Buhara kent küLTÜRÜNÜn oluşumunun tariHİ AŞamalari hayotova Nafisa Zakirovna Buhara Devlet Üniversitesi Hukuk ve sosyal bilimler

Translated from Uzbek to Turkish - www.onlinedoctranslator.com
BUHARA KENT KÜLTÜRÜNÜN OLUŞUMUNUN TARİHİ AŞAMALARI


Hayotova Nafisa Zakirovna
Buhara Devlet Üniversitesi
Hukuk ve sosyal bilimler
bölüm öğretmeni
[e-mail]


Annatatsiya
Bu makalede, antik Buhara'da kent kültürünün oluşumu ve yüzyıllar boyunca kentin çehresindeki değişimler ele alınmıştır. Her hanedanlık döneminde şehrin görünümü kendine göre değişti. Orta Çağ'ın başlarında, müreffeh vahaları dış düşmanların istilasından korumak için çevreleri birkaç yüz mil uzunluğunda yüksek ve kalın duvarlarla çevriliydi. Buhara topraklarını 336 km uzaklıkta çevreleyen savunma duvarı "Kanpirak" olarak biliniyordu. 9-10. yüzyıllarda Buhara şehri Samanid devletinin başkentiydi ve bu dönemde Zarafşan Nehri ve kanallarında şehri ve çevresindeki arazileri yapay olarak sulayacak kadar su vardı. Somonides döneminde kesin bilimlerin - geometri, matematik - gelişimi, şehir planlamasında benzersiz bir tarzda binaların inşasını motive etti. Bu tür binaların yapımında, tuğla ve ganaj karışımı kullanılarak derin kazılmış temeller üzerine binalar inşa edilmesi tanıtıldı. Örneğin Somanlılar'ın Mozolesi, Magoki Attar Camii o dönemin mimarisinin öne çıkan anıtlarıdır. Buhara vahasının asırlara dayanan milli mimari sanatı, Arap Hilafeti ülkeleri arasındaki ilişkilerin güçlenmesiyle yeni yöntemler ve yeni biçimlerle birleştirilmiştir. Karahanlı hanedanının hükümdarı Şamsulmülk Nasr ibn İbrahim (1068-1080), Buhara şehri çevresinde yaklaşık yarım fersahlık (1 fersah - 6.24 km) bir alanda bahçeler oluşturmuş ve binalar inşa etmiş ve buraya Şemsabad adını vermiştir. Bu bahçenin yakınına sağlam bir duvarla çevrili bir bekçi inşa etti. Karahanlı hükümdarlarından Arslan Han Muhammed ibn Süleyman (1102-1130), Buhara ve Boykand'da ayrı bir konut - bir saray yaptırdı. Onun emriyle Buhara'nın Darvaza semtinde bir saray ve bir hamam inşa edildi. Arslan Han zamanında Buhara'nın eski surunun önüne yeni bir duvar yapılmasını emretti ve her iki duvar da sağlamdı. 1220 yılında Buhara şehri Cengiz Han'ın birlikleri tarafından ele geçirilmiş ve şehir harabeye çevrilmiştir. Yedi yıl süren ıssızlık, Buhara'nın bir ticaret, zanaat ve kültür merkezi olma özelliğini yitirmesine neden oldu.
Dünyanın en eski şehirlerinden biri olan Buhara'nın geçmişi ve kültürü Özbekistan tarihinin bir parçasıdır. Uzun zamandır önemli ticaret merkezlerinden biri olan Buhara şehri, Özbekistan'ın güneybatısında, Zarafshan Nehri'nin aşağı kesimlerinde yer almaktadır. 1970 yılında, şehir alanının arkeolojik çalışması sırasında, MÖ 1. binyılda Buhara şehrinin bulunduğu yerde bir sur olduğu tespit edildi.¹.
Orta Çağ'ın başlarında, müreffeh vahalar, onları dış düşman istilasından korumak için birkaç yüz mil uzunluğunda yüksek ve kalın duvarlarla çevriliydi. Buhara topraklarını 336 km uzaklıkta çevreleyen savunma duvarı "Kanpirak" olarak biliniyordu. Narshahi'ye göre bu duvar 783-831'de inşa edilmiştir.². 6.-8. yüzyıllarda şehir, Buhara beyliğinin başkentiydi. 709'da Arap halifeliğine ilhak edilen Buhara, 9. yüzyılın sonunda Müslüman dünyasının en önemli kültürel ve dini merkezlerinden biri haline geldi.
