Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning xususiyatlari

BYUDJET TASHKILOTLARIDA BUXGALTЕRIYA HISOBINING XUSUSIYATLARI VA UNING ASOSIY QOIDALARI. BYUDJET TASHKILOTLARIDA XO’JALIK MUOMALALARINI HUJJATLASHTIRISH
REJA:
1. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning xususiyatlari
2. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning uslubiy asoslari
3. Budjet tashkiloti bosh hisobchisining huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi
1.1. Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning xususiyatlari
Budjet tashkilotlari davlatning belgilangan vazifasi (ta’lim, sogMiqni saqlash, mudofaa, huquqni muhofaza qilish va davlatning (ashqi iqtisodiy, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa va/i falarijni bajarish uchun tashkil etilgan yuridik shaxs bo‘lib, ular o*z faoliyatini amalga oshirish uchun budjetdan mablag‘ bilan ta’minlanadi.
Budjet tashkiloti - zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan bogliq bo ‘Igan о ‘z faoliyatini amalga oshirishi uchun Davlat budjetidan mablag' ajratish nazarda tutilgan va bu mablag' moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadigan vuzirlik, davlat qo 'mitasi, idora, davlat tashkiloti.
“Budjet tizimi to‘girisida"gi qonun, 3-modda
Davlat budjetidan budjet tashkilotlariga ajratilayotgan mablag'lami maqsadli va oqilona sarflanishini ta’minlash va ular hu'yicha tcgishli axborotlami shakllantirilishi ularda buxgalteriya hisobini tashkil etish asosida amalga oshiriladi. Har bir budjet lashkilotiga mablag‘lar ajratish davlat budjetidan tasdiqlangan xurujullar smetalari asosida amalga oshiriladi. Bulardan tashqari qonundiilikda budjet tashkilotlariga budjetdan tashqari mablag‘lar manhulurini shakllantirishga ham ruxsat etilgan. Ya’ni, faoliyat turiga mos mahsulot (ish va xizmatlar) ishlab chiqarishdan tushadigan, vaqtinchalik bo'sh bino va mulklami ijaraga berishdan tushgan, homiylik, shuningdek, moliya yili (yoki chorak) yakunida budjet mablag* lari bo‘yicha iqtisod qilib qolingan va boshqa mablag‘lar hisobiga budjetdan tashqari mablag‘lar shakllantiriladi hamda i|onunchilikda belgilangan tartibda sarflanadi. Ular bo‘yicha ham belgilangan tartibda daromadlar va xarajatlar smetalari tuziladi va ijrosi amalga oshiriladi.
Ma’lumki, buxgalteriya hisobi subyektlaming, jumladan budjet tashkilotlarining rahbarlari o‘zlari rahbarlik qilayotgan tashkilotda budjet hamda budjetdan tashqari mablag‘larining maqsadli va samarali sarflanishi, shuningdek, tashkilotning mol- mulklari va majburiyatlari bo‘yicha tegishli qarorlar qabul qilishlarida buxgalteriya hisobining ma’lumotlariga asoslanadilar.
Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning asosiy maqsadi bu foydalanuvchilami (ichki foydalanuvchilar hamda tashqi foydalanuvchilami) zaruriy moliyaviy ma’lumotlar bilan ta’minlash hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobi tarixidan hisobchilikning mjudga kelishi juda qadimgi tarixga barib
. laqaladi. U dasdab tarli о 'Ichovlarda yuritilgan, jumladan, moddiy hoyliklar - natural о ‘Ichovlarda, hisob-kitoblar va g ‘ama - pul о 7- i chovlarda. Ular bir-biri bilan о ‘zaro jamlangan holda aks cttiril- ■: magan. Natijada xojalikmng yuritilishi foyda kabi egri (murakkab) kriteriyalar bilan o'lchanmasdan, balid boylikning о'si.shi bilan belgilangan.
XIII asrga kelib hisobchilikning asosan uchta ко ‘rinishi vujudga kelgan:
1) kameral hisobchilik (g 'azna bo ‘yicha pul mablag ‘larini kirimi va chiqimi ro yxatga olib borilgan);
2) mulkiy va shaxsiy hisobchilikni o'zida aks ettirgan oddiy hisobchilik (bu debet-kredit prinsipi bo yicha olib borilgan, lekin kali tartibga solinmagan edi);
3) ikkiyoqlama hisobchilik - о ‘zida shaxsiy mablag ‘lar bo 'yicha hisobchilikni ham aks ettirgan.
