Verifikator tibor qaratishi zarur emas. Har e’ axborotlarning hammasiga bir xilda . notoʻgʻri qanday axborot manbayiga bir xil darajada suyanish . lumot beradi ma’ ʻproq ko Ularning ayrimlari boshqalariga nisbatan avvalo, eng kam ishonch odamlar, koʻpgina Ajablanarlisi shundaki, tibor qaratishadi e’ yuz ifodasiga va soʻzlar – manbalar tugʻdiradigan . qoʻyishadi yoʻl xatoga bilan oson shu va xatti-harakatlarining barcha oʻz , odatda, Yolgʻonchilar yashirishni uddalay olmaydilar. Ular bu va qirralarini nazorat qilish uning Sh edilar. boʻlar rsani juda xohlaganlarida ham eplay olmagan na tibor e’ koʻproq boshqalar ularning fikricha, yolgʻonchilar uchun qalbakilashtirishadi. va qaratadigan xatti-harakatlarni yashirishadi obdon tanlashga harakat qilishadi. Inson soʻzlarni koʻproq Ular 73 «Amerikacha pozitsiya». Sherigingiz e’tiroz bildirishga yoki ochiqcha chaqiruv tashlash istagida. Odatda, bunday shaxslar yetakchi yoki tinchlikka rahna soluvchi kishilardir. Suhbatni davom ettirishdan bosh tortish, suhbatdoshga va vaziyatga oʻta salbiy munosabat. Toʻliq darajadagi yopiq holat: oyoqlar chalishtirilgan, qoʻllar koʻkrakda chalishtirilgan. Qat’iyatsizlik holati: Oyoq-oyoq ustiga qoʻyilgan, qoʻllar qulf holatida tizzani tutib turadi. Oʻziga ishonchsizligini yashirishga harakat qiladi. Tovonlarning chalishtirilishi – kuchaytirilgan himoya pozasi. Kamtar va uyatchan ayollarga xos xususiyat. Toʻpiqlarning chalishtirilishi qoʻrquvdan, asabiylikdan, salbiy emotsiyalarni yashirish istagidan dalolat beradi. Odatda, soʻroq paytida oʻz soʻzlari va emotsiyalarini nazorat qilishga harakat qilayotgan kishilar oʻzini shu holatda tutadi. 3.5. Muloqotda yolgʻon psixologiyasi Yolgʻonni fosh etuvchi belgilar va usullar qadim zamonlardan buyon olimlar va faylasuflar uchun muhim tadqiqot obyekti boʻlib hisoblangan. Ayniqsa, sud jarayonlarida, huquqni muhofaza qilishda faoliyat olib boruvchi kishilar uchun mazkur sohadagi bilimlarning 72 boʻlmaydi. Ogʻzaki gapirish, bayon yoki insho yozishda oʻquvchilarning reja tuzib olishlariga e’tibor berish kerak. Yozma va ogʻzaki nutqni oʻstirish uchun kitob ustida muntazam ishlash, oʻqigan matnlarning tezisini, konspektini tuzish, ma’ruza, referatlar tayyorlash, adabiy kechalar, yozuvchilar bilan uchrashish muhim ahamiyatga ega. Nutq shartli reflekslar paydo boʻlishining umumiy qonunlari asosida oʻsadi. Agar kishi biror bir tovushni notoʻgʻri talaffuz qilishga oʻrganib qolgan boʻlsa, unda bu kamchiliklarni tugatish qiyin boʻladi. Shuning uchun bolalarda yoshligidanoq ijobiy nutq odatlarini tarbiyalashga ahamiyat berish zarur. Oʻsmirlar muloqotiga nisbatan oʻspirinlar muloqoti ancha tarbiyalangan boʻladi. Chunki ular muloqot madaniyati, muomala sirlarini egallagan boʻladilar. Bizning yuksak ma’naviy ehtiyojlarimizdan biri – bu muloqotga boʻlgan ehtiyoj. Muloqotga boʻlgan ehtiyojimiz qondirilmasa, ongimiz ham rivojlanmaydi. Shuning uchun biz doimo muloqotga boʻlgan ehtiyojimizni qondirishimiz lozim. Kimlar bilandir muloqotdan qoniqish hosil qilamiz, ba’zi hollarda esa biz qoniqmaslikni his qilamiz. Katta yoshdagi kishilar rasmiy va norasmiy munosabatlarga kirishadilar. Rasmiy munosabatlar ish, xizmat yuzasidan boʻladi. Norasmiy muloqot esa ishdan boshqa paytlarda, uyda (oila), mahallada, koʻchakoʻylarda boʻladi. Kattalar muloqotida koʻpincha muloqot madaniyati amalga oshiriladi, ya’ni bir-birlarini hurmat qilish, ishonish, anglash kabilar. Ammo ba’zi paytlarda muloqot buzilishi ham mumkin. Chunki kattalar ayrim paytlarda bir-birlarini tushunmasdan xafa qilib qoʻyishlari, koʻngilga ogʻir botadigan gaplar aytib yuborishlari, natijada nizolarni keltirib chiqarishlari mumkin. Agar muloqot madaniyati kishilarda yaxshi shakllangan boʻlsa, ular bir-birlarini tushunishlari oson roʻy beradi. Muloqot madaniyati yoshlikdan oilada, ijtimoiy muhit ta’sirida, oʻz-oʻzini anglash, tarbiyalash oqibatida shakllanishi mumkin. Biz kattalar yoshlarga namuna, ibrat boʻlishimiz bir-birimizga boʻlgan muloqotimizdan kelib chiqadi. “Oltin soʻzlar” 37 , , juda ham ajoyibsiz, bugun boshqachasiz oʻrgilay (azizim, aylanay, dan kundalik ) ochilib ketibsiz, kiyimingiz juda yarashibdi kabi foydalanishimiz zarur. Kattalar muloqotiga koʻproq hayotimizda ati, madaniyati san’ yoshlar taqlid qilishlari orqali ularda muomala shakllanib boradi. Ayniqsa, oilada biz bu holatlarga ehtibor berishimiz emas. bejiz naql degan ” qiladi koʻrganini qush uyasida “ unki Ch rak. ke paralingvistik va ttalar ham bir-birlariga verbal, noverbal Ka -ishora, mimika, pauzalar imo . Biz vaqti kelganda koʻrsatadilar sir ta’ bilan ham soʻz ogʻiz sir eta olamiz. Bir ta’ orqali ham bir-birimizga uchun doimo kattalar bir- uning Sh xursand, yoki xafa qila olamiz. sir qilishlari lozim. ta’ , boʻlib birlariga samimiy munosabatda . boʻladi xos oʻziga lum bir yoshlarda ma’ Kattalar muloqoti lumotlariga, yoshlariga, jinslariga, kasblariga ma’ Masalan, kattalar xosdir. Ular oʻziga . Keksalar muloqoti boʻladilar qarab muloqotda qoladilar. ʻlib bo tibor talab e’ xuddi kichik bolalardek izzat-talab, injiq, chunki , zarur boʻlish muomalada boʻlib Keksalarga ehtiyotkor soʻzlarni koʻtaradigan koʻngillarini . Ularga boʻladi nozik koʻngillari zarur. qoʻllash koʻproq Demak, har bir yoshga kiradigan kishilar, shu jumladan, kattalar xos muloqotga kirishadilar. Muloqot har bir davrga xos oʻziga ham holda amalga oshiriladi. 38 tortish: tomonga Oʻzi B A shaxsiy oʻz faqat va yumshoq tabiatli – B ishonchsiz oʻziga yaxshi his qiladigan oʻzini doirasida odam. yopiq holatlar va ochiq Muloqotda 3.3. , tuygʻulari uning his- oʻtirishi tdoshning qanday holatda Suhba munosabati haqida axborot beradi. Ochiq boʻlgan vaziyatga va sizga ochiq « samimiy muloqot uchun imkoniyat yaratuvchi holatlar va ataladi. deb » holatlar chalishtirilmagan, erkin holatda suyanchiq Qoʻllar , tizzalar boʻlmasa Agar suyanchiq ; qoʻyilgan ustiga oʻzida bir vaqtning va , qomat tik holatda qoʻyilgan ustiga , . Oyoqlar ham chalishtirilmagan qoʻyilgan boʻsh biroz qoʻyish (oyoqni oyoq ustiga qoʻyilgan toʻgʻri erkin holatda, va tabiiy mumkin, bu narsa yuqori darajadagi erkinlikdan darak beradi). diqqat bilan xotirjam koʻzingizga tdosh Suhba , tomonga egilmagan yon qaragan ( toʻgʻriga tikiladi. Bosh ). tikilmagan » qosh ostidan koʻtarmagan», « burnini « tushirilgan. holatda erkin Yelkalar , noqulay sezayotganligi oʻzini esa kishining » latlar ho Yopiq « beradi. darak intilishdan himoya qilishga oʻzini noxush vaziyatdan . holati oddiy » chalishtirilishi oyoqqa - Oyoqning « . Kishi qoʻyilgan oyoq chap oyoq ustiga Oʻng zaifligini yashirishga harakat qiladi. oʻz asabiy, siqiq, salbiy munosabatda. Vaziyatga 71 A B Itoat etishga tayyorlik: A B ning ustunligini tan oladi va unga boʻysunishga tayyor. A ning kaftlari yuqoriga qaragan. A B Hamkorlik, oʻzaro hurmat: Ikkala qoʻl kafti vertikal holatda. Ikkita kuchli shaxs bir-biri bilan salomlashayotganda qoʻllarning yetakchilik holatini egallash uchun ramziy kurashi yuz beradi. Kurash natijasida hamkorlikni namoyon etuvchi qoʻl siqishi vujudga keladi. Bu qoʻl berib soʻrashish jestlari ichida eng maqbuli. A B «Qoʻlqop» usulidagi salomlashish: Siyosatchilar qoʻl siqishi: A B ga oʻzining toʻgʻrisoʻzligi va ishonchga sazovor ekanligini ta’kidlamoqchi boʻladi. Agar kishilar birinchi marotaba uchrashayotgan boʻlsalar, A ning munosabatida ehtiyotkorlik hamda shubha mavjudligini anglatadi. A B «Oʻlik baliq» koʻrinishidagi soʻrashish: A ning qoʻl siqishi sovuq va boʻshang, bu uning xarakteri kuchsizligi va passivligidan darak beradi. A qoʻlni osonlik bilan ustun holatga keltirish mumkin. A B «Barmoqlar qirsillashi» koʻrinishida salomlashish: B agressivligini va yon bermasligini namoyish etadi. A B Masofani saqlash: B ning qoʻli uzatilgan holatda, oʻz shaxsiy doirasiga kiritmaslik maqsadida A ni masofada ushlashga harakat qiladi. Bu holat B ning agressivligini xarakterlaydi. 70 II-BOB. MUOMALA VA FAOLIYAT sifatida biri kategoriyalaridan psixologiya Muomala 2.1. bu birgalikdagi faoliyat ehtiyojidan kelib chiqadigan – Muomala qirrali jarayonidir koʻp mlar orasidagi aloqalar rivojlanishining oda [113]. Hozirgi davrda shaxslararo muomalaning kishilar turmush unki Ch . yoʻq tarzining zaruriy sharti ekanligini isbotlashning hojati biror-bir psixik funksiya yoki shaxslararo muomalasiz insonda nafaqat psixik jarayonning, balki shaxsning butun psixik xususiyatlarining . boʻlardi boʻlmagan shakllanishi mumkin laqonli toʻ Muomala psixologiya fanining asosiy kategoriyalaridan biri ichiga shaxslararo munosabatlarning eng muhim oʻz hisoblanib, u noda ma’ Muomala kategoriyasi keng . mexanizmlarini qamrab oladi tushunilganda, hamkorlik faoliyatining jumla ichki aloqasini munosabatlarni aks oʻzaro sirlar, ta’ oʻzaro va mujassamlashtiradi ettiradi. Muhim kategoriyalardan yana biri muloqot psixologiyasidir. formulalari asosida » Ular – Biz », « Biz – Men », « Sen – Men « Aynan va kechadigan muloqot jarayonida shaxsning xususiyatlari, holati . Samarali, ishchan muloqotni yuqori boʻladi xarakteri namoyon minlash uchun kishilar chuqur psixologik bilimlarga ta’ darajada asoslangan zamonaviy muomala texnologiyalaridan foydalanishni lozimdir. oʻzlashtirishlari oʻzaro masalan, , Muloqot jarayonida sheriklar orasida munosabatga kirishuvchi tomonlardan birining shaxsiy mavqeiga va nisbatan hurmatsiz munosabat tufayli turli qarama-qarshiliklar hatto jiddiy ziddiyatlar kelib chiqishi mumkin. Yoki u yoki bu bilan noʻnoqlik ehtiyotsizlik, soʻzdan rotni uzaatish jarayonida axbo yoʻqotishlarga foydalanish oqibatida axborotlarda muhim darajadagi xizmat vazifalarini bajarishda jiddiy xatoliklarning qoʻyilishi yoʻl boʻlmasligi . Yuqoridagi holatlar paydo boʻladi kelib chiqishiga sabab oʻrganish uchun maxsus muloqot texnologiyalaridan foydalanishni talab etiladi. 40 xarakteri va slubi u soʻrashish berib Qoʻl 3.4. salomlashish muloqotning eng oʻzaro la jarayonida Muoma avvalda soʻrashish berib Qoʻl muhim komponentlaridan biridir. , boʻlsa namoyish etishni bildirgan yoʻqligini dushmanlik istagining keyinchalik kishilik jamiyati uchun etiketga aylandi. Suhbatdoshning emotsional holati va berib salomlashish uslubi uning xarakteri qoʻl haqida axborot beradi. madaniy va n tashqari, noverbal xatti-harakatlar milliy Bunda madaniy, milliy ʻz asosga ega. Har bir millat, mamlakat kishilari o xususiyatlariga mos ravishda yurish-turish, turli imo-ishoralar, tana noverbal xatti-harakatlar boʻlgan akatlari mimikalaridan iborat har jestini soʻrashish berib qoʻl tizimiga egadir. Birgina keng tarqalgan har xil millat vakillari turli xilda qabul qilishadi. Masalan, Rossiyada mumkin soʻrashish berib qoʻl guruhdagi bitta odam bilan alohida toʻgʻri chiqishga soʻrashib guruh bilan , Bolgariyada butun boʻlsa albatta siqishadi, qoʻlingizni Italiyada uzatilgan va keladi. Fransiya havoda muallaq qolib ketishi qoʻlingiz choʻzilgan a es Angliyada arq xalqlarida suhbatdoshga tegib Sh Yaqin va mumkin. Afrika hisoblansa, yapon boʻlib gaplashish muloqotning zarur sharti ni maqbul ) madaniyati muomalada bevosita yaqin aloqa (kontakt borga olish lozimki, har qanday mamlakatda ti e’ uni Sh . koʻrmaydi qullanmaydi. ma’ uzatish qoʻl shoshqaloqlik bilan : birini tuygʻulardan berib salomlashish 3 turdagi his- Qoʻl ustunlikka intilish, itoat etishga yoki hamkorlik munosabatlariga tayyorlikni aks ettiradi. intilish: unlikka Ust ustidan ustunligini namoyish etadi, B B A A ni boshqarishga harakat A B uning kafti pastga qaragan. muomala boʻlib bilan ehtiyot qiladi, shuning uchun u lozim. qilish 69 Iyakni silash Qaror qabul qilish jarayoni. Agar oldingi baholash (zerikish, qiziqish, tanqidiy baho) jestlaridan soʻng oʻz fikr-mulohazasini bayon etish soʻralsa, iyakni silash jesti paydo boʻladi. Bu holatda odamga xalaqit bermagan va shoshiltirmagan ma’qul. Avtoritarlik, agressivlik Oʻz hukmini, oʻz xulq-atvor qoidalarini oʻtkazishga intilish. Oʻng qoʻl xuddi zarba berish holatidagidek musht boʻlib tugilgan va koʻtarilgan. Koʻpincha doʻq va ovozni balandlatish bilan birgalikda kechadi. Tamaki tutunini yuqoriga puflash Agar kishi tamaki tutunini yuqoriga qarab yoʻnaltirsa, bu narsa uning oʻz-oʻziga ishonishi, kimdandir ustunligini his qilayotganligi, vaziyatni ijobiy baholayotganligi kabi ijobiy his-tuygʻularni his etayotganligidan darak beradi. Tamaki tutunini pastga puflash Tutunning pastga qarab yoʻnaltirilishi, mazkur kishining salbiy emotsiyalarni his qilayotganligidan, vaziyatni negativ baholayotganligidan, sizdan birorbir noxush narsada shubhalanayotgan yoki oʻzining qaysidir fikrini, maqsadini yashirishga harakat qilayotganligidan darak beradi. Agar kishi tamaki tutunini pastga qarab ogʻiz chetidan chiqarayotgan boʻlsa, bu uning vaziyatga oʻta salbiy munosabatda ekanligi va uning sir boy bermaydigan kishi ekanligini bildiradi. 