10. yüzyılda Buhara'da bulunan Arap coğrafyacı ve gezgin İbn Havkal'a göre, "Buhara, tüm Horasan yetkililerinin bulunduğu bölgedir ve Movarunnahr bölgelerine giden ana yolun başında bir şehirdir. Binaları (ulema) ahşap ve iç içedir ve bu iç içe binalar saraylar, bahçeler, mahalleler, Arnavut kaldırımlı sokaklar ve her iki tarafta on iki fersah (mesafe) ile (birbirlerine) bağlıdır ve köylerle çevrilidir. Hepsi, bu kaleler, binalar, köyler ve evler³etrafı duvarla çevrili”⁴.
Tarihçi ve coğrafyacı İstakhri, Horasan ve Movarunnehr'de Buhara'dan daha müstahkem ve kalabalık bir şehir olmadığını, Buhara'nın doğası hakkında İslam ülkelerinde böyle temiz bir şehir görmediğini yazıyor.⁵.
9-10. yüzyıllarda Buhara şehri, Samanid devletinin başkentiydi ve bu dönemde Zarafşan Nehri'nde ve ondan akan kanallarda şehri ve çevresindeki arazileri yapay olarak sulayacak kadar su vardı. Çapalar sığdır ve köyler kıyıları boyunca yer alır.⁶. Bu, şehir çevresinde tarım ve bahçeciliğin gelişmesini teşvik etti. 10. yüzyılda Buhara'da bulunan İbn Havkal, "Buhara'nın meyveleri Movarunnahr'ın en iyi meyveleridir ve tadı en tatlıdır. "Buhara'nın zenginliği şu ki, bir kişinin bir carib (1 carib - 1 hektar) arazisi olsa, ailesine ve diğerlerine para ve yiyecek sağlayabilir" diye yazdı.
Somonides döneminde kesin bilimlerin - geometri, matematik - gelişimi, şehir planlamasında benzersiz bir tarzda binaların inşasını motive etti. Bu tür binaların yapımında, tuğla ve harç karışımı kullanılarak derin kazılmış temeller üzerine bina inşa edilmesi tanıtıldı. Örneğin Somanlılar'ın Mozolesi, Magoki Attar Camii o dönemin mimarisinin öne çıkan anıtlarıdır. Buhara vahasının asırlara dayanan ulusal mimari sanatı, Arap hilafeti ülkeleri arasındaki ilişkilerin güçlenmesiyle yeni yöntemler ve yeni biçimlerle birleştirildi.
Narshahi'ye göre, Karahanlı hanedanının hükümdarı Shamsulmülk Nasr ibn İbrahim (1068-1080), Buhara şehri çevresinde yaklaşık yarım fersahlık (1 farsakh - 6.24 km) bir alanda bahçeler oluşturmuş ve binalar inşa etmiş ve o Shamsabad. Bu bahçenin yakınına sağlam bir duvarla çevrili bir bekçi inşa etti. Rezervin içinde bir kale, bir güvercinlik ve evcilleştirilmiş ren geyiği, geyik, tilki ve ayıların barındığı özel bir yer var. Şamsulmülk'ün kardeşi Ahmed Han, Buhara, Joybor'da bir saray yaptırdı ve yanına bir bahçe ve akan su yaptırdı.⁷.
Karahanlı hükümdarlarından Arslan Han Muhammed ibn Süleyman (1102-1130), Buhara ve Boykand'da ayrı ayrı konutlar - saraylar yaptırdı.Onun emriyle Buhara'nın Darvaza semtinde bir saray ve bir hamam inşa edildi. Arslan Han zamanında, Buhara'nın eski surunun önüne yeni bir duvar yapılmasını emretmiş ve her iki duvar da birbirine sımsıkı bağlanmıştır.⁸.
1220 yılında Buhara şehri Cengiz Han'ın birlikleri tarafından ele geçirilmiş ve şehir harabeye çevrilmiştir. Yedi yıllık yıkım, Buhara'nın ticaret, zanaat ve kültür merkezi olarak önemini yitirdi.
1333'te Buhara'da bulunan Arap seyyah İbn Batuta'ya göre o dönemde şehirdeki cami, medrese ve çarşıların çoğu harabe halindeydi.⁹.