Tijorat korxonalarida ikkiyoqlama buxgalteriyani
amaliyotda qollash bo yicha to‘liq va batafsil ma’lumotlarni : beruvchi buyuk italyan matematigi Шика Pacholining (1445-1517) "Summa de Arithmetica, Geometric, Proportioni et Proportio- nalita" (fPmpprsiyalar va munosabailar to'g'risida arifmetika, \ geometriya, ta’limot"), "Tractatus parficularis de computis e scriptures" ("Hisoblar va yozuvlar haqida ta’limot") kitoblarining chiqishi hammasini ha! qilib berdi.
Barcha mol-mulklarni va olinishi lozim bo 'Igan mablag ‘lami (debitorlarni) chap tom&nga, ularning manbasini esa, о ‘ng tomonga joylashtirdi. Shu asosda balansning ikki tomoni - aktiv va passiv tomonlari paydo bo ‘tdi.
....Ushbu kitoblar hisobchilikning keyinchalik rivojlanishida judda katta ahamiyat kasb etdi. Pacholi ikkiyoqlama buxgaltenyani birinchi bo‘lib asoslab berdi, uni keng ко larnda qo ‘llanilishi mumkinligim har tomonlama isbotlab berdi. Shu sababli ham uning latobi dastlab Yevropada, keyinchalik butun dunyo bo ylab larqaldi...
LA. Maslova, B.G. Maslov та boshq. "Buxgalteriya hisobi tarixi” C'Bvudjet va notijorat tashkilodarida buxgalteriya hisobi" yurnali. 2006-yil, 19-son)
Ichki foydalanuvchilar, ya’ni tashkilotning rahbarlari va mutaxassislari mazkur ma’lumotlar asosida budjet tashkilotining joriy yilga budjet mablagiari bo‘yicha xarajatlar smetalari ijrosini, shuningdek, budjetdan tashqari mablag'lar smetalari ijrosini doimiy nazoratga olishi va tahlil qilishi lozim.
Tashqi foydalanuvchilar, jumladan tegishli moliya organlari, soliq organlari, statistika organlari va boshqa tashkilotlar o'zlarining vakolatlari doirasida ushbu hisobot ma’lumotlarini tahlil qilishlari va tekshirishlari mumkin. Bulaming natijasida mazkur budjet tashkilotining oldiga qo‘yilgan vazifalarini qay darajada bajarayotganligi va kelgusidagi faoliyati rejalashtirilishi mumkin.
Budjet tashkilotlaridagi sodir bo igan moliyaviy
operatsiyalar dastlab hujjatlashtiriladi va ushbu hujjatlar iqtisodiy ma’nosi bo‘yicha guruhlanib, tegishli hisob registrlarida aks ettiriladi. Hisob registrlarida aks ettirilgan ma’lumotlar esa, tegishli hisobotlarga ko‘chiriladi va taqdim qilinadi. Bu jarayonni uzluksiz ravishda davom etishi budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi maiumotlarini shakllanishi to‘g‘risida umumiy tasawur hosil qilishi mumkin (1.1.1-rasm). Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Buxgalteriya hisohining maqsadi foydalanuvchilarni о 'z ; vaqtida to ‘liq hamda aniq moliyaviy va boshqa buxgalteriya axhoroti bilan ta ’minlashdir.
Buxgalteriya hisohining vazifalari:
buxgalteriya hisohi hisobvaraqlarida aktivlarning holati va harakati, mulkiy huquqlar va majburiyatlaming holati to ‘g ‘risidagi to 'liq hamda aniq та ’lumotlami shakllantirish;
samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisohi та 'lumatlarini umumlashtifish;
moliyaviy, soliqqa doir va boshqa hisobotlarni iuzishdan ihoratdir.
