Bozorova husnidabonuning

Qarshi Davlat universiteti

tabiiy fanlar fakulteti sirtqi bo`lim

kimyo yo`nalishi II kurs 019-20 guruh talabasi

BOZOROVA HUSNIDABONUNING

Analitik kimyo fanidan





Bajardi ___________________

Qabul qildi ___________________

QARSHI 2020


MAVZU: Kislota asosli klassifikatsiyada III - analitik guruh kationlarining umumiy tavsifi va guruh reagenti ta’siri.

REJA:

1. 
   Kislota va asoslar.
   
2. 
   Kislota va asoslar haqida olimlar nazariyasi.
   
3. 
   III - analitik guruh kationlarining umumiy tavsifi.
   
4. 
   III - analitik guruh reagenti ta’siri.
   
5. 
   Uchinchi guruh kationlari aralashmasining analizi.
   

Foydanilgan adabiyotlar.

Kislota va asoslar - kimyoviy birikmalarning katta guruhlari. Odatda, tarkibida vodorod bo’lgan (NS1, HNO,, H2SO4, CHjCOOOH va h. k.) va suvda erigan (aralashgan)da dissotsiatsiyalanib, ionlar N+ (protonlar), yoki aniqrog’i, gidroksoniy N,O+ ionlari hosil qiladigan moddalar kislotalar deyiladi. Ajralib chiquvchi protonlar soniga qarab bir asosli (mas, nitrat, xlorid, sirka kislotalar — HNO,, HC1, SN3SOON), ikki asosli (sulfat, karbonat kislotalar — H2SO4, H,CO3), uch asosli (ortofosfat kislota — N3RO4) kislotalar mavjud. Kislotaning suvdagi eritmasida gidroksoniy ionlari qancha ko’p bo’lsa, ya’ni kislota qancha ko’p dissotsiatsiyalansa, u shuncha kuchli bo’ladi. Ionlanish konstantari 105 dan kam kislotalar (sirka kislota 1,8 • 10 karbonat kislota 3,5-10"7, sianid kislota 7,8YU"10) kuchsiz kislota hisoblanadi. Kislotalarning suvdagi eritmalari elektr tokini o’tkazadi, indikatorlar rangini o’zgartiradi (mas, kislota ta’sirida ko’k lakmus qizaradi). Organik kislotalar haqida karbon kislotalar ga qarang .

Tarkibida gidroksil guruhi ON~ [KON, NaOH, Sa(ON)2 va boshqa] bo’lgan hamda suvdagi eritmasida gidroksil ionlar ON~ hosil qiladigan moddalar asoslar deyiladi. Ko’pgina asoslar suvda erimaydi. Suvda eriydigan asoslar ishqorlar deb ataladi. Ishqorlar ham indikatorlar rangini o’zgartiradi. Tarkibidagi gidroksil guruhi soniga qarab bir, ikki, uch kislotali asoslar bo’ladi. Suvda to’la dissotsiatsiyalanmaydigan asoslar kuchsiz asoslar (mas, ammoniy gidroksid NH4OH), kaliy gidroksid KON, natriy gidroksid NaOH, bariy gidroksid Va (ON)2 kuchli asoslardir.

Kisloto va asoslarta’rifiga doyr turli fikrlar mavjud. Shved olimi S. Arreniusning elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasiga ko’ra (1887), suvda dissotsiatsiyalanganda vodorod N+ ionlari va anionlar hosil qiladigan birikmalar kislotalar deb, dissotsiatsiyalanganda gidroksil ionlari ON va kationlar ajratib chikaradigan birikmalar asoslar deb ataladi. Kisloto va asoslartushunchasini elektrolitik dissotsiatsiya nazariyayen asosida tushunish amaliy ishlar uchun kifoya qiladi. Lekin Kisloto va asoslarxosslariga ega bo’lgan ko’pgina birikmalar tarkibida vodorod ham, ON" guruhi ham yo’qligi ancha ilgari aniqlangan. Bundan tashqari, bir moddaning o’zi ba’zi reaksiyalarda kislota, boshka reaksiyalarda esa asos sifatida namoyon bo’ladi. Modsalarning kislota yoki asosga mansubligini belgilaydigan mezon hozircha topilgani yo’q. Daniyalik fizik kimyogar I.N. Bryonsted va T. Lourining proton va amerikalik fizik kimyogar G.N. Lyuisning elektron konsepsiyasi keng tarqalgan (1923). Bryonsted tarkibida vodorod bo’lib, reaksiyada proton beradigan moddalarni kislotalar sinfiga, o’ziga elektron qabul qiladigan moddalarni esa asoslar sinfiga kiritadi. Kislotadan asosga proton o’tadigan reaksiya kislota-asosli yoki protolitik reaksiya deyiladi. AN+V~ <=> A+VN (AN — kislota, V- — asos).