Buhara şehri, Timurlular döneminde önemli bir ekonomik merkezdi. O zamanlar Buhara, büyüklük ve büyüklük bakımından Semerkant'a eşitti ve 11 kapılı bir surla çevriliydi. Semerkant, yalnızca nüfus ve gelişme açısından daha ünlüydü. Buhara, Emir Timur ve Timurlular döneminde ikinci başkent olarak görev yaptı.¹⁰. İspanyol büyükelçisi Rui Gonzalez de Clavijo, günlüğünde Buhara hakkında şunları yazdı: "...şehrin çevresinde yerler ve buralarda büyük binalar var. Buhara, tahıl, et, şarap ve çeşitli diğer şeyler ve ürünler açısından zengin bir şehirdi.¹¹.
Amir Temur, Buhara kentindeki mimari yapıların sürekli bakımını denetledi. Chashmai ayrıca Ayub'un türbesinin üzerine ek bir bina inşa etti. Sahibkıran'ın torunu Mirzo Uluğbek döneminde Buhara (1417) ve Gijduvan'da (1433) medreseler yaptırılmıştır.¹².
Buhara 16. yüzyılın ilk yarısında Şeybanilerin eline geçtikten sonra 16. yüzyılın ikinci yarısında siyasi bir merkez olarak önemi artmaya başladı. Şeybani Ubeydullah Han (1533-1539) döneminde Buhara şehri Hanlığın başkenti oldu.¹³. Buhara'nın siyasi rolünün güçlenmesiyle birlikte Buhara surlarının yeniden inşasına ve şehrin sınırlarının biraz genişletilmesine ihtiyaç duyulmuştur. El sanatlarını ve ticareti daha da geliştirmek için şehirde ticaret tezgahları ve zanaat dükkanları inşa edildi.¹⁴.
Shaibani Abdulaziz ibn Ubaidullah Khan (1540-1550) ve II. Abdullah Khan (1583-1598) dönemlerinde surlar güçlendirildi ve batı kısmı genişletildi.¹⁵. Bu sayede duvarın uzunluğu 12 mil mesafeye kadar uzatılmış, 10 metre yüksekliğinde ve 5 metre kalınlığında tamamen yeniden yapılmıştır. Üzerine özel 110 takımyıldızları yerleştirildi ve koruma yetenekleri güçlendirildi. Duvarın birçok dışbükey ve dışbükey alanı vardır ve şehrin alanının 650-700 hektar olduğu varsayılabilir.¹⁶.
16. yüzyılda ticaret yollarının kesiştiği noktalarda, belirli bir zanaat derneğine ait atölye ve ticaret odalarının bulunduğu kubbe şeklindeki ticaret evleri işlev görmüştür. Buhara ticaret kubbeleri farklı şekillere sahip, merkezi caddelerin doğrudan kesiştiği noktada, kubbe güçlü sütunlar üzerine yerleştirilmiş ve cam pencereden yukarıdan ışık düşüyordu. Etrafında dükkan ve atölyelerin olduğu galeriler inşa edildi.¹⁷. Buhara'da 9 tim vardı ve her tim yarım mil uzunluğundaydı.Timlerin her iki yanında mal cinsine ve buralarda satılan ürünlere göre sıralanmış dükkânlar vardı. Örneğin bir zamanlar sadece demirci dükkânları, diğer zamanların altında ise kunduracılar, kumaşçılar, kasaplar, kuyumcular ve diğer dükkânlar olurdu. Mal ve ürün türlerine göre şehir içinde 50, şehir dışında 30 pazar bulunuyordu.¹⁸. Bugüne kadar Buhara'da korunan üç kubbeden Zargaron Kulesi, Sarrofon Kulesi, Telpakfurushon Kulesi turistik objeler olarak işlev görüyor.
1558-1559'da Buhara'da bulunan İngiliz tüccar Anthony Jenkinson şöyle yazmıştı: "Buhara, dünyada eşi benzeri olmayan birçok tuğla binası ve muhteşem kamu binaları, özellikle hamamları ile lüks bir şehirdir." "¹⁹.
17. yüzyılda iktidarın Aştarhanlılar'ın eline geçmesinden sonra şehirde ayrı binalar ve büyük topluluklar inşa edilmeye başlandı. Buhara'da ayrı mimarlık okulları²⁰sadece başkentte değil, diğer şehirlerde de kuruldu. Şehirde yaklaşık 217 guzar vardı.²¹.