“Buxgalteriya hisohi to‘g‘risidangiqonun, 2-modda
Buxgalteriya hujjatlarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiy- lashtirilishini hamda amalga oshirilayotgan operatsiyalaming qonuniyligini oldindan nazorat qilinishini ta’minlash;
budjet mablagriarini, shuningdek,budjetdan tashqari mablag‘lami xarajatlar smetasida ko‘zda tutilgan muayyan maqsadlarga to‘g‘ri sarflanishi, shuningdek, pul mablag‘lari va moddiy qimmatliklaming butligi ustidan muntazam nazorat qilish;
tashkilotda xodimlaming ish haqlarini va unga tenglashtirilgan to‘lovlarini, shuningdek, ta’lim muassasalarida talabalaming stipendiyalarini belgilangan tartibda hamda o‘z vaqtida hisoblanishi va aks ettirilishini ta’minlash; smeta ijrosi jarayonida vujudga keladigan yuridik va jismoniy shaxslar bilan olib boriladigan hisob-kitoblami o‘z vaqtida va to‘g‘ri aks ettirish;
pul mablag‘lari, hisob-kitoblar va moddiy qimmatliklar, shuningdek, boshqa aktivlami va majburiyatlami inventarizatsiya qilish, inventarizatsiya natijalarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiylashtirish hamda aks ettirish;
moliyaviy hisobotlarni belgilangan muddatlarda tuzish va taqdim qilish;
Budjet tashkilotlarida bwcgalteriya hisobi та ’lumotlarini shakllanishi va harakatining umumiy sxematik ко ‘rinishi
asosiy vositalar hamda boshqa moddiy qimmatliklami ulaming saqlanish va foydalanish joylarida butligini muntazam nazorat qilinishini ta’minlash.
Buxgalteriya hisobi nazariyasidan
Buxgalteriya hisobi bahms bilan boshlanih, halcms hilan tugaydi.
Bu uning texnologiyetsidir.
Buxgalteriya hujjatlarini, hisob registrlarini, shuningdek, xarajatlar smetalarini (ilova hisob-kitoblari bilan birga) saqlanishini ta’minlash va amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa vazifalar.
Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning bir qator o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Bular, awalo, budjet tashkilotining mulkchilik asosiga, davlat budjetini tuzish va ijro etish prinsiplariga va boshqa bir qator omillarga bevosita bog‘liqdir.
Mazkur asosiy omillami sxematik ko‘rinishda quyidagicha keltirishimiz mumkin (1.1,2-rasm):
1. Qat’i qonunchilik tizimi. Mazkur omilni shunday izohlash mumkinki, budjet tashkilotlarining zimmalariga yuklatilgan vazifalami bajarishlari bilan bog‘liq faoliyatlari davlat tomonidan qat’iy tizimlashtirilganligi, yoki budjet tashkilotining “har bir qadami” qat’iy qonunchilik bilan tartibga solinganligidir. Jumladan, budjetdan mablag1 bilan ta’minlash tartibi, ish haqi fondini tashkil qilinishi va sarflanishi, budjetdan tashqari mablag‘lar jamg‘armasini tashkil qilish, ulaming me’yorlari va sarflash yo‘nalishlari, o‘zlariga biriktirilgan mol-mulklardan foydalanish maqsadi, tartibi va boshqalami har birini aniq qonunchilik bilan belgilanganligidir.
Masalan, 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 3-sentabrdagi “Budjet tashkilotlarini mablag1 bilan ta’minlash tartibini takomfflashtirish to‘g‘risida”gi 414-sonli qaro- riga muvofiq budjet tashkilotlarini budjetdan mablag1 bilan ta’minlash tartibi belgilab berilgan. Shuningdek,budjet tashkilot-larining rivojlantirish jamg'armasini tashkil topish yo‘nalishlari, mablag1 lami awalo, mavjud kreditorlik qarzlami qoplashga yo‘naltirilishi (tovar, ish va xizmatlaming tannarxi qoplangandan so‘ng), qolgan qismi esa, kamida 75 foizi tashkilotning moddiy texnika bazasini mustahkamlashga, ko‘pi bilan 25 foizi esa, xodimlami moddiy rag‘batlantirish tadbirlariga sarflanishi belgilangan.
Bu esa, albatta budjet tashkilotlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlarda mazkur qaror ijrosini nazorat qilish uchun kerakli axborotlar mavjud bo‘lishi shartligi zarur qilib qo‘yadi.
Bundan tashqari, Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 8-aprel- dagi 102-son “Davlat mulkini ijaraga berish tartibini yanada tako- millashtirish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq budjet tashkilotlari- ning asosiy vositalari davlat mulkini ijaraga berish markazlari ishtirokida ijaraga berilish lozimligi, tushgan mablag‘lar esa, tegishli budjet, ushbu markaz va budjet tashkiloti o‘rtasida mazkur qaror bilan belgilangan tartibda taqsimlanishi nazarda tutilgan va h.k..
Albatta bulaming hammasi budjet tashkilotlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlarda mazkur qonunchilik ijrosini nazorat qilish uchun kerakli axborotlar mavjud boMishi shartligi zarur qilib qo‘yadi, shuningdek, buxgalteriya hisobini yuritishda ham o‘z aksini topadi.