Bryonstedning konsepsiyasi bir oz cheklangan. Chunki tarkibida vodorod bo’lmasada, kislota xossalariga ega bo’lgan moddalar ham mavjud. Bo’larga elektroni kam birikmalar, mas, alyuminiy, bor, qalay galogenidlari, ba’zi metallarning oksidlari va boshqa kiradi. Lyuisning fikricha, kimyoviy reaksiya jarayonida o’ziga bir juft elektron biriktirib oladigan moddalar kislota, ikkita elektron beradigan moddalar esa asoslar deyiladi. Natijada kislota molekulasi asos hisobiga elektron bilan to’ladi va barqaror elektron qavatli (qisman oktet) va donor-akseptor bogli yangi birikma (to’z) hosil bo’ladi:N G’H:N:+ B:FN FN G’H:N:B:F N F(bu yerda BF3 — kislota, NH3 — asos). Lyuisning fikricha, kislota-asos reaksiyalarning xususiyatlari asos elektron juftining umumiy bo’lib qolishi bilan bog’likdir. Bu reaksiyalar shunisi bilan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalaridan farq qiladi. Chunki oksidlanishqaytarilish reaksiyalarida oksidlovchining molekulalari qaytariluvchi modda molekulasidagi bir yoki bir necha elektronni butunlay tortib oladi. Bryonsteddan farqli ravishda Lyuis kislotaasos xossalarini muayyan kimyoviy element (vodorod) bilan emas, balki atomlar tashqi elektron qobig’ining to’zilishi bilan bog’laydi. Bryonsted va Lyuis nazariyalaridan amaliyotda keng foydalaniladi. Elektron va proton nazariyalarini M.I.Usanovich taklif qilgan nazariya (1939—53) birlashtiradi. Bu nazariyaga asosan kationlarini bera oladigan yoki anionlarni birlashtira oladigan moddalar kislotalar, anionlar ajratadigan yoki kationlarni birlashtira oladigan moddalar asoslar deb ataladi, mas:Fe(CN)3(K-Ta) +3KCN(acoc) -" ^ K3[Fe(CN)6]SN31 (k-ta) +N(CH3)3(acoc) -*-> (CH3)4NIKislota-asos jarayonlari (neytrallash, gidroliz, metallarni o’yish va boshqalar) keng qo’llaniladi. Ko’pgina kislotalar (sulfat, nitrat, xlorid, ortofosfat) va ishqorlar (o’yuvchi kaliy, o’yuvchi natriy va boshqalar) kimyo sanoatining asosiy xom ashyolaridandir. Tirik organizmdagi bir qancha biokimyoviy jarayonlarda Kisloto va asoslarishtirok etadi. Tirik tabiatdagi universal, muhim birikma — nuklein kislotalar va oqsillar polimer K. va a.dir. Ayrim Kisloto va asoslarorganizmga shifobaxsh ta’sir ko’rsatadi. Mas, xlorid kislotaning suyultirilgan eritmalari tibbiyotda me’da shirasini ko’paytirish uchun, borat kislota eritmasi dezinfeksiya maqsadlarida ishlatiladi. Ammo yuqori konsentratsiyadagi Kisloto va asoslar organizmga kirganda ichki organlarning qattiq kuyishiga, qonning bo’zilishiga, yurak faoliyatining susayishiga va ba’zan o’limga sabab bo’lishi mumkin.

Kislota tushunchasiga suvdan vodorod ionini ajratib chiqaradigan modda deb; yoki, o‘zidagi protonni boshqa moddaga uzata oladigan modda deb; yoki, elektron juftlikni o‘ziga biriktirib olish xususiyatiga ega bo‘lgan modda deb ta'rif berish mumkin.

