Ботирова шахло исамиддиновна ҳозирги ўзбек романларида бадиий психологизм

1.2. У.Ҳамдамнинг илк романида бадиий психологизм
омиллари 
Улуғбек Ҳамдамнинг ҳар бир асари ёзувчига хос психологик талқин ва 
услуб кўринишларини намоён этади. Ёзувчининг “Мувозанат” романи 
реалистик асар ўлароқ ўз таркибига реал қаҳрамонларнинг реал услубдаги 
психологик тасвирига асосланади. 
Маълумки, инсон руҳий борлиғи, унинг ўй-кечинмлари, орзу-
армонлари, мақсад-интилишларини тасвирлаш ҳамиша бадиий адабиётнинг 
бош мавзуси бўлиб келган. Тадрижий такомиллашиб, ривожланиб келаётган 
ўзбек романи қиёфаси ҳамда нуфузи кечагидан тубдан тафовутланади. 

---

41 
Янгиланаётган бадиий тафаккур миқёслари янгича талқинларни идрок 
этишни тақозо этмоқда. Ҳар бир давр бадиий солномаси моҳиятида миллат 
орзулари акс эттирилади. Шундай экан, бунинг ёрқин тимсоли сифатида 
«Мувозанат» романини кўришимиз мумкин. Роман жанри ва унинг 
поэтикаси билан жиддий шуғулланиб келаётган адабиётшунослар бу борада, 
«Ўтган кунлар»дан кейин, Тоҳир Маликнинг «Шайтанат», Улуғбек 
Ҳамдамнинг «Мувозанат» романлари каби ўқимишли асар жуда кам 
эканлигини таъкидлайди
5
. Таниқли адабиётшунос Дамин Тўраев: «Буюк 
Мувозанатнинг бузилишига мавжуд ижтимоий-сиёсий тузум сабабчи бўлган 
эди. Энди бу орада Юрт мустақилликка юз тутди. Демак, ҳаётнинг ҳар бир 
жабҳасида Мувозанатни тиклаш учун имкониятлар эшиги очилди. Юсуф 
оилада – Одил ака, Ҳалима опа, Ойгул, Абдулла, дўстлари Саид ва 
Миразимлар даврасида, таниш-нотанишлари орасида, борингки, ҳамма 
жойда Мувозанатни тиклайдиган Шахс бўлиб ҳаракатланади»
6
. Бинобарин, 
мунаққид биринчи навбатда «воқеа-ҳодисалар»дан кўра, «инсон руҳий 
олами» қаламга олинишига мантиқий урғу беради. Яна шуни таъкидлаш 
жоизки, жамият ва давр ҳаётидаги воқеа-ҳодисалар инсон руҳиятидаги 
синиш ва эврилишларга таъсир ўтказиши ёки аксинча бўлиши мумкин. Аммо 
муҳит суврати ундаги жиддий эврилишлар барча замонларда бирламчи 
вазифа сифатида келмоқда. Шу боисдан ҳам, ўзбек романи қарийб бир 
асрлик тажриба ва анъанага эга экан, ҳали-ҳамон реалзимнинг очилмган сир-
синоатлари борлигини эътибордан соқит қилиб бўлмайди, албатта! ХХ 
асрнинг ўрталарига келиб рус ва бошқа халқлар адабиётида «роман 
жанрининг куни битди, унинг ўрнига бошқа эпик жанрлар майдонга чиқади» 
5
П.Қодиров. Маъеавият, модернизм ва абсурд. –Тошкент: «Адабиёт ва саънат нашриёти». 2006. 28-бет. 
М.Қўшжонов. Шиддат билан ёзилган роман. – Тошкент: «Минҳож». 2004. 
3-4 – бетлар
. О.Шарафиддинов. 
Модернизм – жўн ҳодиса эмас. – Тошкент: «Шарқ», 2004. 134-бет. С.Содиқ. Ижоднинг ўттиз лаҳзаси. –
Тошкент: «Шарқ», 2005. 78-бет. Д.Қуронов. Адабий жараёнда «Мом» синдроми, – Тошкент: «Академнашр». 
38-бет. А.Расулов. Тарих, фалсафа, роман// Жаҳон адабиёти.. 2003. – №9. 
154-165- бетлар
. Қ.Йўлдошев. 
Ёниқ сўз. Истиқлол даври насри белгилари. – Тошкент: «Янги аср авлоди», 2006. 165-бет. И.Ёқубов. 
Мувозанат эҳтиёжи ва изтироби. У.Ҳамдамнинг «Мувозанат» романига ёзилган сўнгсўз. – Тошкент: 
«Шарқ», 2007. 
261
-271-бетлар. 
6
Тўраев Д.Давр ва ижод масъулияти. – Тошкент: «Янги аср авлоди», 2004. – Б. 27.

