Báseki hám onıń túrleri. Básekiniń áhmiyeti, ekonmikalıq tiykarları hám túrleri

is haqı - jumısshı hám xızmetshiler miynetiniń muǵdarı, sapası hám ónimdarlıǵına qaray, milliy ónimnen alatuǵın úlesiniń puldaǵı sáwleleniwi esaplanadı.
Biz bilemiz, is haqı dáramatınıń bir túri esaplanadı. Dáramat bolsa insannıń miyneti esabınan yaki múlki esabınan alatuǵın pul qarjıları esaplanadı. Jumısshı kúshin tákrar islep shıǵarıw protsessinde qatnasatuǵın dáramat tek ǵana is haqıdan bálki qosımsha derekler tárepinen túsetuǵın ulıwma jıyındısıda qatnasadı. Sonıń menen, jumısshınıń isbilermenligi tiykarında qosımsha miynet iskerlikleri arqalı alınatuǵın qosımsha dáramatları, múlkleri esabınan keletuǵın dáramatlar, qımbat bahalı qaǵazlar arqalı alınatuǵın dividentler, bank-lerge qoyılǵan pullarga tólenetuǵın protsentler, ijara haqı, jer rentaları hám basqalardan turadı. Biraq daramattıń tiykarǵı bólegi is haqı bolıp tabıladı. İs haqını asırıp barıw Ózbekstan Respublikası xukimetiniń tiykarǵı wazıypası bolıp qalmaqta. Sebebi bul xalıqtı sotsial qorǵawdıń eń tiykarǵı faktorı esaplanadı. Bul haqqında Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidenti İ.A.Karimov: «Barlıq reformalardıń – ekonomikalıq, demokratiyalıq, siyasiy reformalardıń tiykarǵı maqseti insanǵa munásip turmıs hám xızmet sharayat-ların júzege keltiriwden ibarat», ([4], 282 bet) degen edi.
Hár qanday islep shıǵarıwshını is xaqınıń muǵdarı emes, bálki oǵan bir qansha tovar xızmetler satıp alıwı múmkinligi qızıqtıradı. Onıń dárejesin anıqlaw ushın nominal hám real is haqını ayırıp bile alıwımız lazım.
Nominal is haqı - islewshiniń málim bir waqıt aralıǵında (saat, kún, hápte, ay) islengen miyneti esabınan alǵan pul muǵdarı. Onıń xaqıyqıy satıp alıw quwatın bahalaw ushın ámeldegi bahalar dárejesin esapqa alıw zárúr, yaǵnıy adam sol pul muǵdarına bazardan qansha tovar hám xızmetlerdi satıp alıwı múmkinligin yaǵnıy real is xaqı muǵdarın aniqlaw kerek. Onı tómendegishe anıqlaw kerek:
Nominal is haqı
Real is haqı = -------------------------------------------------------
Tutınıw buyımları hám xızmetleriniń baha dárejesi
Nominal is haqı islep tabılǵan pul dáramatı dárejesin real is haqı bolsa jumısshılardıń tutınıwı hám párawanlıq dárejesin anıqlaydı.
İs haqı tólewdi payda etiwde onıń tiykarǵı eki túrine itibar beriledi, olar waqıt pay hám jumıspay is haqılar esaplanadı. Waqıt pay is haqı miynet qılınǵan is waqtı muǵdarı tiykarında belgilenedi. Mámleketimizde waqıt pay is haqı tólew túri tiykarınan orınlap atırǵan is muǵdarın esapqa alıp bolmaytuǵın tarawlarda kóbirek materiallıq emes tarawlarda bilimlendiriw, meditsina hám basqalarda qollanıladı. Biraq ayırım islep shıǵarıw baǵdar-larında, sonıń ishinde, dari - darmaqlar, anıq optik asbaplar hám soǵan uqsas tarawlarda da waqıt pay is haqı tólew túrinen paydalanıladı.
Waqıt pay is haqı orınlanǵan is yaki tayarlanǵan ónim muǵdarına qaray belgi-lenedi. Waqıt pay is haqı tólewde jumısshınıń aylıǵı tayarlanǵan ónim muǵdarınıń artıwı menen turaqlı ráwishte artıp baradı. Ónimniń joqarı sapalılıǵın, shiyki zat materialların tejelgenligin hám basqa soǵan uqsasların sıylawdı kózde tutıwshı mukafatlaw sisteması da keń tarqalǵan. Olardan waqıtpay sıylıqlaw, jumıs pay sıylıqlaw, jumıs pay, progressiv akkord hám taǵı basqa is haqı túrlerin mısal etiw múmkin.