2. Qat’i rejalashtirish (smeta). Ma’lumki, budjet tashki- lotlarini budjetdan mablag‘ bilan ta’minlash, ulaming budjetdan tashqari daromalari va xarajatlari, shuningdek, mazkur mablag‘lar- dan foydalanish qat’iy rejalashtirilgan holda tuzilgan xarajatlar smetasi asosida amalga oshiriladi. Bu esa, buxgalteriya hisobini asosiy funksiyalaridan biri bo‘lgan nazorat yordamida budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini oldiga mazkur xarajatlar smetasi ijrosini nazorat qilish vazifasini yuklaydi. Bundan tashqari budjet tashkilotlari tomonidan tuzilayotgan hisobotlarga budjet tashkilotining kelasi moliya yili uchun budjetdan mablag‘lami rejalashtirishda zarur bo‘ladigan moliyaviy axborotlar olish imkonini beruvchi ma’lumotlami berish vazifasini ham yuklaydi.
3. Budjet tasnifl (rejalashtirish) bilan bog‘lab hisob yuritish. Mazkur omil shuni anglatadiki, budjet tashkilotlari tomonidan buxgalteriya hisobini yuritish, hisobotlami tuzish qat’iy ravishda budjet tasnifiga bog‘langan holda olib borilishi lozim. Aks holda budjet ijrosi ma’lumotlarini dastlabki rejalashtirish (smeta) ko‘rsatkichlari bilan solishtirish imkoni yo‘qoladi. Shuning uchun ham budjet tashkilotlari tomonidan budjet hamda budjetdan tashqari mablag‘lami ijrosi jarayonida budjet tasnifi albatta qoilaniladi, shuningdek, ko‘pgina hisobotlar shakllarida budjet tasnifi albatta aks ettirilgan.
4. Budjet jarayoni (g‘aznachilik). Ma’lumki, budjet jarayoni davlat budjetini tuzish, uni ijrosini ta’minlash va nazorat qilish, shuningdek,budjet ijrosini muntazam tahlil qilish bilan bog‘liq kompleks chora-tadbirlami o‘z ichiga oladi.
Bu esa, budjet ijrosi bilan bog‘liq ma’lumotlami (axborotlami) jamlash, tahlil qilish va nazoratga olishning yaxlit tizimini yaratish zaruriyatini vujudga keltirgdi. Ya’ni, har bir budjet tashkiloti tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlaming albatta jamlanishi, ulaming tizimli tahlil qilinishi va nazoratga olinishi budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritish va hisobotlami tuzish jarayonida bevosita o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Davlat budjetining g‘aznachilik ijrosi mexanizmini joriy qilinishi, ya’ni barcha budjet tashkilotlarining budjet va budjetdan tashqari mablag‘larini g‘azna hisobvaraqlarida jamlanishi, budjet tashkilotlari tomonidan g‘aznachilik bo‘linmalari orqali to‘lovlarini amalga oshirilishi ham budjet tashkilotlarida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan buxgalteriya hisobi tizimini yaratish lozimligini shart qilib qo‘yadi.
Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri albatta bu uning mablag1 bilan ta’minlanish manbalariga bog‘liqdir. Ya’ni, amaldagi qommehilikka muvoflq budjet tashkilotlari budjetdan, slumingdek,budjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan moliyalanadi.
Budjet mablag‘larining sarflanish yo‘nalishlari va maqsadi qonunchilik bilan qat’iy belgilab qo‘yilgan. Xuddi shuningdek, hudjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘larining shakllanish va sarflanish yo‘nalishlari hamda maqsadi ham budjet mablag‘lari kabi qat’iy belgilangan. Bu esa, budjet tashkilotlarida mazkur mablag‘laming har biri bo‘yicha alohida hisobni yuritishni, shakllanishi va sarflanishini qat’iy nazoratga olishni hamda hisobotlarda har birini alohida holda aks ettirishni taqazo etadi.
Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlanish manbalarini quyidagi sxema orqali keltirishimiz mumkin (1.1,3-rasm):
Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi shunday tashkil qilinishi kerakki, unga asosan budjet tashkilotining bosh hisobchisi tomonidan buxgalteriya hisobining barcha obyektlari bo‘yicha tizimli va samarali hisob yuritish va nazorat qilishning imkoni vujudga kelishi lozim.
Budjet tashkiloti o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda buxgalteriya hisobi quyidagicha tashkil qilishi mumkin (1.1,4-rasm)