Báseki hám onıń túrleri. Básekiniń áhmiyeti, ekonmikalıq tiykarları hám túrleri

1. Báseki gúresi háreket etiwi, ámel qılıwı, kólemi hám xarakterine qaray tómendegilerge bólinedi:
1. Materiallıq texnika tarawında sapalı shiyki zat, jańa texnologiya, jetilisken islep shıǵarıw quralları ushın bolatuǵın báseki gúresi.
2. Transport - geografiyalıq tarawǵa iye bolıw ushın alıp barılatuǵın báseki gúresi, sonıń ishinde, firmanıń bazarǵa, transport tarawlarına, resurslarǵa, jaqsı orınǵa iye bolıw ushın alıp barılatuǵın báseki gúresi.
3. Kadrlar tarawında tájriybeli qániygelerge iye bolıw ushın alıp barılatu-ǵın báseki gúresi.
4. Jańa tovarlar islep shıǵarıw ushın bolatuǵın báseki gúresi.
5. Ulıwma taraw, ónimdi satıw ushın, tutınıwshı ushın bolatuǵın báseki gúresi.
2. Báseki gúresi háreket etiw sheńberine qaray tómendegishe boladı:
1. Taraw ishindegi báseki gúresi. Bunda bir túrdegi tovarlardı jaqsı sharayatta satıw hám bazardıń úlken bólegine iye bolıw maqsetinde de gúres alıp barıladı.
2. Tarawlar ara báseki gúresi.
Birinshiden: kapitaldı kerekli tarawlarǵa jumsaw maqsetinde alıp barılatuǵın báseki gúresi bolsa,
ekinshiden: hár qıylı tarawlarda islep shıǵarıw bir túrdegi ónimdi satıw ushın alıp barılatuǵın báseki gúresi esaplanadı.
3. Báseki ámel kılıw sheńberine qarap ekige bólinedi:
1. Bahalar járdeminde alıp barılatuǵın báseki.
2. Bahasız báseki gúreslerine ajıratıladı.
Bazar ekonomikası sharayatında «hadal emes» báseki túri de bar. Bunday báseki gúresine ekonomikalıq ayǵaqshılıq, firma belgisinen nızamsız paydalanıw, shantaj, reket, korruptsiya, ekonomikalıq jınayatshılıqlardı kiritiw múmkin.
Bazar ekonomikası sharayatında bazar dúzilisin sáwlelendiretuǵın tórt túrli báseki gúresi háreket etedi:
1. Jetilisken yaki jetilispegen báseki gúresi.
2. Jetilispegen (monopol) báseki gúresi.
3. Oligopoliya.
4. Sap monopoliya.
1. Jetilisken hám jetilispegen báseki.
Báseki turli ekonomikalıq sharayatta júzege keledi. Bul sharayat firmalar sanı, ónim túri, bahalar ústinen qadaǵalaw, hár túrli tarawlardı monopollasıw dárejesi bahasız básekiniń barlıǵı yamasa joqlıǵı, informatsiya imkaniyatlarınıń hár qıylılıǵın bildiredi.
Bul real turmısta bazar sistemasında hár qıylı bolıp, onıń básekige tásir etiwin kórsetedi. Bazar sistemaları jetilisken yaki jetilispegen báseki dep atalǵan eki túrge bólinedi, soǵan qaray báseki de ózgeshelenedi.
Jetilisken báseki degende sonday básekilesiw sharayatları túsiniledi, onda birdey ónim islep shıǵaratuǵın kóplep mayda hám orta kárxanalar bar, olardıń gúres sheńberi keń, jáne sol tarawǵa kiriw hám onnan shıǵıw hámde informatsiya alıw erkinligi kepilikke alınadı. Jetilisken básekige mısalı etip sap báseki sistemasın alıwımız múmkin. Sap báseki sistemasınıń tiykarǵı qásiyeti sonnan ibarat, bazarda óz ónimin usınıs etetuǵın bir–birinen ǵárezsiz is kóretuǵın (háreket etetuǵın) kóp sanlı satıwshılar bar boladı. Bul sistemanıń jáne bir ózgesheligi básekilesiwshi firmalardıń bir turdegi ónim islep shıǵarıwı esaplanadı. Jetilisken básekili bazarda baha, talap hám usınıs tiykarında jetilisedi hám sonıń menen bárshe satıwshılar menen esaplasıwına májbúr boladı. Satıwshılardan hár biriniń bazarǵa shıǵarǵan tovardaǵı úlesi kem bolmaǵanlıǵı ushın olar bazar bahasına tásir kórsete almaydı hám sol waqıttaǵı baha menen esaplasıwına májbúr boladı.
Jetilisken báseki sharayatında ol yaki bul tarawǵa jańa firmalardıń erkin kirip keliwi hám firmalardı erkin shıǵıp ketiwi múmkin, sebebi bul jolda xesh qanday yuridikalıq, texnologiyalıq hám finanslıq tosıqlar bolmaydı. Bunday sharayatta erkin básekini sheklewge imkaniyat bermeydi.