İs haqınıń joqarı hám tómen dárejesi bar bolıp, eń tómengi is haqı muǵdarı nızam tiykarında ornatıladı. Jallanba jumısshıǵa onnan tómen muǵdarda aylıq tólew qadaǵan etilgen. İs haqınıń eń tómen dárejesi qániygeniń sarp etken potentsialın tiklewge, onıń tájriybesin asırıwǵa sem`yasın baǵıwına ketetuǵın qunnan ibarat. Ózbekstanda is haqınıń eń kem muǵdarı inflyatsiya sebepli, onıń real dárejesi turaqlılıǵın támiyinlew maqsetinde waqtı - waqtı menen qayta kórip shıǵılmaqta. Mısalı, Ózbekstanda eń kem is haqı 2000-jılı 1-avgusten baslap 2450 swm dep belgilengen bolsa, 2005 jılǵa kelip bul 9500 sumdı quraydı al, 2006 jıl 1-noyabrden 12420 swm bolsın dep Prezidentimiz İ.A.Karimov tárepinen 12- oktyabr 2006 jılı qarar qabıl etildi hám is haqılar 1,2 esege kóbeyetuǵınlıǵı kórsetildi. Qartayǵanlıq (ǵarrılıq) hám taǵı basqa pensiya túrleri bolsa 14900 swm dep belgilendi. 2007 jıl avgust ayınan baslap bolsa Prezidentimizdiń parmanına muwapıq is haqılar ortasha esap penen 25 prpotsentke kóterildi.
Al, 2013 - jıl 15-dekabrinen baslap bolsa Prezidentimizdiń parmanına muwapıq is haqılar, pentsiya, stependiyalar ortasha esap penen 1,05 esege kóterildi. Eń kishi is haqı 92150 swm bolıp belgigen bolsa, 2014 jıl 1-sentyabrinen baslap is haqı 1.2 esege koterilgen edi. 2014-jıl 15-dekabrinen baslap is haqı jáne 1.2 esege kóbeyttirildi. 2015-jıl 1-aprelinen baslap eń kem is haqı jáne 1.5 esege kóbeyttirildi. Al 2015-jıl 1-sentyabrinen baslap eń kem is haqı jáne 1 esege kóbeyttirildi. Yaǵnıy, eń kem is haqı – 130240 swm; jasına baylanıslı pensiyalar ayına – 254730 swm; balalıqtan mayıplarǵa beriletuǵın napaqa ayına – 254730 swm; zárúrli miynet stajına iye bolmaǵan kekse jastaǵı hám miynetke jaramsız puxaralarǵa napaqa – 156310 swm bolıp belgilendi. 2017 - jıl 1-dekabrinen baslap bolsa Prezidentimizdiń parmanına muwapıq is haqılar, pentsiya, stependiyalar ortasha esap penen 1,15 esege kóterildi. Eń kishi is haqı 172200 sum bolıp belgilendi.
Al, 15.07.2018 - jıl sanesinen baslap bolsa Prezidentimizdiń parmanına muwapıq is haqılar, pentsiya, stependiyalar ortasha esap penen 1,07 esege kóterildi. Eń kishi is haqı 1843000 sum, jasına baylanıslı pensiyalar ayına – 360460 swm bolıp belgilendi.
Dáramatlardıń joqarı shegarası belgilep qoyılmaydı. Bul adamlarda aqsha tabıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttıradı. Biraq ta isbilermenler, biznesmenler ádalatlı jol menen dáramat tabıwı tiyis hám onı jasırmastan járiya etiwi kerek. Joqarıda aytıp ótilgendey, jumısshı hám xızmetshiler is haqını olardıń bilimi is maharatı hám túrine qaray gruppalarǵa ajıratılǵan halda tólenedi. Biz bunı tariyf sisteması dep júritemiz. Tarif sisteması - qániyge maǵlıw-matnama, tariyf setkasınan hám lawazım is haqıları setkasınan turadı. Tariyf sisModulsı normativ hújjet bolıp, onıń járdeminde mámleket regionı hám tarawları boyınsha olar jumısta islep shıǵarıw túrleri, qániygeler tájriybesi hám miynet sharayatlarına qaray, jumısshı hám xızmetshilerdiń is haqı dárejesini támiyinlenip turadı.