Asos tushunchasiga esa, suvdan gidroksid-ion ajratib chiqaradigan modda deb; yoki, proton qabul qila oladigan modda deb, yoki, elektron juftlikni uzata oladigan modda deb ta'rif berish mumkin.

Biz o‘zimizning kundalik maishiy turmush tajribamizdan kelib chiqib, ayrim moddalarning o‘ta faol korrozion xossalarga ega ekanini yaxshi bilamiz. Masalan, avtomashina akkumulyatoridagi kislota kiyimga tegib ketsa, u kiyimning o‘sha joyini darhol kuydiradi va teshib qo‘yadi (yemirib yuboradi). Biz uyni tozalash, xususan, kafellar va vannani artish uchun ba'zan ammiak eritmalaridan, yoki, boshqa tozalash vositalaridan foydalanamiz. Ushbu korrozion faol moddalar kimyogarlarga professional tilda kislotalar va asoslar nomi ostida yaxshi ma'lum.

 

Yuzaki jihatda ularni o‘zaro farqlash unchalik ham qiyin emas. Kislotalarning ta'mi nordon bo‘ladi va indikator qog‘ozni (lakmus qog‘ozini) qizil rangga bo‘yaydi. Asoslar esa, qo‘lga tekkanda, sovun singari sezgi uyg‘otadi va indikator qog‘ozni ko‘k rangga bo‘yaydi. Lekin, kimyogarlar bu kabi fenomenologik aniqlash usullari bilan kifoyalanmaydilar. Ular, moddaning aynan kislota yoki, asos bo‘lib qolishiga molekulyar darajadagi sabab nima ekani haqidagi savol bilan ko‘proq qiziqadilar. Mana, deyarli bir asrdan ko‘proq muddat o‘tibdi-ki, kimyogarlar kislotalar va asoslarni eng fundamental miqyosda farqlash ustida kalla qotirib kelmoqdalar.

Kislotalarga ta'rif berishga qaratilgan birinchi urinish - 1778-yilda Antuan Lavuaze tomonidan amalga oshirilgan edi. U, o‘sha paytda trendda bo‘lgan flogiston nazariyasini inkor etuvchi qator ilmiy tekshirishlar olib borgan va yonish jarayonida aynan qanday fizik-kimyoviy hodisalar sodir bo‘lishini ko‘rsatib bergan edi. Lavuaze, moddalar yonayotganda ular bilan birikib oladigan havodagi gazni kislorod (oxygen) deb atagan. Bu so‘zning ma'nosi "kislota tug‘diruvchi" degani bo‘lib, lekin, Lavuaze nom tanlashda biroz adashgan edi. U barcha kislotalar tarkibida albatta kislorod bo‘ladi deb ishongan va shu sababli, havoda 21% ulushda mavjud bo‘lgan, hamda, yonishga yordam beradigan gazni aynan "kislota tug‘diruvchi" deb nomlab qo‘ygan.

Arreniusning ta'rifi

Kislota va asos tushunchalarini farqlashning zamonaviy yondoshuvini shved kimyogari Svante Arrenius (1859-1927) boshlab bergan. Uning kislota tushunchasiga bergan ta'rifi juda oddiy va lo‘nda edi: agar biror modda suvda eritilganda vodorod ioni (ya'ni, proton - H⁺) ajralib chiqishiga sabab bo‘lsa, u - kislota bo‘ladi. Agar, basharti, modda suvda erish jarayonida gidroksid-ion (OH^–) ajralib chiqishiga sabab bo‘lsa, u - asos bo‘ladi.

Ushbu ta'rifga binoan, mohiyatan, oltingugurt kislotasining suvdagi eritmasi (H₂SO₄) bo‘lmish - akkumulyator kislotasi bu - kislota bo‘ladi. Chunki, oltingugurt kislotasidagi vodorod atomlari eritmada vodorod ionlariga aylanadi. Shuning singari, natriy gidroksid (NaOH) - asos hisoblanadi; chunki u suvda gidroksid-ion ajratib chiqaradi. Ushbu ta'rif, kislota va asoslar nima sababdan bir-birini neytrallashini izohlab ham beradi. Gidroksid-ion vodorod ioni bilan to‘qnash kelganda, ular birikib, oddiy H₂O molekulasi, ya'ni, suv hosil qiladi.