68 Muloqot psixologiyasida qoʻllaniladigan kategoriyalardan yana biri mehnat guruhi psixologiyasidir. Bugungi kunda kooperatsiyalarsiz, ya’ni bir necha yoki koʻplab kishilarning xatti-harakatlarini umumlashtirmasdan, uyushtirmasdan turib, ishchan faollik haqida gapirish mumkin emas. Oʻz navbatida, samarali kooperatsiya mehnat jarayoni qatnashchilarining barchasi uchun umumiy boʻlgan xatti-harakat va xulq-atvor qoidalarini qabul qilinishini taqozo etadi. Shuning uchun har qanday guruhning shakllanishi jarayonida guruhiy maqsadlar, ehtiyojlar, manfaatlar, guruhiy normalar, guruhiy ong, axloqiy psixologik hodisalarga ehtiyoj tugʻiladi. Insoniy faollikning ajralmas sifatlaridan yana biri uyushganlik va tartiblilikdir. Faollikni tartibga soluvchi axloqiy qoidalar va me’yorlar inson hayotini, uning farovonligini saqlash va ta’minlashga yoʻnaltirilgandir. Axloqiy – etik meh’orlar inson faolligining barcha shakllarini qamrab oladi, ular universaldir, ammo har bir sohada ushbu yozilmagan qonunlar oʻziga xos xususiyat kasb etadi. Bunday qoidalar toʻplami odatda professional etika deb ataladi. Azaldan tibbiyot xodimlari, oʻqituvchilar va boshqa kasb egalari uchun axloqiy qoidalar toʻplami mavjud. Professional etikaning muhim shakllaridan birini muloqot etikasi tashkil etadi, chunki, uning zamiridagi bosh omil inson omilidir. Shaxslararo munosabatlardagi egoizm nafaqat munosabatlarga ziyon yetkazadi, balki ularni butunlay izdan chiqaradi. Shuning uchun munosabatlarni doimiy ichki nazorat mexanizmi vositasida axloqiy – etik me’yorlar asosida qurish muhimdir. Ishchan muloqot etikasi oxiroqibatda oʻzaro hamkorlikka sharoit yaratuvchi sheriklarning axloqiy qoidalar va me’yorlarga mos xatti-harakatlariga asoslanishi kerak. Bu qoida va me’yorlarning ma’no mohiyati – oʻzaro ishonchni mustahkamlash, oʻz harakat va maqsadlaridan muloqotdagi sherikni doimiy xabardor qilish, muloqotdagi sherikni aldash hamda chalgʻitishga umuman yoʻl qoʻymaslikdan iboratdir [117]. 41 ularning shaxslararo va Kishilarning ijtimoiy munosabatlari , oʻrni munosabatlari, ushbu munosabatlar tizimida muloqotning va , uning kommunikativ, interaktiv lili muloqot strukturasi tah perseptiv tomonlari muammolarining chuqur tahlili G.M. [33, 34]. ishlarida ochib beriladi ndreyevaning A hamkorlik faoliyatining bir-biri bilan oʻzaro va Muomala dqiqotlar ta fundamental ijtimoiy-psixologik boʻyicha bogʻliqligi MDU bilan chex psixologlari hamkorligida amalga oshirilgan. tadqiqotining mantiqini bogʻliqligi oʻzaro faoliyat va ala Muom Yanoushek shuni . Ya va bayon qilar ekanlar, G.M.Andreyeva aro oʻz kidlaydilarki, birinchi bosqichda asosiy diqqat muomalaning ta’ hamkorlik faoliyati bilan determinatsiyasi qonuniyatlarini aniqlashga hamkorlikning bir qator oʻzaro ni muomalaning ya’ qaratildi, xarakteristikalari bilan shartlanganligi isbotlandi. Mazkur aro oʻz tadqiqotlardayoq muomalaning barcha xarakteristikalari ham emasligi bogʻliq mazmuni bilan va hamkorlik rivojlanishi darajasi hamkorlikdagi faoliyat oʻzaro . Bundan tashqari, boʻldi lum ma’ mazkur faoliyat koʻpincha muomala tugʻilgan vositasida uning uchun keyingi Sh boshlaydi. oʻynay rivojlanishida muhim rol va bosqichlarda muomala qanday qilib, qay darajada, qaysi shakllarda ng uni va faoliyat rivojiga oʻzaro qaysi elementlari orqali . M tibor qaratildi. G. e’ sir etishiga asosiy ta’ takomillashuviga siri ta’ hamkorlikka oʻzaro . Yanoushek muomalaning Ya Andreyeva i belgilab berishadi. oʻnalishlarini y tadqiqotining bir qator va muomalaning kommunikativ, interaktiv yoʻnalish Birinchi insonlar va perseptiv jarayonlarining hamkorlikdagi faoliyatga etish. tadqiq rini si ta’ orasidagi munosabatlariga siri tahlilining boshqa bir ta’ faoliyatga oʻzaro Muomalaning perseptiv va muomalaning kommunikativ, interaktiv yoʻnalishi jamoa va hamkorlik subyekti sifatidagi guruh oʻzaro jarayonlarining , koʻra unga Sh sirini aniqlashdan iboratdir. ta’ rivojlanishi darajasiga V. Petrovskiyning guruhdagi A. oʻnalishi tadqiqotning mazkur y 42 ifodasi yuz va holati Tana Agressiya ustidan qarash kechayotgan hodisalarga ʻzoynak Ko tanqidiy munosabatni anglatadi, suhbatdoshni oqlashga majbur etadi. oʻzini - oʻz va himoyalanishga tishlash tutqichini Koʻzoynak . intilish. Tinchlantiruvchi jest choʻzishga qtni Va Kashandalar bu maqsadda sigaretadan foydalanishadi, boshlaydi. soʻra barmogʻini bolalar Fikrlash gʻarq tuygʻulariga va fikr oʻz uqur mulohaza, Ch qarorni qabul qilish arafasi. Soʻnggi . boʻlish kish Zeri qoʻli Eshituvchi uxlab qolmaslik uchun boshini bilan ushlab turadi. Boshning kaftga butunlay suyanib . dalolat beradi yoʻqligidan olishi qiziqishning umuman buning ustiga barmoq uchlari bilan stolni ʻpincha Ko sabrsizlik, boshqa eshitishni , taqillatish yoki oyoqlarni qimirlatish xohlamaslikni namoyish etadi. chekkaga yengil qoʻlning rmoqlar yarim bukilgan holda Ba haqiqiy qiziqish paydo ) suyanmasligi lozim qoʻlga (bosh qoʻyilishi dalolat beradi. boʻlganligidan diy baho Tanqi barmoqning koʻrsatkich Eshituvchi tomonidan , shu bilan birga qoʻyilishi vertikal holatda chekkaga soʻzlayotgan turishi uning bosh barmoq iyakni tutib iy kishiga yoki umuman ushbu vaziyatga tanqid bildiradi. munosabatini 67 Bosh va koʻrsatkich barmoqlar bir-biriga tekkizilgan holat Aniqlik, tartib va mantiqiylik tarafdori. Nasihatgoʻylik va murabbiylik jesti. «Okey» jesti bilan adashtirmaslik lozim. Kaftlar tepaga qaragan, barmoqlar yarim bukilgan Oʻziga tortuvchi yetakchilik, hukmronlik. Vaziyatni boshqarish va ustunlikka intilish. Ikkala qoʻl barmoqlarining bir-biriga chalishtirilgan holat Yuz oldida qoʻllarning chalishtirilishi oqlanmagan umidlar va oʻz salbiy munosabatini yashirishga harakat qilinayotganligidan dalolat beradi. Ikkala qoʻl barmoqlarining stol ustida yoki oʻtirgan odam uchun tizzada chalishtirilishi Hatto odam jilmayayotgan yoki quvnoq ovozda soʻzlayotgan boʻlsa-da, ushbu holat hafsalaning pir boʻlganligi va jahlni yashirishga harakat qilayotganligidan darak beradi. «Piramida» jesti Oʻz-oʻziga ishonch «Men hammasini bilaman» degan ma’noni bildiradi, oʻz qoʻl ostidagilar bilan gaplashayotgan rahbar yoki boshqalarga yoʻl-yoʻriq koʻrsatayotgan kishilarga xos harakat. 