Buxgalteriya balansining iqtisodiy mazmuni va mohiyati

www.arxiv.uz

Reja:

1. 
   Buxgalteriya balansining iqtisodiy mazmuni va mohiyati.
   
2. 
   Korxona balansiga ta`sir qiluvchi xujalik operatsiyalari va ularni guruxlash.
   
3. 
   Schyotlarning tuzilishi va ularning turkumlanishi.
   
4. 
   Ikkiyoqlama yozuvning iqtisodiy mazmuni va mohiyati.
   

Buxgalteriya balansining mazmuni va mohiyati

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona raxbariyati va kolaversa, korxona faoliyatidan manfaatdor. Bulgan shaxslar xam ushbu korxona xujalik faoliyati, uning mulki tugrisidagi ma`lumotga kizikadilar. Bunda, korxona mulki va ularning manbasi katta axamiyat kasb etadi.

Mamlakatimizda amal qilinayotgan xisob va xisobot tugrisidagi konunlarga muvofik bundan ma`lumotlar jamlanmaxolida va pul kursatkichlari buyicha ma`lum sanaga takdim etilishi kerak. Ushbu ma`lumotlardan korxona mablaglari tarkibi va ularning manbasi urganishuchun ma`lum iqtisodiy ma`noda guruxlash zarur. Bu jarayon buxalteriya balansini tuzish deb ataladi.

Buxgalteriya balansi - bu korxona mablaglari va ularning manbasi ma`lum sanaga pul birliklarida guruxlash usulidir. U buxgalteriya xisobi uslubiyatining asosiy usullaridan biri xisobladi.

Balans suzi ikkita lotin suzlaridan iborat bulib, "bis" -ikki karra (marta) va "lanx" -tarozi pallasi, ya`ni muvozanat xolida turgan ikkita tarozi pallasi anglatadi.

Buxgalteriya balansi ikki kismdan iborat jadval kurinishdan iboratdir. Uning chap kismi aktiv deb nomlanadi va unda fakatgina xujalik mablaglari aks ettiriladi, ung tomoni esa passiv deb nomlanib, unda korxona xujalik mablaglarining manbasi va korxona majburiyatlari aks ettiriladi.

Aktiv suzi xam lotin tilidan tarjima qilingan bulib, "faol, xarakatda" degan ma`noni anglatadi. Korxona balansi aktiv kismi ikki bulimdan iborat. bulib kuyidagi:

birinchi bulim "Uzok muddatli aktivlar"

ikkinchi bulim "Aylanma mablaglar".

Balansning ung tomoni passiv deb, nomlanib lotincha passive "xarakatsiz" degan ma`noni anglatadi. U xam aktiv singari ikkita bulimdan iborat bulib kuyidagi:

Birinchi bulim "Uzlik mablaglari manbasi"

Ikkinchi bulim "Majburiyatlar"ni uz ichiga oladi.

Buxgalteriya balansining asosiy xususiyatlaridan biri- bu aktiv va passiv kismlari moddalari buyicha summaning bir-biriga uzaro tengligidir. Bu tenglik korxona balansining aktiv va passiv kismlarida bir xil xajmdagi mablaglarni xar xil kurinishda, ya`ni aktiv tomonda mablaglar turlari buyicha va passiv tomonda esa manbalar buyicha aks ettirilganligini anglatadi. Bunda aktiv va passiv kismlarining umumiy summalari xam balans suzi bilan ifodalanadi.

Buxgalteriya balansining chizma kurinishi kuyidagi shaklga ega:

Buxgalteriya balansi
" ____" _________________________2000 yil

Aktiv Passiv

Xujalik mablaglari	Summasi	Mablaglar manbalari	Summasi
I-bulim Uzok muddatli aktivlar		I-bulim Uz mablaglari manbasi

Buxgalteriya balansi, ma`lum sanaga tuziladi va korxona faoliyatining ma`lum davrdagi xolatini uzida mujasamlashtiradi.

Yukorida kayd etganimizdek balansning aktiv kismida korxona xujalik mablaglari turlari buyicha joylashgan. Uning ikki kismga bulinganligi mablaglar xususiyatlaridan kelib chikadi.

Birinchi bulimda korxonada uzok muddat xizmat qiladigan va kiymati yukori bulgan asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar va kolaversa uzok muddatli xamda kapital kuyilmalar aks ettiriladi.

Ikkinchi bulimda joylashgan mablaglar aylanma mablaglar xisoblanib, ular xujalik operatsiyalari ta`sirida uz tashki kurinishini butunlay boshka mablag kurinishiga uzgartiradi. Masalan, xisob-kitob schyotidagi pul mablaglariga ishlab chikarish uchun zarur bulgan xom-ashyo va materiallar sotib olish mumkin. Korxona ishlab chikarish faoliyati natijasida materiallar tayyor maxsulot kurinishini oladi. Kolaversa, tayyor maxsulotni sotish orkali korxonaga yana pul mablaglari kirib keladi.