Buhara Emirliği, Çarlık Rusyası'nın vassalı olduktan sonra, şehir planlama altyapısında çeşitli değişiklikler oldu. Şehrin orta kesiminde ve güneybatı tarafında Avrupa tipi tek katlı ve iki katlı binalar inşa edildi.²². Özellikle 19. yüzyılın sonlarında inşa edilen iki katlı Avrupa tipi Jorabek kervansarayı²³, Shahrud kanalı üzerindeki Gavkuşon guzari, Rus-Çin bankası ve yanındaki telgraf sonrası binalar gösterilebilir. Ulusal ve Avrupa stilleri mimaride birleştirildi.
1917 Ekim darbesinden sonra ülkede Sovyet iktidarı kuruldu. Türkistan'da meydana gelen tarihi olayların, emirliğin başkenti Buhara'nın gelecekteki kaderi üzerinde büyük etkisi oldu. 29 Ağustos 1920'de emirliğe yönelik askeri bir operasyon sonucunda, emirliğin başkenti Buhara şehri hem havadan hem de karadan yoğun bir şekilde hava ve topçu bombardımanına tutuldu. Topun çarpması sonucu Mir Arap Medresesi'nin çatısı çöktü. Birçok medrese ve cami kültepaya çevrilmiştir. Hz. Buhara'nın güneyinden Mehtari Arif guzar'ın üçte biri, Karshi kapısının önündeki kapının yarısı ve Nahor kapısının yarısı yerle aynı seviyedeydi. Acımasız kurşun yağmuru ve bombardıman sonucunda şehrin anıtlarının beşte biri yıkıldı ve binlerce masum insan hayatını kaybetti. Muhammed Ali Baljuvani, "34 ev, 3 binden fazla dükkân, 20'ye yakın saray ve 29 cami yangında kül oldu. Şehirde yaklaşık 3.000 yarda yanarak kül oldu. Buhara şehri yaklaşık 20 gün boyunca yandı. Arki Oliy'de 300 bina top ateşi ve bombalarla yandı, değerli eşyalar yok oldu. Yaklaşık 20 saray ve 29 cami yangında yok oldu. Şehirde yaklaşık 3.000 yarda yanarak kül oldu. Buhara şehri yaklaşık 20 gün boyunca yandı. Arki Oliy'de 300 bina top ateşi ve bombalarla yandı, değerli eşyalar yok oldu. Yaklaşık 20 saray ve 29 cami yangında yok oldu. Şehirde yaklaşık 3.000 yarda yanarak kül oldu. Buhara şehri yaklaşık 20 gün boyunca yandı. Arki Oliy'de 300 bina top ateşi ve bombalarla yandı, değerli eşyalar yok oldu.²⁴. Amir Olimkhan, Buhara'yı terk etmek zorunda kaldı²⁵.
Eylül 1920'de Buhara şehrinin Kızıl Ordu tarafından ele geçirilmesinden sonra, iktidar Geçici All-Buhara Devrimci Komitesine devredildi. 14 Eylül'de, Fayzulla Khojayev'in başkanlığında A. Muhitdinov başkanlığındaki Tüm Buhara Devrimci Komitesi ve Halk Denetçileri Konseyi'nin en yüksek yasama organı oluşturuldu. 6-8 Ekim 1920'de Tüm Buhara Halk Temsilcileri Birinci Kongresi'nde Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilan edildi.
F. Khojayev liderliğindeki hükümet, yıkılan şehri restore etmeye başladı ve bölgede pratik değişiklikler yapıldı. Özellikle posta-telgraf, telefon, fotoğrafçılık ve sinematografi alanlarının geliştirilmesine çalışılmıştır. Aynı zamanda Buhara sokaklarının taşlanması, ulaşım yollarının düzenlenmesi için bir dizi önlem alındı.²⁶.
1922 yılında Buhara şehrinde şehrin sokaklarını aydınlatmak ve halkın elektrik ışıklarını sağlaması için bir elektrik santralinin inşasına başlandı. Moskova, Kharkiv, Tiflis'ten gerekli ekipman getirildi ve projeye Gegeneyshvili öncülük etti.²⁷. 1923 sonbaharında Buhara'daki Registan Meydanı'na bir elektrik santrali kuruldu ve bu yılın 12 Aralık'ından itibaren bölge sakinleri elektrik ışıklarını kullanmaya başladı.²⁸.