66 shaxslararo munosabatlarning faoliyat bilan shartlanganligi konsepsiyasi va gʻoyasi bilan bogʻliqligi ta’kidlanadi. Uchinchi yoʻnalish oʻzaro faoliyat va muomala tizimida shaxsni oʻrganishga qaratiladi, shu oʻrinda oʻzaro hamkorlikdagi faoliyat sharoitida shaxsning shakllanishi va undagi oʻzgarishlar tadqiqi shaxs kategoriyasini ilmiy tushunishda asosiy kalit vazifasini oʻtashi ta’kidlanadi [34, B. 7-19]. G.M. Andreyevaning fikriga koʻra, muomalaning eng muhim birligi muloqot sanalib, motivatsiyada motiv qanchalik ahamiyat kasb etsa, u ham muomalada xuddi shunday muhim rol o‘ynaydi. Muomala hamkorlik faoliyatining ehtiyojidan vujudga keluvchi, shaxslararo muloqot rivojining koʻp qirrali jarayonidir. Har qanday axborot faqat belgilar, aniqrogʻi belgilar tizimlari orqali berilishi mumkin. Kommunikativ jarayonda foydalaniladigan bir qancha belgilar tizimi mavjud boʻlib, ularga mos tarzda muloqot jarayonida foydalaniladigan vositalarni tasniflash mumkin. Belgilar tizimi sifatida nutqdan foydalanadigan nutqiy va turli nutqsiz belgilar tizimidan foydalanadigan nutqsiz muloqot vositalari farqlanadi. 43 usullari etish sir ’ ta 2.2. Muloqotda qot, shuningdek, individlarning bir-birlariga kommunikativ Mulo etish sir Ta’ . oladi ichiga oʻz ham usullarini muayyan sirining ’ ta : farqlanadi turlari quyidagi usullarining kishilar ommasini muayyan koʻrsatishning sir ta’ – Ergashtirish tarzda, ayniqsa, ommaviy tartibsizliklar, diniy jazavalar, ommaviy usuli. birlashtiruvchi maxsus ravishda bogʻliq psixozlar bilan Eng umumiy tarzda ergashtirishni individning ongsiz, ixtiyorsiz ravishda muayyan ruhiy holatlarga tushishga moyilligi sifatida oʻtkazilishida riflash mumkin. U muayyan hissiy holatning birovga ta’ . Ushbu hissiy holat odamlar ommasida yuzaga boʻladi namoyon rining si ta’ kelganligi bois, muloqotga kirishuvchi kishilar hissiy qiladi. amal kuchayishi mexanizmi marta koʻp oʻzaro biror narsa isbotsiz tasdiqlanadigan yoki –) Inontirish (vnushenie inkor etiladigan xabarlarni tanqidiy qarashsiz qabul qilishga qaratilgan usuli. Ushbu psixologik hodisa koʻrsatish sir ta’ kommunikativ inontirish « haqidagi bilimlar rivojlanishining hozirgi darajasida individdan va mantiqiy isbotlashsiz shakllangan ishonchga tayanadi aniqroq , aksincha beriladi yoki va individga, jamoadan shaxsga [45, B.42]. qoidaga asoslanadi degan », aytganda, avtomatik tarqaladi oʻzi sirida ’ ta uning , tushib ixtiyorsiz siriga ’ ta Inson inontirish . boshlaydi qila harakat holda anglamagan at munosab , mayllar, nuqtayi nazarlar , tiqod mavjud qarashlar E’ , yoki bu qoida, qarash maqsadida u oʻzgartirish baholarni va boʻlmasligini qoʻyib yoʻl yoki ularga toʻgʻriligini qilmishning isbotlash orqali odamlarning ongi, his- va muloqot, tushuntirish iv tiqod kommunikat E’ . koʻrsatishdir sir ta’ irodasiga va tuygʻulari tiqod E’ . eng universal usuli hisoblanadi koʻrsatishning sir ta’ mexanizmi inson aqliy faoliyatini jadallashtirishga, uning maqsadga vositalarini ongli ravishda tanlashga asoslangan. va yoʻllari erishish ishontirilayotgan shaxs mantiqiy – Kimnidir nimagadir ishontirish xulosa chiqarishlar natijasida muayyan nuqtai nazarga va mulohazalar 44 oʻzini - oʻz va oqlamagan umidlar Oʻzini holati: nazorat harakatlardan tutib notoʻgʻri oʻzini goʻyo Qoʻl bilagidan yoki qoʻl qolish maqsadida boshqa qanchalik Qoʻl qattiq ushlab turadi. yuqoriroqdan . boʻladi shunchalik tarang asabi kishining , boʻlsa yuqoridan ushlagan : tayyorlik mga Huju va tugilgan barmoqlar boʻlib Musht dushmanlarcha munosabatni qoʻllar chalishtirilgan bildiradi. Odatda bu holat tishlarning bir-biriga yuzning qizarishi bilan birga va slashishi jip bilan soʻz kishi odatda soʻng jestdan Bu kechadi. yoki jismoniy hamla qilishi kuzatiladi. belgilar bogʻliq kaftlari bilan Qoʻl kaftlar hiq Oc Ochiqlik eng maqbuli. orasida jestlari Qoʻl ishonch unga va olish suhbatdoshni tan haqqoniylik, belgisidir. qaratilgan tomonga oʻzi tlar Kaf bir-birini koʻngildan nada yaqin, chin Ya tushunishga asoslangan muloqotga taklif. Yurakdan . soʻzlar chiqayotgan qoʻllar aylantiriluvchi Keskin tushunishlarini istagan toʻgʻri Suhbatdosh uni oʻz harakatlarini amalga oshiriladi, qoʻl lda faol ho fikrlarini yetarli darajada ochiq-oydin bayon etishga qiladi. harakat 65 Qoʻllar chalishtirilishining yashirin koʻrinishi: oʻz qoʻlidan tutib turish. Bu holat atrofdagilar bilan koʻrinmas toʻsiq oʻrnatadigan yarim himoya holati. Amalga oshmagan umidlar vaziyatga negativ munosabat: Mazkur jest kishiga oʻz xotirjamligini saqlab turishga imkon beradi. Ota-onalar salbiy noxush va xavfli holatlarda bolalarning qoʻlidan xuddi shunday ushlab olishadi. Kishi qat’iy pozitsiyani egallagan: Nafaqat qoʻllar chalishtirilgan, balki barmoqlar qoʻl yuqorisidan mahkam tutib turibdi. Ushbu holat kishining vaziyatga boʻlgan negativ, tushkun munosabatini aks ettiradi. Kishining oʻziga ishonchi yoʻq va chalishtirilgan qoʻllar toʻsigʻi bilan oʻzini himoya qiladi. U oʻzini siqilgan holatda sezadi, muloqotga va oʻzaro tushunishga intilmaydi. Balki suhbatdosh unga yoqmaydi yoki uni xafa qilgan. Yashirin asabiylik: Qoʻllar chalishtirilishining yashirin koʻrinishi koʻproq ommaviy nutq soʻzlash chogʻida koʻpchilikning diqqat-e’tiborida boʻlgan kishilar tomonidan qoʻllaniladi. Kishi xavfsizlikni his qilish maqsadida sumkasi, soati yoki toʻgʻnogʻichiga tegish orqali himoya toʻsigʻi hosil qilishi mumkin. 64 qoʻshiladigan va uni himoya qilishga tayyor holatga erishishni bildiradi. Taqlid qilish, deb ongli va ongsiz ravishda namunadan nusxa olishga aytiladi. U guruh, jamoani tashkil etuvchi odamlarning xattiharakatiga xos bir xil usullarni ishlab chiqish imkonini beradi. Shaxslararo idrok etishning effektlaridan biri – boshqa shaxs haqidagi umumiy tasavvurning uning shaxsiga xos xususiy xislatlarni idrok etish va baholash ta’sirida namoyon boʻladigan «oreol effekti» dir. Agar umumiy tasavvur yaxshi boʻlsa, uning ijobiy xislatlari ortiqcha baholanadi, salbiy xislatlari esa sezilmaydi va aksincha. Boshqa effekt – «izchillik effekti» boʻlib, u ma’lumotlar ziddiyatli boʻlgan taqdirda inson qiyofasini va u toʻgʻrisidagi tasavvurni shakllantirishga birinchi navbatda kelib tushgan ma’lumotlar eng koʻp ta’sir etishida namoyon boʻladi. Agar bu tanish odamga daxldor boʻlsa, aksincha, eng oxirgilari koʻp ta’sir koʻrsatadi. «Stereotiplashtirish (qoliplashtirish) effekti» idrok etilayotgan kishini muayyan ijtimoiy guruhga xos xislatlar unga ham xos deb qarashda namoyon boʻladi. Har birimizda muayyan ijtimoiy stereotiplar – oʻqituvchi, harbiy