Shunday qilib, balansning aktiv kismi juda anik va ularning tarkibi xech kanday noanikliklar tugdirmaydi. Lekin balansning passiv kismi biroz murakkab tuzilgan bulib, ba`zi moddalar mohiyatini anglash unchalik oson kechmaydi. Balansning passiv kismi moddalari mohiyatini anik bilish uchun ularning nima maksadga muljallanganligini bilish zarur.

Passiv ikki bulimdan iborat bulib, birinchi korxonaga tegishli bulgan, ya`ni korxona uz xisobidan tashqil qilingan mablaglar manbasi kursatilgan. Ulardan asosiysi-bu ustav kapitalidir. Uning mikdori korxona mulki summasiga tengdir. Uzlik mablaglar manbasidan yana biri bu-taksimlanmagan foyda moddasidir. Passivning ikkinchi bulimida korxonaga vaktinchalik jalb qilingan karz mablaglari xamda majburiyatlar aks ettiriladi. Masalan, "mol yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitoblar" moddasida korxonaning sotib olgan xom-ashyo va materiallari; "budjetdan tashkari va ijtimoiy sugurta fondlari bilan xisob-kitoblar" moddasida esa, korxona ishchilariga xisoblangan oylik maoshlarga nisbatan utkaziladigan ajratmalar buyicha karzlar kursatiladi. "Budjet bilan xisob-kitoblar" schyotida esa korxonada davlat budjetiga xisoblangan soliklar summasi va "Xodimlar bilan ish xaki buyicha xisob-kitoblar "schyotida esa korxonaning uz xodimlariga tulaydigan maoshi summalari aks ettiriladi.

Shunday qilib, korxona balansining uzaro tengligi aktiv va passiv kismlari summalariga kura amalga oshiriladi. Boshkacha aytganda, korxona xujalik mablaglari summalarining yigindisi ushbu mablaglar manbasi va majburiyatlar summasi yigindisiga tengdir, ya`ni:

Aktiv Passiv Majburiyatlar

Korxona balansiga ta`sir qiluvchi xujalik operatsiyalari va ularni guruxlash

Yukorida kayd etganimizdek buxgalteriya balansi xar oyning 1-sanasiga tuziladi.Korxona xujalik faoliyatini yuritish mobaynida sodir etilgan operatsiyalar tufayli korxona xujalik va ularning manbalari uzgaradi. Ushbu operatsiyalar balansda kanday uzgarishlarini yuzaga keltirishni kuyidagi misol orkali kurib utamiz.

Faraz qilaylik korxona boshlangich balansi kuyidagi kurinishga ega:

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
1.Asosiy vositalar Materiallar Kassa Xisob-kitob schyoti Balans	350 000 100.000 100 49 900 500 000	Ustav kapitali Taksimlanmagan foyda Bank kreditlari Mol yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitoblar Balans	400.000 30.000 20.000 50 000 500 000

Birinchi operatsiya: Korxona xodimlariga ish xaki berish uchun xisob-kitob schyotida kassaga 12 100 sum pul olindi,

Bunda balansning aktiv kismida joylashgan kassa va xisob-kitob schyotlari buyicha operatsiyalar sodir etildi. Korxona kassasidagi pul mikdori 12 100 sumga kupaydi, xisob-kitob schyotida esa, shuncha mikdorga kamaydi.Balansning aktiv kismi bir moddasi kupayib, ikkinchisi kamaydi, lekin jami summa uzgarishsiz koldi.

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
1.Asosiy vositalar Materiallar Kassa Xisob-kitob schyoti Balans	350 000 100.000 12 200 37 800 500 000	Ustav kapitali Taksimlanmagan foyda Bank kreditlari Mol yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitoblar Balans	400.000 30.000 20.000 50 000 500 000

Ikkinchi operatsiya: Mol yetkazib beruvchilar karzi bank kreditlari xisobidan koplandi

Bunda mol yetkazib beruvchilar karzi uzilib, bank karzlari mikdori kupaydi.

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
1.Asosiy vositalar Materiallar Kassa Xisob-kitob schyoti Balans	350 000 100.000 12 200 37 800 500 000	Ustav kapitali Taksimlanmagan foyda Bank kreditlari Mol yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitoblar Balans	400.000 30.000 70.000 0 500 000

Uchinchi operatsiya: Korxonaga mol yetkazib beruvchilardan sotib olingan materiallar kabul qilindi. (75 000sum).

Bunda, korxonadagi materiallar mikdori kupayib, passiv tomonda esa, mol yetkazib beruvchilarga bulgan karz vujudga keldi.

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
1.Asosiy vositalar Materiallar Kassa Xisob-kitob schyoti Balans	350 000 175.000 12 200 37 800 575 000	Ustav kapitali Taksimlanmagan foyda Bank kreditlari Mol yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitoblar Balans	400.000 30.000 70.000 75 000 575 000

Balansning aktiv va passiv kismidagi ikkita moddaning kupayishi balans summasining 75 000 sumga kupayishiga olib keldi.