o‘rni kelganda aytib o‘tish joizki, Svante Arrenius, kimyo ilmidan tashqari, o‘sha zamonlarda keng muhokama markazida bo‘lgan yana bir ilmiy bahs - Yerdan boshqa sayyoralarda hayot mavjudmi, yo‘qmi, Koinotdan bizdan boshqa ham ongli mavjudotlar bormi? - qabilidagi munozaralarda juda faol ishtirok etgan. U panspermiya nazariyasi tarafdori bo‘lgan. Ushbu nazariyaga ko‘ra, hayot Koinotning qayeridadir bir marta vujudga kelishi yetarli bo‘ladi va keyinchalik, ushbu hayot nishonalarini Mikroorganizmlar tomonidan sayyoralardan-sayyoralarga kosmos orqali tashib yurish mumkin bo‘ladi deb qaraladi. Ya'ni, bu nazariya tarafdorlari, Koinotning turli joylarida hayot shakllari bir-biridan mustaqil shakllanishi shart emas, aynan bir ko‘rinishdagi hayot shaklini kosmos orqali Mikroorganizmlar turli jismlar vositasida, masalan, meteoritlar va kometalar yordamida tashib yurishi mumkin deb hisoblaydilar. Keyinchalik, ushbu nazariya o‘rniga yo‘naltirilgan panspermiya nazariyasi maydonga chiqqan. Unga ko‘ra esa, galaktikaning qayeridadir qandaydir yuksak taraqqiy etgan sivilizatsiya mavjud bo‘lib, u butun Koinot bo‘ylab o‘ziga tegishli hayot shakllaridan nishona saqlovchi vositalarni tarqatib yuradi va bunday hayot shakliga mos kelgan sayyoralarga o‘rnashib, uni ishg‘ol qilib boradi degan gipoteza ilgari suriladi. Lekin, ushbu nazariyalarning barchasi shunchaki gipoteza darajasidan nariga o‘tmagan bo‘lib, u hayot eng birinchi bo‘lib aynan qayerda va qanday vujudga kelgan? - degan savolga javob bera olmaydi.

 

Bryonsted-Lauri ta'rifi

Aslida, Arreniusning ta'rifi yetarlicha darajada aniq va lo‘nda. Lekin, uning qo‘llanish sohasi biroz tor. Chunki, bu ta'rif bilan, faqat moddalarning suvdagi eritmalarini kislota yoki asos deb aniqlash uchun kifoya qiladi xolos. Masalan quyidagi reaksiya uchun Arreniusning ta'rifi kamlik qilib qoladi: agar siz, xlor kislotasi (HCl) bilan ammiak (NH₃) quyilgan idishlarni yonma-yon qo‘yib, jarayonni kuzatsangiz, har ikkala suyuqlik sirtidan oq tutun ko‘rinishida bug‘ ko‘tarila boshlaydi. Bu ikkala moddaning bug‘lari yuqorida, havoda o‘zaro NH₃+HCl→NH₄Cl tarzida reaksiyaga kirishib, ya'ni, kislota va asos o‘zaro birikishi natijasida ammoniy xlorid hosil qiladi. Ko‘rib turganingizdek, ushbu reaksiyada suv ishtirok etmayapti va shu sababli ham bu o‘rinda, Arreniusning ta'rifi yetarli bo‘lmay qolmoqda.

Masalani o‘rganib chiqqan Daniyalik kimyogar Yoxannes Nikolaus Bryonsted (1879-1947) hamda, Britaniyalik kimyogar Tomas Martin Lauri (1847-1936) birgalikda, kislota va asos tushunchasiga yangicha ta'rif taklif etishgan edi. Ularning ta'rifiga ko‘ra, kislota bu - protonni (ya'ni, vodorod ioni H⁺ ni) bera oladigan ion yoki, molekuladir; asos esa, protonni qabul qila oladigan molekula yoki, ion bo‘ladi. Albatta, agar qaralayotgan reaksiya suvda yuz berayotgan bo‘lsa, Bryonsted-Lauri ta'rifi ham Arreniusning ta'rifi bilan bir xil bo‘lib chiqadi; biroq, ushbu ta'rif, yuqoridagi ammoniy xlorid hosil bo‘lishi singari, suv yo‘q bo‘lgan sharoitda kechadigan reaksiyalarga ham taalluqli bo‘laveradi.