kishi, jinoyatchi kabi guruhlarning stereotiplari mavjud. Muayyan guruhning vakiliga duch kelganda, biz oldindan unga ushbu guruh vakillari boʻlgan kishilarga xos muayyan xislatlarni unga ham xos deb qabul qilamiz. Koʻpincha bunday stereotipdan xalos boʻlish juda qiyin boʻladi [82]. Ijtimoiy idrok etish effektlari ijtimoiy mayl bilan chambarchas bogʻliq, uning paydo boʻlishiga olib keladi. Ijtimoiy maylning oʻzi insonning boshqa odamni idrok etishga ruhan tayyor boʻlishi sifatida ta’riflanishi mumkin. Notanish kishi haqida taassurotning shakllanishida maylning ahamiyati ayniqsa katta A.A. Bodalevning ushbu holda ijtimoiy maylning ahamiyatini ochib bergan eksperimentlari yaxshi ma’lum. Eksperimentlardan birida ikki guruh odamlarga aynan bir kishining surati koʻrsatilgan. Ammo suratni koʻrsatishdan avval birinchi guruhga suratdagi kishining ashaddiy jinoyatchi ekanligi, 45 ikkinchi guruhga esa bu shaxsning katta olim ekanligi aytilgan. portretini ogʻzaki har bir guruhga fotosuratdagi kishini soʻng undan Sh : riflagan ta’ . Birinchi guruh uni quyidagicha soʻralgan tasvirlab berish chiqqan boʻrtib yashirin yovuzligidan darak beradi, koʻzlari chuqur « qaror qilganidan darak » oxiriga yetkazishga « jinoyatni – engagi chuqur oʻsha kazo. Tegishlicha, ikkinchi guruhda aynan ho va » beradi chiqqan engak boʻrtib tafakkurning teranligidan, koʻzlar joylashgan esa qiyinchiliklarni yengishdagi iroda kuchidan darak beradi deb, baholangan [51]. verbal kommunikatsiyadir. Verbal kommunikatsiyada bu – q Nut . Nutq inson tomonidan qoʻllaniladi inson nutqi belgilar tizimi sifatida , boʻlib tovush signallari yoki yozma belgilardan iborat qoʻllaniladigan va lumot qayta ishlanadi, saqlanadi ma’ ular orqali muloqotdan olingan belgilar soʻz orqali amalga oshiriladi. Til til jarayon Bu uzatiladi. boʻlib muloqot jarayonida psixik faoliyat mahsuli , u boʻlib tizimi yuzaga keladi. yozma va ogʻzaki xos tashqi, ichki, oʻziga mki, nutqning lu Ma’ va monolog , navbatida dialog oʻz nutq Ogʻzaki turlari mavjuddir. polilog tarzida amalga oshirilishi mumkin. bilimlari haqida va ologik nutq shaxsning qarashlari, fikrlari Mon ʻpincha ko Monologik nutq borot beruvchi nutq turidir. ax batafsil . boʻladi ega mazmunga va oldindan tayyorlanadi, aniq tizimga fikrlarini oʻz kishi boʻlmagan boyligiga ega soʻz li tar Ye mantiqli bayon etishga qiynaladi. Xalqimizda shunday va mufassal aniqligida nutqining uning farosati u- Inson aql : « ibratli ibora bor ». boʻladi namoyon va Nutq kasbiy muloqotning muhim vositasidir. Til nutq muloqoti jarayoni bilan oʻzaro tafakkur kishilar faoliyatida ularning . bogʻliqdir uzviy 46 holatlari 3.2. Tana koʻrsatilishi hbatdoshga su ng hiq kaftlarni Oc holatdagi kishi. ochiq , toʻgʻrisoʻzligi Bunday holat kishining samimiyligini yaqqol namoyish etadi. , choʻntakda qoʻllar : holati oʻtish mga Huju . bosh barmoqlar tashqariga chiqarilgan Barmoqlarning namoyishkorona tashqariga suhbatdoshdan oʻzini chiqarilishi mazkur kishining qoʻl Oʻz ustun sezayotganligidan dalolat beradi. ostidagi xodimlar bilan suhbatlashayotgan xos. rahbarlarga yashirayotgan kishi: sifatlarini ik Liderl . orqada, bosh barmoq tashqariga chiqarilgan Qoʻllar shu holatni koʻpincha hatto agressiv kishilar va li Kuch egallaydilar. bosh choʻntakda qoʻllar mkor holat: Huju chiqarilgan. barmoqlar tashqariga yuqori ustunlik holati: va ishonch oʻziga -z Oʻ rahbarlar uchun xarakterlidir. va boshliqlar darajadagi oyoqlar va Qoʻllar : oya holati Him begona odamlar va chalishtirilgan. Notanish muhitga . ishonchsiz kishi holati oʻziga orasiga tushib qolgan, , bu holatda kishi barcha tugmalari qadalgan Koʻpincha boshqalardan uzoqroq masofada turishga harakat qiladi. 63 odam shunday holatni egallasa, uning gaplarining toʻgʻriligiga, chin koʻngildan chiqayotganligiga shubha bilan qarashga asos boʻlishi mumkin.  Qoʻllar orqada chalishtirilgan – ongsiz ravishda oʻz qoʻrqmasligini namoyish etish maqsadida qorinni hamda koʻkrakni oldinga chiqarishga imkon yaratuvchi oʻz-oʻziga ishonch va ustunlik ishorasi. Stress vaziyatida xuddi shunday holatni egallash orqali birmuncha yengil tortish, erkinlik va oʻz-oʻziga ishonchni his qilish mumkin. Tutib turgan qoʻl ikkinchi qoʻlning qanchalik yuqorisidan ushlagan boʻlsa, kishining shunchalik koʻproq jahli chiqayotgan boʻladi. Bu holatda kishi oʻzini nazorat qiladi va barcha haqiqatni aytayotganligiga ishonish qiyin. Shartli ravishda barcha holat va jestlarni yopiq (oyoqlar va qoʻllar chalishtirilgan), oʻzini himoya qilish, nosamimiylik, yomon niyatni anglatuvchi hamda oʻz-oʻziga ishonch, xotirjamlik, muloqotga moyillik va hamfikrlilikni bildiruvchi ochiq holat va jestlarga ajratish mumkin.6 6 Mazkur bo’limdagi rasm va materiallar «Personalni boshqaruv» (Moskva - 1996-1997) jurnali ilovasidan olindi. 62 2.3. Kasbiy faoliyatda kommunikativ kompetentlilik muammolari «Kompetensiya» atamasi (com’etentia) yunoncha soʻz boʻlib, qismlar muvozanati, tenglik yoki simmetriklik ma’nolarini bildiradi. Etimologiyaga koʻra, kompetentlikning asosiy belgisi – «mos kelmoq», «mos tushmoq»dir. Ijtimoiy-psixologik kompetensiya psixodiagnostikasi uning quyidagi omillarini baholashni talab etadi: intellektual imkoniyatlar, kommunikativ qobiliyatlar, irodaviy xususiyatlar, munosabatlar tizimi, shaxs yoʻnalganligi, motivatsiya omillari. Ijtimoiy-psixologik kompetensiya ma’lum turdagi faoliyat subyekti xarakteristikasi boʻlib, uning mazmuni bevosita mazkur faoliyatning maqsadi va tuzilishidan, uning oʻziga xos talablaridan kelib chiqadi. Ijtimoiy-psixologik kompetensiyaning turli komponentlari kasbiy faoliyatning turli sohalarida muvaffaqiyatlilikni va muvaffaqiyatsizlikni hamda faoliyat subyektining mazkur faoliyatga, faoliyat predmetiga mosligini belgilab beradi [125]. Kasbiy kommunikativ kompetentlik quyidagi shaxs sifatlarini oʻz ichiga oladi:  turli muloqot qatnashchilari bilan emotsional aloqalar oʻrnata olish qobiliyati, ular bilan zaruriy chegarada ishonchli munosabatlarni oʻrnatish va uni ta’minlash;  suhbatdoshning ichki dunyosini, uning psixologik oʻziga xos tomonlarini, ehtiyojlari, xatti-harakat motivlari, psixik holatlarini seza olish va tushunish qobiliyati;  insonlarga nisbatan xushmuomala va doʻstona munosabat, dialog qatnashchisini eshitish qobiliyati, suhbatdosh kechinmalariga emotsional munosabat bildira olish qobiliyati;  muloqotning verbal va noverbal vositalaridan