SSCB hükümeti döneminde sosyal altyapıya özel önem verildi ve modern eğitim ve sağlık kurumları inşa edildi. 1920-1921 yıllarında Buhara'nın Cumda ilçesinde 17 sıbyan mektebi, 2 kız mektebi, 3 yetimhane, 1 meslek mektebi, 1 atölye, 1 müzik okulu, 1 siyaset mektebi kurulmuştur.²⁹. Ayrıca 120 kişinin Farsça, Türkçe, Rusça, Almanca dillerinde eğitim gördüğü 5 akşam kursu düzenlendi.³⁰. 1921-1922 öğretim yılında Buhara'da ilk darulmu'almin (öğretmen yetiştirme üniversitesi) açıldı. Darulmuallimin'de eğitim süresi 2 yıldı ve ayrıca yarı zamanlı bir bölüm de vardı.³¹. 1920-1924 yılları arasında SSCB'de 69 okul, 2 enstitü, 3 müzik ve 3 zanaat okulu, 13 yatılı okul, 13 kütüphane, müze ve drama tiyatrosu faaliyet göstermiştir.³².
Buhara hükümeti tiyatro, kütüphane, müze, kulüp ve çayevi gibi kültürel kurumlar inşa etti. 1921'de "Yetimhan" tiyatro binası inşa edildi ve Registan Meydanı'nda yazlık tiyatro gösterileri düzenlendi.³³. 1921 yazında Amir Olim Han medresesinde Ebu Ali ibn Sina'nın adını taşıyan kütüphane faaliyetine başladı.³⁴. 8 Kasım 1922'de Sitorai Mokhi Hossa'da bir müze açıldı ve "Kori Yoldosh müzesi" adını aldı. 1923 yılında bir radyo istasyonu yapılarak radyo yayınları yürütülmüştür. 1923-1924 yıllarında halkı kültürel yaşama çekmek amacıyla 5 adet kulüp ve 10 adet kırmızı çayevi inşa edilerek işletmeye açılmıştır.³⁵.
İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden sonra kentte sosyal tesislerin inşasına devam edildi. 1959 yılında Buhara'da Halk Kültür Üniversitesi kurulmuştur.³⁶. 1960'ların sonunda şehirde 7 kütüphane ve 9 sinema faaliyet gösteriyordu. 1966 yılında 1 milyon 759 bin kişi sinema hizmetlerinden yararlandı.
Şehirdeki birçok sanayi işletmesi ağırlıklı olarak İkinci Dünya Savaşı sırasında taşınmış ve savaş sırasında bu işletmeler mühimmat ve silah üretimine yönelmiştir. (örneğin Kharkov bisiklet fabrikası) Savaş yıllarından sonra bu fabrikalar, merkezin ideolojisine tabi bir ekonomik altyapıya dönüşerek, pamuk hammaddelerini petrol çıkarma fabrikasına dönüştürdü. Kentin her iki semtinde faaliyet gösteren sanayi işletmeleri plana göre üretime tabi tutuldu. F.Khojayev ilçesinde yağ çıkarma tesisi, çırçır fabrikası, tamir-mekanik fabrikası, örme-ipekli dokuma fabrikası, ekmek fabrikası, ayakkabı fabrikası, dikiş fabrikası olmak üzere 17 sanayi işletmesi faaliyet göstermektedir. vb. çalışıyor. Bu işletmelerde devlet kalite işareti ile 44 çeşit, birinci sınıf kalite işareti ile 145 çeşit ürün üretilmiştir. Yalnızca "Mücevher" fabrikasında Devlet Kalite İşareti altında 11 çeşit ürün üretilmiştir.³⁷.
1980'li yıllarda sanayi işletmelerinde teknik ekipmanların aşınması ve yıpranması üretilen ürünlerin kalitesini olumsuz etkilemiştir. Sonuç olarak, birliğin birçok bölgesinde ekonomik kriz başladı. Eskimiş teknik teçhizatın kullanılması ve merkezin yıllık planını artırması sanayi işletmelerini çöküşün eşiğine getirdi. Bu durum işletmelerin üretim hacminin azalmasına ve belirlenen planın yerine getirilememesi sonucunu doğurmuştur.