 

Lyuis ta'rifi

Vanihoyat, kislota va asos tushunchasiga ta'rif berishda amalga oshirilgan oxirgi umumlashtiruv, moddani kislota yoki asos deb topish masalasida, Arrenius aytganidek, reaksiyada suv ishtirok etishi, yoki, Bryonsted va Lauri ta'kidlaganidek, protonlar hosil bo‘lishi singari shartlardan xalos qildi. Ushbu umumlashtiruvchi ta'rifni 1923-yilda AQSHlik kimyogar Gilbert Nyuton Lyuis (1875-1946) taklif etgan. Lyuis ta'rifiga ko‘ra, u yoki bu moddani kislota, yoki asos deb aniqlanishi, kimyoviy reaksiya jarayonida protonlarni olinayotgani, yoki, berilayotganiga qarab emas, balki, kislota va asoslar orasidagi kimyoviy reaksiyalarda kimyoviy bog‘lar qanday yo‘l bilan vujudga kelayotganiga qarab belgilanadi. Lyuis ta'rifiga ko‘ra, kislota bu elektron juftlikni qabul qila oladigan va natijada Kovalent bog‘ hosil qilishi mumkin bo‘lgan kimyoviy birikmadir; asos esa, elektron juftlikni bera oladigan kimyoviy birika bo‘ladi.

Lyuis ta'rifini biz yuqorida bekorga umumlashtiruvchi ta'rif demadik. Chunki, bu ta'rif Arreniusning ham, Bryonsted-Lauri ta'rifini ham yagona va lo‘nda izoh ostida birlashtiradi. Ya'ni, umumlashtiradi. Shuningdek, Lyuis ta'rifini, jarayonda vodorod ishtirok etmaydigan reaksiyalar uchun ham hech bir cheklovsiz qo‘llash mumkin. Masalan, oltingugurt dioksidi kislorod ioni bilan reaksiyaga kirishganida, oltingugurt angidridi hosil bo‘ladi (kislotali yomg‘irlar vujudga kelishida ushbu birikma katta ahamiyatga ega bo‘ladi). Ushbu reaksiyada, kislorod ioni o‘zidagi ikkita elektronni beradi va natijada kovalent bog‘ hosil qiladi. Ya'ni, bu o‘rinda, kislorod ioni o‘zini xuddi asosdek tutadi. Oltingugurt dioksidi esa, ushbu elektronlarni qabul qiladi va u o‘zini xuddi kislotadek tutadi. Ushbu reaksiyada suv ham, proton ham ishtirok etmaydi va ko‘rib turganingizdek, uning uchun, Arreniusning ham, Bryonsted-Lauri ta'riflari ham kamlik qilgan bo‘lardi. Shu sababli ham, hozirda eng maqbul va keng qamrovli ta'rif bu Lyuis ta'rifi sanaladi.

pH ko‘rsatkichi: kislotaviylikni aniqlash

Suvdagi eritmalar uchun, mazkur eritmaning kislota yoki, asos ekanligini bildiruvchi, buning uchun esa, eritma tarkibidagi kislota, yoki, asos konsentratsiyasini aniqlovchi maxsus sistemadan foydalaniladi. Ushbu sistemani esa, Bryonsted-Lauri ta'rifi orqali osonroq tushuntirish mumkin. Toza (sof) suvda, har bir vaqt lahzasida albatta qandaydir H₂O molekulalari vodorod ionlari (H⁺), hamda, gidroksid-ionlar (OH^–) ga dissotsiyalanadi. Shu bilan birga, aynan shu vaqtda, H⁺, va OH^–ionlarining qandaydir birikmalari o‘zaro birikadi va suv molekulasini hosil qiladi. Shu tariqa, suvda doimo vodorod ionlari (protonlar) mavjud bo‘ladi. Sof suvdagi vodorodning molyar konsentratsiyasi, har bir litrda 10^–7 molni tashkil qiladi. Bu shuni anglatadiki, har bir o‘n million H₂O molekulasidan bittasi ion shaklida turgan bo‘ladi.