foydalanish malaka va koʻnikmalarini egallash; 47 atti-harakat ziddiyatli vaziyatlarida kommunikativ x  strategiyalaridan samarali foydalana olish, sharoitdan kelib chiqqan olish malakasi; ʻzgartira o holda muomala shaklini qobiliyatlilik; kelishuvlarga va hamkorlik, kompromiss  emotsiyalari, kayfiyatini nazorat oʻz vaziyatlarda ekstremal  rivojlanganligi; olish qobiliyatining qila bahoning adekvatligi; boʻlgan oʻziga  qobiliyati. tushunish yumorni  : Kommunikativ jarayonlar samaradorligini pasaytiruvchi sifatlar muammolariga yuqori va kechinmalariga oʻz siqiqlik (autizm), , dimogʻdorlik tibor qaratish (introvertlik); manmanlik, e’ darajada , emotsional beqarorlik ; janjalkashlik, jizzakilik, agressivlik noverbal vositalarini egallash va muloqotning verbal ; impulsivlik darajasining pastligi [ 89, 119, 140]. moyil qilish, ularning ishonchini qozonish oʻziga damlarni O , undan operativ oʻrnatishga qobiliyati ishonchli munosabatlar lumotlarni olishga imkon beradi. Muloqot sohasida ma’ ahamiyatli ishlovchi mutaxassislar muomala jarayoni samaradorligini oshirishga imkon beradigan eng muhim xislatlardan biri boshqa odamlarni tinglay olishdir, deb hisoblaydilar. Siz hamsuhbatingizni diqqat bilan aytayotgan gaplarga u ʻzingizning o tinglaganligingizda bu bilan qiziqishingizni namoyish etasiz, unga nisbatan hurmatingizni oʻrnatishni yengillashtirishga esa psixologik aloqa Bu namoyon etasiz. yordam beradi. yoʻnalishida muloqotning kerakli oʻrnatish sixologik aloqa P lovchi min ta’ belgilangan maqsadga erishilishini va rivojlanishini , yoʻnaltirilgan sharoitlarni yaratishga qaratilgan, maqsadga muloqot oʻrnatishda rejalashtiriladigan faoliyatdir. Psixologik aloqa rivojlanishi umumiy jarayonning bir qismini qamrab oluvchi bir necha kiradi: uyidagilar Bularga q mumkin. koʻrsatish bosqichlarni ajratib rejalashtirish; muloqotni oldindan  sharoitlarni yaratish; tashqi osonlashtiruvchi oʻrnatishni aloqa  48 holatlar tili va -harakat Xatti lumot ma’ koʻproq koʻra aytayotganidan oʻzi on haqida uning Ins , tuygʻulari - his , fikrlari uning – oʻqish singari kitob insonni , olish lumot ma’ koʻproq koʻra soʻzlardan haqida xususiyatlari xarakter oʻz inson , Odatda . demakdir tushunish tilini harakatlar - xatti beradigan Odamning . qilmaydi nazorat ohangini ovoz , ifodasi yuz , jestlari , holati uchun maqsadiga yetish oʻz va tushunishlari uni diqqati sosiy a bir - biror gohida r soʻzla uchun uning Sh . qaratiladi deyishga nimalar . qiladi xizmat yashirishga uni oʻrniga etish bayon tuygʻuni yoki fikr bera baho toʻgʻri soʻzlariga uning uchun olish lumot ma’ da haqi Odam bilish tushuna tilini harakatlar - xatti balki , qilmay kifoya oʻzi olishning .i etad kasb ahamiyat katta 5 va ishlatiladigan ayrim harakat chogʻida Quyida biz muloqot : fikr yuritamiz haqida nosi ma’ tlar hola har qanday – pastga tushirilgan boʻylab tana Qoʻllar  ishongan oʻziga aql bilan harakat qila oladigan, va sharoitda xotirjam va oʻylangan hamda xatti-harakatlari chuqur soʻzlari kishi. Uning oʻzini boshqalar kutganidek va holatdagi odam ochiq Bu mantiqli. tabiiy tutadi. oʻtishga hujumga va agressiv – yoki belda choʻntakda llar Qoʻ  koʻpincha kishi. Agar sizning tanishlaringizdan birortasi boʻlgan shay va sir ’ ta shunday holatni egallasa, bu uning avtoritarligi boshqalarga beradi. darak intilishidan oʻtkazishga hukm ishonchsizligini oʻziga – chalishtirilgan koʻkrakda Qoʻllar  himoya qoʻllar shtirilgan ali Ch yashirishga harakat qilayotgan kishi. toʻsiq bir-birini tushunishda oʻzaro , , muloqotda b boʻli reaksiyasi mavjudligini namoyish etadi. Agar tinglovchi shunday holatni , gapingizni shilmayotganligi qoʻ egallasa, bu uning sizning fikringizga gapirayotgan , darak beradi. Mabodo yoʻqligidan eshitishga xohishi 5 , 1997. Питер .: Язык интонации, мимики, жестов. СПб Биркенбил В. 61 qanday joyni tanlashiga qarab, ularning guruhdagi statusini osongina aniqlab olishingiz mumkin. Bu yerda stol boshida devorga orqa oʻgirib oʻtirgan kishi A eng katta nufuzga ega boʻlgan shaxsdir. Oʻz nufuziga koʻra ikkinchi oʻrinda turadigan kishi bu B dir. U ham barcha oʻtirganlarni bemalol kuzatish imkoniga ega, ammo u eshikka orqa oʻgirib oʻtiribdi. «Bosh shaxs»ga eng yaqin joyni egallagan V oʻz nufuziga koʻra uchinchi oʻrinni egallagan. G ning oʻrni toʻrtinchi, eng kamtarona oʻrinni D egallagan. B shaxs sizga nisbatan birmuncha murosasiz pozitsiyani egallaydi, V esa sizning fikringizni ma’qullaydi, D sizning har qanday qaroringizga boʻysunishga tayyordir. Ish yuzasidan suhbatlar dumaloq stolda uyushtirilganda oʻzaro hamkorlik muhitini yaratish imkoniyati paydo boʻladi. A B V G D A B D G V 60  tashqi kommunikativ xislatlarni namoyon etish;  kelishuvlarni toʻplash;  umumiy va neytral qiziqishlarni izlab topish;  muomaladagi toʻsiqlarni bartaraf etishga qaratilgan harakatlar;  individual ta’sir etish. Muloqotni oldindan rejalashtirish. Psixologik aloqa oʻrnatish chogʻida maqbul tarzdagi munosabatga erishish uchun harakatlarning avvaldan tuzilgan rejasiga ega boʻlish, boʻlgʻusi muloqotning qanday kechishini oldindan koʻrish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun muloqotga kirishish moʻljallanayotgan shaxs haqida dastlabki ma’lumotlarga ega boʻlish zarur. Masalan, uning muomalaga kirishuvchanlik xislatlari haqidagi ma’lumotlarga ega boʻlish lozim. Shaxs bilan aloqaga kirishishni osonlashtiradigan ochiqlik, qiziquvchanlik, kirishimlilik, xushmuomalalik, odoblilik kabi xislatlar ham mavjud. Shu bilan birgalikda, aloqa oʻrnatishni qiyinlashtiradigan ortiqcha asabiylik, jizzakilik, tajovuzkorlik, shubhaga beriluvchanlik, alamzadalik kabi shaxsiy xislatlar mavjud. Muloqotni oldindan rejalashtirish chogʻida yuqorida sanab oʻtilgan xislatlarning mavjudligini doimo inobatga olish zarur. Aloqa oʻrnatishni osonlashtiruvchi tashqi sharoitlarni yaratish. Har bir muayyan vaziyatda tashqi sharoitlar muomala jarayonida muloqot qilish zarur boʻlgan ijtimoiy rolga ideal ravishda mos kelishi kerak. Hech narsa muloqotga xalaqit bermasligi, suhbatdoshingizni chalgʻitmasligi kerak. Vaziyat ishonchli suhbatga moyil boʻlishi lozim. Shaxslararo masofa, shaxsiy maydonlar haqida bilim va koʻnikmalarga ega boʻlish hamda ulardan muomala jarayonida unumli foydalanish zarur. Tashqi kommunikativ xislatlarni namoyon etish. Qiyofada namoyon boʻladigan tabassum muloqotdagi sherikni moyil qiladi, unda beixtiyor ijobiy xislatlar keltirib chiqaradi. Bu esa psixologik aloqa oʻrnatishda juda muhim. 