Sovyet hükümeti döneminde, şehir altyapısının maddi kaynakları arasında konut inşaatının özel bir öneme sahip olduğu söylenmelidir. 10 Ekim 1946'da Buhara bölgesi Temsilciler Meclisi'nin 20. oturumunun ortak toplantısında, şehirde genel inşaat işlerinin yürütülmesi için özel bir karar alındı.³⁸. Özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan sonraki ilk yıllarda kent ekonomisinin diğer tüm sektörleri arasında konut yapımı ve mevcut binaların yenilenmesine önem verilmiştir. 1948 yılında Buhara'da konutların onarım planının %69'u tamamlandı.³⁹1956 yılında Buhara şehrinde 33 ev, 75 kişilik otel, hamam ve okul yapılmıştır.⁴⁰.
1957'de "SSCB'de konut inşaatının geliştirilmesine ilişkin" Karar kabul edildi ve konut sorununun 10-12 yıl içinde tamamen ortadan kaldırılması belirlendi. 1958'de 368.000 kilometrekare olan konut stoku, 1967'de 510.000 kilometrekareye ulaştı. Nüfusa tamamen konut sağlama ihtiyacı nedeniyle Buhara'da ve cumhuriyetin diğer şehirlerinde konut inşaat kooperatifleri kuruldu.
1970'lerin sonunda, 1 milyon. 741 bin meblağ harcandı. Özellikle yol yüzeyi onarımı, sokak aydınlatması, halk rekreasyon merkezlerinin iyileştirilmesi çalışmaları yapılmıştır.⁴¹1970-1975'te Buhara şehrinde bir süt fabrikası, 1974'te bir iplik fabrikası, bir otopark, bir şehir hastanesi, bir pedagoji enstitüsü, bir Sovyetler Evi, bir siyasi eğitim evi, bir sendikalar evi. , 300.000 metrekareden fazla konut binaları, geniş formatlı bir sinema, 700 yataklı iki otel (Zarafshon ve Varakhsha), 5.200 yataklı 4 okul, 2.030 yataklı anaokulları ve 1974'te 378 yataklı Inturist ve "Kommunal" 1976 yılında 380 yataklı olarak inşaa edilmiştir.⁴². Bu süreçler kentin kültürünün gelişimini etkilerken, iki ilçe arasında ekonomik istikrarsızlık, sanayi planlarının her yıl uygulanamaması, sağlıksız bir atmosfer ve bunalım gözlemlendi. Sonuç olarak Özbekistan Cumhuriyeti Âli Meclisi'nin 12 Aralık 2003 tarihli kararına göre Buhara'nın Fayzulla Hocayev ve Tokimachi ilçeleri 1 Ocak 2004 tarihinden itibaren kaldırılmıştır.⁴³.
Sonuç olarak Buhara şehrinin M.Ö. 5. yüzyıldan itibaren gelişen şehirlerden biri olduğu söylenebilir. Yüzyıllar boyunca Buhara'yı hangi hanedan yönetirse yönetsin, şehir kendine göre gelişip şekillendi. Kadim tarihi kucaklayan Buhara, geleneksel el sanatlarının merkezi, yüksek ticaret potansiyeli ve Müslüman dünyasının önemli kültürel ve dini merkezlerinden biri haline geldi. 1920-1990'da gelişme ve gerileme dönemleri yaşadı. Bu yıllarda Sovyet hükümeti mimari anıtları koruyup onarırken aynı zamanda yıkımlarını da gerçekleştirmiştir. Bu da yüzyıllardır korunan tarihi yapıların iz bırakmadan yok olmasına neden olmuştur. Şehrin modern binaları, parkları, sanayi işletmeleri, fabrikaları ve fabrikaları vardır. tekstil fabrikaları kuruldu. Mühendislik, ulaştırma, haberleşme ve lojistik hizmetleri kurulmuştur. Ancak şehrin merkezindeki sanayi işletmeleri, özellikle et fabrikası, yağ çıkarma fabrikası, çırçır fabrikası ve benzeri fabrikalar ve şehrin ekolojisine zarar veren fabrikalar, şehrin imajına ve yaşamına çeşitli sosyal sorunların artmasına neden olmuştur.