Biror bir suyuqlikning pH ko‘rsatkichi, undagi vodorod ionlari sonidan kelib chiqqan tarzda, mazkur suyuqlikning mohiyatan kislota, yoinki, asos ekanligini ifodalab beradi. pH - inglizchadagi "power of Hydrogen», ya'ni, "vodorod ko‘rsatkichi" so‘zining bosh harflaridan yasalgan shartli belgi sanaladi. Yuqorida bayon qilingan ilmiy faktdan kelib chiqib, sof suvning vodorod ko‘rsatkichi pH=7 qilib belgilangan. 7 - bu, 10^–7 dagi daraja ko‘rsatkichi bo‘lib, uni musbat qulaylik uchun ishora bilan olingan. pH=7 bo‘lgan suyuqlik, ya'ni, sof suv kislota va asoslar orasida neytral suyuqlik sanaladi. Suyuqlikning vodorod ko‘rsatkichi 7 dan kamayishi bilan uning kislotaviylik xossasi ortib boradi va aksincha, 7 dan ortishi bilan, uning asoslik darajasi ortib boradi. Vodorod ko‘rsatkichi qancha kichik bo‘lsa, ushbu suyuqlik shuncha kuchli kislota bo‘ladi. Vodorod ko‘rsatkichi qancha katta bo‘lsa, unda bu suyuqlik shunchalik kuchli asos bo‘ladi.

Agar sof suvga kislota aralashtirilsa, undagi vodorod konsentratsiyasi ko‘tariladi. Masalan, sof suvga xlor kislotasi (HCl) qo‘shib borib, pH=1 gacha yetkazilsa, ya'ni, 1 litr aralashmadagi vodorod konsentratsiyasi 10^–1 gacha tushirilsa, oshqozon shirasining pH ko‘rsatkichiga taxminan teng bo‘lgan kislota hosil qilamiz.

Xuddi shu tarzda, sof suvga gidroksid-ionlar qo‘shib borish orqali, eritmaning asoslik darajasini orttirish mumkin. Masalan, maishiy foydalanish uchun chiqariladigan ammiakdagi OH^– konsentratsiyasi 10^–11 tashkil qiladi. Ya'ni, uning pHko‘rsatkichi 11 ga teng. 11 soni esa, 7 dan katta ekanligini siz yaxshi bilasiz va demak, ammiak bu - asos bo‘ladi.

Uchinchi guruh kationlari Al3+, Cr2+, Zn2+, Fe2+, Fe3+, Co2+, Ni2+, Mn2+ ionlari kiradi. Bu guruh kationlari birinchi va ikkinchi analitik guruh kationlaridan tegishli sulьfidlarining suvda erimasligi bilan farq qiladi. Lekin ularning sulьfidlari suyultirilgan kislotalarda eriydi. Ularning to’rtinchi va beshinchi guruh kationlaridan farqi ham shunda. Uchinchi guruh kationlari bilan ishlanganda, ularning tuzlarining gidrolizi, gidroksidlarining amfoterligi, oksidlanish darajasining o’zgarishi kabi kimyoviy o’zgarishlarga duch kelish mumkin. Uchinchi guruh kationla рН = 8 – 9 bo’lganda ammoniyli bufer aralashma ishtirokida, t0С = 60 – 700С guruh reagenti (NH4)2S ta`sirida cho’ktiriladi. Guruh kationlarining ko’pchiligi sulьfidlar – Fe2S3, FeS, MnS, CoS, NiS, ZnS holida, alyuminiy va hrom ionlari gidroksidlar – Al(OH)3, Cr(OH)3 ko’rinishida cho’kadi. Chunki (NH4)2S gidrolizlanishi natijasida hosil bo’ladigan ОН- ionlari koncentraciyasi , bo’lishi uchun etarli. Ana shuning uchun Al(OH)3 va Cr(OH)3 cho’kmalari hosil bo’ladi. Masalan:

(NH4)2S + 2H2O = H2S + 2NH4OH

AlCl3 + 3NH4OH = /Al(OH)3 + 6NH4Cl + 3H2S

2AlCl3 + 3(NH4)2S + 6H2O = /2Al(OH)3 + 6NH4Cl + 3H2S

Bu hosil bo’lgan gidroksidlar ham asos, ham kislota hossasiga ega bo’lib, amfoter moddalar deyiladi.

Al(OH)3 + 3HCl = AlCl3 + 3H2О

Al(OH)3 + NaOH = NaAlO2 + 2H2О

ularni bu hossasidan foydalanib kationlarni bir-biridan ajratish mumkin.

