Bundan 100-150 yil ilgari odamizot sun’iy (elektrik)

KIRISH

Bundan 100-150 yil ilgari odamizot sun’iy (elektrik) yoritishini bilmas edi. Hozir esa, hozirgi hayotimizni busiz tassavur qilib bo‘lmaydi. Har bir odam hayotida va xalq xo‘jaligini rivojlantirishdagi sun’iy yoritishni rolini baholash qiyin. Elektr yoritishi turli joylarda va turli sohalarda qo‘llaniladi. U turli ishlarni kunning har qanday vaqtida bajarishga imkon yaratadi, Uning uy hayotimizga, ishlab chiqarishga, hamda memorchilik va madaniyatni rivojlantirishga ta’siri katta.

Maqsadga muvofiq ravishda elektr yoritishi mehnat unumdorligini oshiradi, bundan tashqari mahsulot tannarxini kamaytiradi, ish sharoitini yaxshilaydi va sanoat korxonalarsdagi shikastlanishni kamaytiradi. Boshqa so‘z bilan aytganda, elektr yoritishini qo‘llanilishi jamiyatimizni turli tomonlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.

Lekin yoritish texnikasini rivojlanish jarayoni juda sekin davom etgan. YOrug‘lik manbai sifatida elektr yoritishigacha quyidagilar qo‘llanilgan: olov, moyli chiroqlar, shamlar, kerosinli chiroqlar, gazli chiroqlar. CHiroqlarni paydo bo‘lishi sun’iy yorug‘lik manbalarini rivojlanishga kuchli turtki bo‘ldi. YOy va cho‘g‘lanma elektr yorug‘lik manbalarini rivojlantirish va takomillanshtirishda rus elektrotexniklarining roli juda katta.

1802 yil akademik Petrov elektr yoyi hodisasini ochdi: ikkita ko‘mirli tayoqchadan (sterjen) elektr toki o‘tganda, ularning orasida elektr yoyi hosil bo‘lgan. Bu esa, elektr energiyasini yoritish maqsadida foydalanishni boshlab berdi.

Faqat 70 yil o‘tgandan so‘ng, rus tadqiqotchisi YAblochkov, yoritish uchun amalda qo‘llansa bo‘ladigan yorug‘lik manbaini yaratdi. Uning nomi «YAblochkov shami». U ikkita ko‘mirli tayokchalardan iborat bo‘lib, tik joylashgan va yakkalovchi qatlam (massa) bilan bo‘lingan. «SHam» elektr tarmog‘iga ulanganda ko‘mirli tayoqchalar orasida elektr yoyi hosil bo‘lgan va ko‘mirlar yonib bo‘lishiga qadar yoy shamning tag qismiga qarab surilgan. Ko‘mirlarni bir tekis yonishi uchun, YAblochkov shamni o‘zgaruvchan tok bilan ta’minlagan (mashina generatoridan). Bu o‘zgaruvchan tokdan ilk bor foydalanish edi. YA’ni yoritish o‘zgaruvchan tokning birinchi iste’molchisi hisoblanadi.

Mana shunday ravishda gaz razryadi chiroqlari ham rivojlana boshladi.

Bir vaqtning o‘zida, ya’ni o‘tgan yuz yillikni 70 chi yillarida rus elektrotexnigi Lodыgin birinchi bo‘lib cho‘g‘lanma chirog‘ining tuzilishini yaratdi; bunda qizish jismi sifatida volfram ipi xizmat qiladi, u esa vakuumli shisha baloniga joylashtirilgan. Keyin Lodыgin chirog‘i Amerikaga (Edisonga) etib boradi. U esa cho‘g‘lanma chirog‘ining tuzilishini takomillashtiradi va ishlab chiqarish texnologiyasini yaratadi.

CHo‘g‘lanma chirog‘ining yorug‘lik unumini oshirish volfram ipining ish sharoitini takomillashtirish yo‘li bo‘yicha bordi; yani qizish jismini tuzilishi va ishlash muhiti o‘zgartirilgan. Bularga gaz bilan to‘ldirilgan chiroqlarni misol qilib keltirish mumkin. YAna kriptonli yoki ksenonli to‘ldirgichi bor chiroqlar ham kiradi.

Keyin esa chug‘lanma chiroqlariga qaraganda samaraliroq yoritish manbalarini yaratish maqsadga muvofiq bo‘lib qoldi.

Mana shu yuz yillikning 30 chi yillarida gaz razryadi bilan samarali «lyuminafor»-larni birga qo‘llash asosida gaz razryadi yorug‘lik manbai yaratildi, ya’ni «lyuminessensiya» chirog‘i.

Hozirgi vaqtda sanoatimiz chiqarayotgan gaz razryadli chiroqlarini turlari ko‘p. Ular shakli, o‘lchamlari, yoritish ko‘rsatkichlari, razryad turi va nurlanishning spektarial tarkibi bo‘yicha har xildir.

Hozirgi paytda chug‘lanma chiroqlari eng ko‘p qo‘llaniladigan yorug‘lik manbai hisoblanadi. Ularning 800 ta xili bor. Gaz razryadli chiroqlarning esa 200 ga yaqin xili bor.

YOrug‘lik manbalarini ishlab chiqarish sanoatimizni alohida tarmog‘i hisoblanadi.

Hozirgi paytda, ishlab chiqarish korxonalarini, jamoat joylarini, turar joylarini va ochiq maydonlarni elektr bilan yoritish vazifalarini maqsadga muvofiq ravishda echa oladigan yoritish uskunalarini hisoblash va loyihalash uslublari yaratilgan.