1^Muhammedjanov A. Antik Buhara (Arkeolojik kayıtlar ve tarih).- Taşkent: Fan. 1991.B. 7.

2^Ebu Bekir Muhammed ibn Cafer el-Narshahi. Buhara Tarihi. -Taşkent: Şark Bayozi, 1993. - B. 112.

3^Kasaba-Arapça "shahar", yani ana şehir, başkent anlamına gelen kelime.

4^İbn Havkal. Kitap fotoğrafı al-ard. Arazinin resimli kitabı. Ş.S. Kamoliddin tarafından çevrilmiştir. Taşkent: Özbekistan Ulusal Ansiklopedisi, 2011. - B. 40.

5^İsteğe bağlı. Kitab al-masalik vel-mamalik. Araştırma, çeviri, yorum ve göstergelerin yazarı R.T.Khudayberganov'dur. Taşkent: Bilim, 2019. - B. 146.

6^İbn Havkal. Kitap fotoğrafı al-ard. Arazinin resimli kitabı. - B.16.

7^Ebu Bekir Muhammed ibn Cafer el-Narshahi. Buhara Tarihi. - B. 107.

8^Mirzakulov B. Tarihte Buhara. - B. 82.

9^Muhammedjanov A. Aşağı Zarafşan Vadisi'nin sulama tarihi Taşkent: Fan, 1972. - B. 114.

10^Bakınız: Kasimov F. Timurlular döneminde Buhara. Buhara: Buhara yayınevi. - B. 38

11^Rui Gonzalez de Clavijo. Semerkand'a bir gezi günlüğü - Emir Timur'un sarayı (1403-1406 yıl). Taşkent: Özbekistan. 2010. -B. 209.

12^Kasımov F. Timurlular döneminde Buhara. - B. 38.

13^Eshov B., Odilov A. Özbekistan tarihi. Cilt 1. Taşkent, 2014. - B. 373.

14^Özbekistan. Şehirler ve efsaneler. Taşkent: Davr, 2014. - B. 77.

15^Cumanazar A. Buhara eğitim sisteminin tarihi Taşkent: Akademnashr, 2017. - B. 20.

16^Torev H. K istoricheskoy topografii Bukhari // "19. yüzyılın sonunda Buhara - 20. yüzyılın başında" Cumhuriyet bilimsel-teorik konferansının bildirileri. Buhara, 2016. - B. 141.