49 bosqichida dastlabki Muloqotning . toʻplash Kelishuvlarni uning , erishish qoʻshilishiga fikringizga sizning suhbatdoshning rozilikka masalada nima Bunda . zarur lash toʻp roziligini Savolni . muhim soni roziliklar : yoʻq ahamiyati erishilganining boʻlmasligi rozi bilan siz suhbatdosh , lozimki olish qoʻya shunday gapirganlarni yolgʻon Siz : « masalan . ( boʻlmasin mumkin topishini qaror adolat , albatta iz S ?», « toʻgʻrimi , yoqtirmaysiz ). hokazo va ?» shundaymi , xoxlaysiz neytral qiziqishlarni izlash. Muloqotning dastlabki va Umumiy . bilan til topish muhim u , moyil qilish oʻziga bosqichida odamni al ayni paytda, neytr , va Ushbu maqsadga erishish uchun umumiy , arkalar, tangalar m: qiziqishlarni aniqlash yordam beradi (bu xobbilar mumkin). boʻlishi turizm kabi qiziqishlar , sport ; yigʻish kitoblar keltirib tuygʻular ijobiy his- doimo izlash ularni va Umumiy qiziqishlar ushbu vaziyatda aloqa tashabbuskori mazkur his- va chiqaradi muloqotga boʻyicha . Qiziqishlar boʻladi manbai tuygʻularning hamsuhbatlarni yaqinlashtiradi. oʻzi kirishishning bartaraf etishga qaratilgan toʻsiqlarni Muloqotdagi qoʻyishda oʻlga y Odamlar bilan psixologik aloqani harakatlar. ularni bartaraf va tibor berish e’ oʻsiqlarga t muloqotdagi quyidagi muloqotga boʻlgʻusi : kerak koʻrish etishga qaratilgan zarur choralarni muloqotning rivojlanishini qiyinlashtiruvchi, bunga ; salbiy munosabat begona shaxslarning ; ruhiy holatning mavjudligi qoʻymaydigan yoʻl psixologik – yoʻqotish toʻsiqlarni boshqalar. Barcha va aralashuvi bosqichidir. zarur oʻrnatishning aloqa oʻrnatishni aloqa psixologik Kishi sir etish. ta’ Individual yakunlashi bilan koʻrsatish sir ta’ individual shaxsiga hamsuhbat – maqsadi sirning ta’ Ushbu . kutadi buni oʻzi Hamsuhbatning . kerak ishonchli kelajakdagi Bunda . olish axborot ishonchli undan chiqilishi ishlab normalari umumiy qandaydir munosabatlarning . mumkin Kommunikatsiya jarayonida odamlar haqida axborot olish, va yozma ogʻzaki , soʻz – kommunikatsiya al ularga baho berishda verb 50 oʻtashi vazifasini toʻsiq Stolning suhbatdoshlar orasidagi tabiiy iy qat’ nuqtai nazarini himoya qilish maqsadida oʻz ularning har biri yengishi borasida » kimni – Kim . « pozitsiyani egallashiga olib keladi noqulaylik va . Mehmon muloqotda taranglik boʻladi raqobat paydo ostidagilar bilan gaplashayotgan rahbar qoʻl oʻz sezadi, mezbon esa, pozitsiyasini egallaydi. pozitsiya. ustaqil M unday pozitsiyani bir-biri bilan muloqot etishni xohlamagan B kishilar egallaydilar. boʻlgan adovat mavjud oʻzaro yoki oralarida yoki hatto dushmanlik yoʻqligi Bunday holat suhbatga qiziqishning bunday pozitsiyadan chogʻida mavjudligidan dalolat beradi. Suhbat qochish lozim. muloqotga tdan maqsadingizdan kelib chiqqan holda, Suhba qarab, 3 pozitsiyadan boʻlganingizga qanday atmosfera singdirmoqchi qbul ma birini tanlang. Mutaxassislar ishchan muloqot uchun eng idlashadi. Agar sizning k ta’ pozitsiya bu burchak pozitsiyasi ekanligini odamlar bilan ishlashni talab qilsa, ularning koʻproq faoliyatingiz tabiiy his qilishlariga imkon va erkin oʻzlarini sizning huzuringizda lozim. ʻyishingiz qo qilib oldingizga maqsad oʻz yaratishni Eksperiment tariqasida bir necha stullarni mazkur pozitsiyalarga taklif oʻtirishga , suhbatdoshingizni qoʻyib mos keladigan holatda boʻlgan suhbatga va qarab uning sizga ʻtirishiga o yerga Qa qiling. munosabatini aniqlab olishingiz mumkin. ar siz birdaniga bir necha kishini suhbatga chaqirgan Ag taklif qilsangiz, har bir kishining oʻtirishga ularni va boʻlsangiz A B 59 F Bular quyidagilardir: Burchak pozitsiyasi. Bu pozitsiya suhbatdoshning koʻzi va uning xatti-harakatlari, jestlarini bemalol koʻrish imkonini berib, uning oʻz shaxsiy qiymatini sezishiga, ochiq, samimiy va erkin muloqot qilishiga sharoit yaratadi. Siz bu bilan suhbatdoshingizga hurmat va doʻstona munosabatingizni namoyish etasiz. Hamkorlik pozitsiyasi. Suhbatdoshlarning toʻliq oʻzaro tengligi va oʻzaro ishonchini bildiradi. Mehmonni oʻz hududiga kiritar ekan, mezbon muammoni hal qilishdagi umumiy manfaatdorlikni ta’kidlaydi. Koʻpincha bu holatda doʻstlar va bitta umumiy ish bilan mashgʻul kishilar oʻtirishadi. Bu muloqotda ikkala qatnashchining samimiy ochiq suhbati uchun norasmiy muhit yaratiladi. Raqobat – himoya pozitsiyasi. A B B A A B 58 nutq keng qoʻllaniladi, ammo olimlarning ta’kidlashlaricha noverbal belgilar – mimika, vizual aloqa (koʻz kontakti), muomalaning masofa va vaqt oʻlchamlari, jestlar, tana harakatlarini oʻqiy olish samarali muloqotning muhim shartidir [55]. 51 . BOB III NOVERBAL A SHAXSLARARO MUNOSABATLARD VOSITALARNING KOMMUNIKATIV NUTQIY TI AHAMIYA , kommunikativ tizimlarning tarkibiy boʻlib ham maxsus belgilar tizimi . boʻladi ega noga ma’ mi sifatida qis loqotga mu vaqtlarda psixologik tadqiqotlarda ʻnggi So distansiyaning kommunikativ oʻrtasidagi kirishuvchi shaxslar muloqot samaradorligining sheriklar joylashuviga va ahamiyatiga tibor berilmoqda. Muloqotga kirishuvchilar e’ masalalariga bogʻliqligi -0,5 m), shaxsiy (0 intim : farqlanadi turi toʻrt masofalarning oʻrtasidagi ). (0,5-1,5 m), ijtimoiy (1,5-3 m), ommaviy ( 3 metrdan ortiq -0,5 m) (0 ntim masofa I iy masofa (0,5-1,5 m) axs Sh (1,5-3 m) jtimoiy masofa I ( 3 m dan ortiq) mmaviy masofa O qoʻshimcha orqali suhbatdoshiga oʻzgartirish hi masofani Kis erishishi mumkin, chunki bu bilan sheriklar oʻrsatishga sir k ta’ . oʻzgaradi munosabatlar xususiyati rtasidagi oʻ taniqli mutaxassis Allan boʻyicha utqsiz kommunikatsiyalar N hisoblangan, muloqot boʻlib sir etuvchi omil ta’ Piz suhbat xarakteriga 4 stoli atrofida suhbatdoshlarning bir-biriga nisbatan joylashuvining pozitsiyasini keltiradi. xil 4 4 Пиз Аллан. Язык телодвижений: как читать мысли других людей по их жестам. – 257с Кью, 1995. – М. : Ай – 57 Noverbal nutqiy vositalarning turlari 1. Vizual vositalar:  kinesika – qoʻl, bosh, oyoq, tana harakatlari, qadam tashlash;  yuz ifodasi, koʻz ifodasi;  pozalar – qomat, boshni tutish;  qarash yoʻnalishi, vizual aloqalar;  teri reaksiyalari – qizarish, oqarish, terlash;  proksemika (muomalani tashkil etish zamoni va makoni) – suhbatdosh bilan oraliq masofa, masofa oraligʻi burchagi, shaxsiy kengliklar;  qoʻshimcha muloqot vositalari – qaddi-qomat xususiyatlarini boʻrttirish yoki yashirish (jinsni, yoshni, irqni); tabiiy tana tuzilishini oʻzgartirish (kiyim, soch turmagi, kosmetika vositalari, koʻzoynak, taqinchoqlar, tatuirovkalar, moʻylov va soqol, qoʻldagi kichik ashyolar). 