Uchinchi guruh kationlari uchun muhim bir hossa - oksidlanish darajalarining o’zgarishi, ularning bu hossalaridan foydalanib ham ayrim kationlarni ochish mumkin. Masalan:

2MnSO4+5NaBiO3+16HNO3 = 2HMnO4+5NaNO3+5Bi(NO3)3+2Na2SO4+H2O

Mn+2 Mn+7 | 5 | 2 oksidlanish

Bi+5 Bi+3 | 2 | 5 qaytarilish

2Mn2+ + 5NaBiO3 + 14H+ = 2MnO4- +5Bi3+ + 5Na+ + 7H2O

Kompleks birikmalarning hosil bo’lish reakciyalaridan, uchinchi guruh kationlari uchun sezgir va hususiy reakciyalar sifatida foydalanish mumkin. Masalan: Fe2+ ionini turnbul ko’ki Fe3[Fe(CN)6]2, Fe3+ ionini berlin lazuri Fe4[Fe(CN)6]3 kompleks tuzlari ko’rinishida aniqlanadi.

Uchinchi guruh kationlari aralashmasini analizida ayrim reakciyalarga halal beruvchi ionlarni niqoblashda (kompleks birikmalar mavzusiga qarang) foydalaniladi.

Guruh reagentining ta`siri.

Uchinchi guruh kationlari ammoniyli (NH4Cl + NH4OH) bufer aralashma ishtirokida рН=9 bo’lganda 60 – 700C gacha qizdirib turib, guruh reagenti ammoniy sulьfid (NH4)2S ta`sirida cho’ktiriladi. Uchinchi guruh kationlaridan Al3+ va Cr3+ kationlari gidroksid holida, qolganlari esa sulьfidlar holida cho’kmaga tushadi. Birinchi va ikkinchi guruh kationlari ortiqcha (NH4)2S va boshqa ammoniy birikmalari bilan birga eritmada qoladi.

Guruh reagentining ayrim kationlarga ta`sirini ko’rib chiqaylik. Probirkalarga temir (II), temir (III), marganec, ruh, nikelь va kobalьt tuzlari eritmasidan 2 tomchidan soling va ularga 2-3 tomchid NH4OH, NH4Cl va (NH4)2S eritmalaridan qo’shing. Bunda ularnig sulьfidlari cho’kmaga tushadi.

FeS, Fe2S3, CoS va NiS cho’kmalari qora rangli, MnS esa sarg’ish – badan rang va ZnS oq rangli, NiS va CoS dan tashqari uchinchi guruhning hamma sulьfidlari suyultirilgan HCl va H2SO4 da erib, gaz holatdagi H2S ajratib chiqaradi.

FeS + 2HCl = FeCl2 + H2S/

FeS + 2H+ = Fe2+ + H2S/

Uchinchi guruh kationlari aralashmasining analizi.

Uchinchi guruh kationlarini o’rganishda ikkinchi va birinchi guruhlardagiga qaraganda juda hilma-hil va murakkab kimyoviy o’zgarishlarni uchratdik. Uchinchi guruh kationlari uchun har hil analiz usullarni qo’llash mumkin. Bulardan ayrimlari bilan tanishish mumkin. Kationlarning uchinchi analitik guruhi boshqa guruh kationlaridan guruh reagenti yordamida ajratiladi. Kuchsiz ishqoriy muhitda, ya`ni pH=9,2 ga teng bo’lganda ammoniyli bufer aralashm NH4OH+NH4CI ishtirokida uchinchi analitik guruh kationlariga ammoniy sulьfid ta`sir ettirilsa, kationlar sulьfidlar va gidroksidlar holida cho’kmaga tushadi. Kolloid hosil bo’lishini oldini olish uchun cho’ktirish qizdirish bilan olib boriladi. Analiz quyidagi sxema bo’yicha bajariladi.

Foydanilgan adabiyotlar.
1. Vasilьev V.P. Analiticheskaya ximiya. ch.1,2. M., izd-vo "Visshaya shkola", -1989. - 312 s.
2. Alekseev V.N. Kurs kachestvennogo ximicheskogo polumikroanaliza. 5-e izd. - M.: Ximiya, 1973, - 584s.
3. Sh.N.Nazarov, Z.A.Aminov. «Analitik ximiya». T. O’qituvchi, 1984 y. 352 b.

4. O.Fayzullaev «Elektrokimyoviy tekshirish usullari». T.O’qituvchi, 1995 y.