17^Buhara'nın doğu mücevheri.-Taşkent: Doğu. 1997.-B. 104.

18^Cumanazar A. Buhara eğitim sisteminin tarihi Taşkent: Akademnashr, 2017. - B. 30.

19^Jenkinson A. Puteshestvie v Srednyuyu Asia v 1558-1560 gg. // Angliyskie puteshestvenniki v Moskovovskom gosudarstve v XVI v Perevod s angliyskogo Yu.V. Goethe. - Leningrad. 1937. -S. 182.

20^Tarih Buhari. Genel Yayın Yönetmeni I Muminova. - Taşkent: Bilim, 1976. - B. 145.

21^Sukhareva O.A. K istorii gorodov Buharskogo Khanstva. Taşkent: Özbek SSR Bilimler Akademisi Yayınevi. 1958. -B. 68.

22^Boltaev A.H. 20. yüzyılın 20'li-80'li yıllarında Buhara'da tarihsel yerel çalışmaların oluşumu ve gelişimi Tarih bilimleri üzerine Doktora (PhD) tezi. - Taşkent. 2021. -B. 67.

23^Jorabek kervansarayı, Sarrafon alışveriş kompleksinin güneyinde, Arabon semtinde yer almaktadır.

24^Muhammed Ali Baljuvani'nin Tarihi. Тарихи нофей (Faydalı tarih). Taşkent. 2001. -B. 70-71.

25^Seyyid Amir Olim Han. Buhara halkının çektiği acıların tarihi. Taşkent: Bilim. 1991. - B.15.

26^Rahmonov K. Basın sayfalarında Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti tarihi. Taşkent: Abu Matbuot-consult, 2012. - B. 78.

27^Buhara'daki eski elektrik istasyonu hakkında Soobshchenie dergisi "Turkestanskaya Pravda". Buharan Halk Sovyet Cumhuriyeti Tarihi (1920-1924). Belgelerin toplanması. Taşkent: Bilim. 1976. -B. 379.

28^Rahmonov K. Basın sayfalarında Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti tarihi. - B. 79.

29^Rahmonov K. Basın sayfalarında Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti tarihi. - B. 95.

30^Hasan M. Bölge eğitim şubesinin bugüne kadarki çalışmaları // "Buhara Haberleri", 1 Şubat 1921.

31^Junayev Z. Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti'nde (1920-1924) sosyal, ekonomik ve kültürel ilişkiler. Buhara, 2022. - B. 23.

32^Ishanov A. Buhara Narodnaya Sovetskaya Respublika. Taşkent, 1969. - B. 347.

33^"Buhara Haberleri", 13 Ocak 1921; "Özgür Buhara", 17 Kasım 1923.

34^Rahmonov K. Basın sayfalarında Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti tarihi. - B. 102.

35^Bagov M. Faizulla Khojaev bir gazeteci ve reklamcıdır. Taşkent: Özbekistan, 1996 - B. 25.

36^Buhara, Doğu'nun bir şaheseridir. - B. 81.

37^Buhara bölgesi devlet arşivi, fon 1, liste 1, toplu cilt 1276, sayfa 27.

38^Krasnaya Buhara. 11 Ekim 1945.

39^Özbekistan Ulusal Arşivleri, fon R-2182, liste 1, toplu cilt 1210, sayfa 102.

40^Avalov M. Razvitie gorodskogo hozyaystva Buhari. Taşkent, - S. 358.

41^Buhara bölgesi devlet arşivi, fon 37, liste 4, koleksiyon 1097, sayfa 43.

42^Togaev A. Özbekistan'da kentleşme süreçleri ve kent kültürü sorunları (1950-1990'lar). Taşkent: Yeni baskı. 2017. -B. 94.

43^Özbekistan Cumhuriyeti Âli Meclisinin 12 Aralık 2003 tarihli "Buhara, Navoi, Namangan, Camarqand ve Fergana şehirlerinin ilçe idari-mülki yapılarına son verilmesi ve Navoi bölgesinin Navoi ilçesinin sınırlarının genişletilmesi ve adını değiştirmek" // www/lex.uz