---

42 
деган шабадалар эсган бўлса, мана орадан эллик йил ўтса-да, ҳамон хилма-
хил «изм»лар ичида ривожланишлар оғушида келмоқда.
Романнинг эътиборга молик жиҳати шундаки, унда роман тарихи 
давомида ёзилган энг сара асарларга хос услуб хоссаларини синтезлайди. 
Муҳаммаджон ака, Юсуф, Амир, Содиқ каби қаҳрамонлар талқин этилган 
ўринларда қалб, руҳ, онг кечинмаларининг психологик талқини
уйғунлашгани кузатилади: “Юсуф ўшанинг (аламзадаликнинг – таъкид 
бизники. Ш.Б.) табиатига қулоқ тутди... Шунда ҳис қилдики, у ерда дунёга – 
ташқарига томон юриш ҳақида шивир-шивирлар авжига чиқаётганди. Яъни 
хаос – ташқарининг таъсирида ташқарига нисбатан ичкарида пайдо бўлган 
алғов-далғовлик энди худди ўз эгасини тишлаб олган бўри боласи каби 
ташқарини ҳам ўз келбатига ўхшатгиси келарди”
48
. 
Ўқувчи роман қаҳрамонлари мисолида борган сари қаҳрамонлар 
ҳақидаги тасаввурлари тиниқлашиб, ранглар ойдинлашиб теран маъно касб 
этиб бораётганини ҳис этади. Роман матнини таҳлил этар эканмиз, ёзувчи 
бадиий концепциясининг эстетик кўлами ва функцияси майдонга чиқади. Бу 
жиҳат “Мувозанат” романида ижтимоий-ахлоқий ва маънавий-психологик 
омиллар доирасида шаклланади, бир бутун бадиийлаштирилган услуб 
(бадиий матн) тарзида бўй кўрсатади. 
Роман руҳига сингдирилган мантиқ - масъуллик мантиғи нафақат ҳар 
бир қаҳрамон ўзи учун, ҳеч бўлмаса яқинлари, туғишганлари учун масъул 
деган тушунча болам, қўшним, элим, улусим, юртим деган юксак ғоялар сари 
етаклаши ёинки Ватан – уйингнинг остонасидан бошланади деган пурвиқор 
фикр ҳам аслида ҳар бир қаҳрамонни алоҳида шахс сифатида, якдилликда 
бир миллат сифатида юксалишига олиб келади. Романга хос реалистик 
тасвир ҳаётнинг бадиий инъикоси сифатида талқин этилган ҳар бир қаҳрамон 
ҳаёти, орзу – интилишлари, ғам – ташвишлари, топганлари ва йўқотганлари 
48
Ҳамдам Улуғбек. Мувозанат. – Тошкент: «Шарқ», 2007. – Б. 155. Фаслда ушбу манбадан олинган 
ҳаволалар сўнггида қавс ичида китоб саҳифаси келтирилади.

---

43 
турфа хил тақдирлар тасвири мисолида роман хронотопи миллий руҳиятни 
акс эттиради. 
“Мувозанат”даги ҳар бир характер яралишидан ёзувчи бадиий 
тафаккурида қуйма шаклланган ва асар ғоясини очиб беришга хизмат 
қилувчи эстетик идеални намоён қилади. Масалан: «Юсуф тўнини елкасига 
ташлаганча оҳиста юриб ташқарига чиқди. Ҳаво кечагидан ҳам баҳорийроқ 
эди. Тун бўлишига қарамай, осмоннинг қорага мойил кўкимтир рангини 
илғаш мумкин (эҳтимол, «осмоннинг ранги кўк» деган фикрнинг соясидир 
бу!), юлдузлар ҳам шаҳардагидек узоқда эмас, балки томбошига чиқиб 
сакрасанг бир нечтасини узиб олгудексан. Енгил эпкин ҳовлининг этак 
тарафидан қий ҳидини олиб келиб димоққа урди... »
49
Мазкур парчада 
муаллиф ровий нутқида ифода этилаётган гап қурилиши ва фикрлаш тарзига 
соф миллий руҳиятни сингдириб юборган. Бу айниқса, «тўнни елкасига