2. Akustik vositalar:  paralingvistik (ovoz sifati, uning diapazoni, tonalligi) – balandligi, tembri, maromi, tovush balandligi;  ekstrolingvistik – nutq pauzalari, kulgu, yigʻi, xoʻrsinish, yoʻtalish, qarsak. 3. Taktil vositalar:  takesika – teginish, qoʻl siqish, quchoqlashish, oʻpishish. 4. Olfaktor vositalar:  yoqimli, yoqimsiz hidlar;  insondan taraladigan tabiiy va sun'iy hidlar. Noverbal vositalarda har bir madaniyat oʻz izini qoldiradi, shuning uchun butun insoniyat uchun umumiy boʻlgan me’yorlar yoʻq. Boshqa mamlakatlarning tilini oʻrgangan kabi uning noverbal tilini oʻrganish ham zarurdir. Kommunikativ jarayonni tashkil etish zamoni va makoni, shaxslararo masofa. Nutqsiz vositalarning birinchi guruhiga kommunikativ jarayonni tashkil etish makoni va zamoni kiradi. Ular 56 3.1. Noverbal nutqiy kommunikativ vositalarning oʻrganilish tarixi Noverbal nutqiy kommunikativ vositalar (tana holatlari va jestlar, tashqi koʻrinish, mimika, yuz ifodasi) ning insoniy muloqot jarayonidagi roliga olimlar azaldan qiziqib kelganlar. 2000 yil avval Sitseron notiqlarni jestlardan toʻgʻri foydalanishga oʻrgatgan. Jestlar boʻyicha birinchi lugʻat Rim notigʻi Kvintalianga tegishli. Jon Bolivarning 1664-yilda yozilgan, imo-ishoralar tiliga bagʻishlangan «Xirologiya yoki imo-ishoralar tili» va «Xiromaniya yoki qoʻl ritorikasi san’ati» nomli asarlari insonning ma’noli imo-ishoralarini oʻrganish borasida yangi qadam boʻldi. Charliz Darvinning «Inson va hayvonlar tomonidan emotsiyalarning ifodalanishi» nomli shu mavzuga bagʻishlangan asari 1872-yilda chop etilgan. XX asrda D.Efron, Ch.Morris, M.Krichli, J.Fast, A.Piz, T.Bryun, R.Berdvistel va boshqalar tomonidan jestlar haqida oʻnlab yirik ishlar chop etildi. Rossiyada kommunikativ harakatlarning oʻrganilishi 60- yillardan boshlandi. B. Uspenskiy va T. Nikolayevalar, O. Axmatova, I. Gorelova, L. Kapnadze, Y. Krasilnikova, G. Olshanskiy, G. Kovaleva, V. Labunskaya, A. Leontev, Y. Petrova va boshqalar noverbal kommunikativ vositalarni oʻrganish boʻyicha turli yoʻnalishlarda ish olib borishgan. Noverbal kommunikatsiyalarga – belgilarning optik-kinetik tizimi kirib, ularga mimika (yuz harakatlari) va pantomimika (qoʻloyoq, tana harakatlari) kiradi. Mimika – inson yuz harakatlarining bir qismi boʻlib, u orqali insonning oʻylari, emotsional holati namoyon boʻladi. Yunoncha mimikos – «taqlid etuvchi» ma’nosini anglatadi. Chunki kishining emotsional holatiga taqlidan yuz muskullarining qisqarishi yuz ifodasini oʻzgartiradi va insonning holati haqida darak beradi. Pantomimika – inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan harakatlar tizimidir. 53 olati, orqali insonning ichki h , u boʻlib harakatlari qoʻl – Jestlar biror-bir obyektga munosabati anglanadi. U yoki bu xalqlarda jestlar muloqotlarini oʻz fransuzlar va turlicha qabul qilinadi. Italiyaliklar xalqida nutqda jestlardan Oʻzbek jestlarsiz tasavvur eta olmaydilar. qilinmaydi. foydalanish yaxshi odat sifatida qabul koʻp Verbal kommunikatsiya muomala jarayonida odamlar haqida ularga baho berishda asosiy vositalardan biridir, ammo , axborot olish mimika, vizual aloqa – kidlashlaricha noverbal belgilar ta’ olimlarning , jestlar, tana oʻlchamlari vaqt va kontakti), muomalaning masofa koʻz ( olish samarali muloqotning muhim shartidir. oʻqiy harakatlarini Nima sababdan, noverbal axborotlar muomalada bunchalik tutadi? oʻrin muhim kanali orqali qabul koʻrish – 1. Inson 70% axborotni vizual qiladi; suhbatdoshning haqiqiy his- ar atti-harakatl x 2. Noverbal tushunishga imkon yaratadi. tuygʻularini yurish, yuz – 3. Inson haqidagi ilk taassurot noverbal omillar boshqalar orqali va tutish manerasi, kiyinish oʻzini ifodasi, qarash, . boʻladi hosil : vositalari quyidagilarga xizmat qiladi noverbal Muloqotning minlash, ta’ uni va psixologik aloqani tashkil etish 1) solishga; jarayonini tartibga muomala ng noni ma’ berish, boʻyoqlarini no ma’ matniga yangi soʻz 2) qaratilishiga; yoʻnalishga kerakli 3) emotsiyalarni, bahoni, qabul qilingan rolni, vaziyat nosini aks ettirishga yordam beradi [140]. ma’ izini qoldiradi, oʻz erbal vositalarga har bir madaniyat Nov yorlar me’ boʻlgan shuning uchun butun insoniyat uchun umumiy kabi uning noverbal oʻrgangan . Boshqa mamlakatlarning tilini yoʻq ham zarurdir. oʻrganish tilini Noverbal signallarning qimmati shundaki, ular beixtiyor, ongsiz , doimo haqiqiy oʻlaroq farqli soʻzdan va ravishda yuzaga keladi aks ettiradi. Eksperimental tadqiqotlar orqali muomala tuygʻularni 54 , koʻrsatdiki jarayonida noverbal signallarning ahamiyati tadqiqi shuni faqat 7 foiz soʻzlar beradigan oʻrin katta gʻoyat biz muomalada jestlar esa 55 va intonatsiya 38 foiz, tana harakati va noni, tovush ma’ noni yetkazadi. ma’ foiz madaniy asosga ega. Har bir va Noverbal xatti-harakatlar milliy madaniy, milliy xususiyatlariga mos oʻz millat, mamlakat kishilari -ishoralar, tana harakatlari, imo ravishda yurish-turish, turli egadir. harakatlar tizimiga atti- x noverbal boʻlgan mimikalardan iborat jestini har xil millat soʻrashish berib qoʻl Birgina keng tarqalgan vakillari turli xilda qabul qilishadi. Masalan, Rossiyada guruhdagi , boʻlsa mumkin soʻrashish berib qoʻl bitta odam bilan alohida keladi. toʻgʻri chiqishga ʻrashib so Bolgariyada butun guruh bilan siqishadi. , albatta, qoʻlingizni Italiyada uzatilgan va Fransiya havoda muallaq qolib ketishi qoʻlingiz choʻzilgan Angliyada esa arq xalqlarida suhbatdoshga tegib Sh Yaqin va mumkin. Afrika hisoblansa, yapon boʻlib gaplashish muloqotning zarur sharti . koʻrmaydi madaniyati muomalada bevosita yaqin aloqani maqbul tiborga olish lozimki, har qanday mamlakatda shoshqaloqlik e’ uni Sh [65]. qullanmaydi ma’ uzatish qoʻl bilan xizmat qiladi: Muomalaning noverbal vositalari quyidagilarga 3 minlash, muomala ta’ uni va Psixologik aloqani tashkil etish 1. jarayonini tartibga solishga; ng noni ma’ berish, boʻyoqlarini no ma’ matniga yangi oʻz S 2. qaratilishiga; yoʻnalishga kerakli Emotsiyalarni, bahoni, qabul qilingan rolni, vaziyat 3. nosini aks ettirishga yordam berish. ma’ Шевандрин Н.И. 3 Социалная психология в образовании: Учеб. Пособие. Ч. 1. М.: Владос,1995. с.: Концептуальные и прикладные основы социальной психологии. – 55