Turtinchi operatsiya: mol yetkazib beruvchilarga bulgan karzning 20000 sumi xisob-kitob schyotidan utkazib berildi. Bunda, xisob-kitob schyotida pul mablaglari kamayib, mol yetkazib beruvchilarga bulgan karz mikdori xam ma`lum summaga kamaydi. Balans umumiy summasi xam shu summaga kamaydi. Shunday qilib, yukorida kurib utilgan operatsiyalarni turt turga bulish mumkin:

1 tur uzgarish - bunda fakat balansning aktiv kismidagi bir modda summasi kupayib, ikkinchi modda summasi kamaydi, lekin balans summasi uzgarishsiz kolayapti.

2 tur uzgarish - bunda balansning passiv kismidagi bir modda summasi kupayib, ikkinchi modda summasi kamaydi, lekin balans summasi uzgarihsiz kolayapti.

3 tur uzgarish - bunda balansning aktiv kismida xam, passiv kismida xam bir xil summaga kupayish sodir buladi va balans summasi usha summaga kupayadi.

4 tur uzgarish - bunda balansning aktiv kismida xam, passiv kismida xam bir summaga kamayish sodir buladi va balans summasi xam shu summaga kamayadi.

Chizma shaklida bu uzgarishlar kuyidagi shaklga ega:

АКТИВ		ПАССИВ
Купайиш	Кхамайиш	Кхамайиш	Купайиш
1			2
	3
	4

Schyotlarning tuzilishi va ularning turkumlanishi
Korxona xujalik faoliyatini yuritish davomida ma`lum turdagi operatsiyalarni amalga oshiradi. Buxgalteriya xisobining asosiy vazifasi ushbu jarayonlarni xujjatlarda aks ettirishdir.

Korxona faoliyatida sodir bulgan operatsiyalar darxol ma`lum xujjatlarda kayd qilinib boriladi. Bu jarayonlarni xujjatlashtirish-da ularni soddalashtirib yozish talab etiladi. Buning uchun korxona xujalik mablaglari, ularnig manbalari, majburiyatlar va xujalik jarayonlari shartli rakamlarda ifodalanadi. Ushbu rakamlarni schyotlar deb ataladi.

Shunday qilib, buxgalteriya xisobi schyotlari - bu korxona xujalik mablaglari va operatsiyalarni nazorat qilish va iqtisodiy jixatdan guruxlash usulidir.

Buxgalteriya xisobi schyotlarida korxona xujalik mablaglari, ularning manbalari va operatsiyalar pul birliklarida xisobga olinadi. Demak ushbu mablaglar va operatsiyalar kupayishi yoqi kamayishi mumkin. Bu xolat, albatta, schyotlarda aks ettiriladi. Masalan, korxona kassasidagi nakd pullar 50 "Kassa" schyotida xisobga olinadi. Balansning aktiv kismida joylashgan va xujalik mablaglarini ifodalovchi schyotlar aktiv schyotlar, passiv kismida joylashgan va mablaglar manbasi xamda majburiyatlarni ifodalovchi schyotlar passiv schyotlar deb ataladi.

Buxgalteriya xisobi schyotlari T shaklidagi chizmadan iborat bulib, chap kismi debet va ung tomon kredit deb nomlanadi.

Xar bir schyot aloxida xar bir oy boshida yangi ochiladi va korxona mablagi va manbalari manbasi mikdorini ma`lum chisloga kursatib beradi. Bu xolat schyotning boshlangich koldigi (saldo) deb ataladi.

Aktiv schyotlarda boshlangich koldik debet tomonida, passiv schyotlarda esa kredit tomonlarda joylashgan buladi. Demak aktiv schyotlar buyicha korxona xujalik mablaglari mikdorining kupayishi debet tomonda, kredit tomonda esa kamayishi kayd qilinadi.

Д-т 01 "Асосий воситалар" К-т
С - бошлангич колдик
Қ (купайиш)	- (камайиш)

Shunday qilib, joriy oy davomida schyotlarda uzgarish mos ravishda ularning debet va kredit tomonlariga yozib boriladi. Joriy oy yakunida schyotning debet va kredit tomonlaridagi operatsiyalar summalari kushilib, schyotning debet yoqi kredit tomon oborotlarini tashqil qiladi. Bu jarayon korxonaga kelib tushgan mablaglar - aktiv schyotlarning debet tomoni - va sarflangan mablaglar - aktiv schyotlarning kredit tomoni - mikdorini anglatadi. Passiv schyotlarda esa bu xolat aksinchadir.

Schyotning debet va kredit oborotlari summasidan kelib chikkan xolda uning oy yakuniga bulgan yakuniy koldigi aniklanadi. Bu jarayon akti schyotlarda kuyidagi formula orkali aniklanadi:

қ Қ -