Buxgalteriya hisobi tarixi
Download 141.42 Kb.
|
Buxgalteriya hisobi shpargalka
Buxgalteriya hisobi tarixi Buxgalteriya hisobi - bu ming yillar ilgari paydo bo'lgan va dunyoning ko'p joylarida qo'llanilgan til. Ushbu tilning dastlabki dalillari Mesopotamiya tsivilizatsiyalariga tegishli. Mesopotamiyaliklar oldi-sotdi va qabul qilingan tovarlarning dastlabki yozuvlarini yuritganlar va bu faoliyat qadimgi misrliklar va bobilliklarning dastlabki yozuvlarini yuritish bilan bog'liq. Mesopotamiyaliklar ibtidoiy buxgalteriya usullaridan foydalanganlar, hayvonlar, chorva mollari va ekinlar bilan bog'liq bo'lgan muomalalarni batafsil bayon qilganlar. Hindistonda faylasuf va iqtisodchi Chanakya Miloddan avvalgi II asrda Mauryan imperiyasi davrida "Arthashasthra" asarini yozgan. Kitobda yozuvlar daftarlarini qanday yuritish bo'yicha maslahatlar va tafsilotlar mavjud edi. Buxgalterlar, ehtimol, jamiyat naqd pul va tijorat iqtisodiyoti o'rniga barter tizimidan (miloddan avvalgi 2000 yilgacha) foydalanishda foydalangan paytlarda paydo bo'lgan. Ushbu davrdagi kitoblar, savdolarning sanalari va tavsiflari yoki ko'rsatiladigan xizmatlar shartlari bilan hikoyalar kabi o'qiydi. Valyutalar paydo bo'lganda va savdogarlar va savdogarlar moddiy boyliklarni qurishni boshlaganlarida buxgalteriya hisobi rivojlanib bordi. O'sha paytdagi kabi, raqamlar bilan ishbilarmonlik qobiliyati va qobiliyati har doim ham bitta odamda topilmas edi, shuning uchun matematik-fobik savdogarlar buxgalterlarni o'zlarining qarzlari va kimlarning qarzlari to'g'risida hisobot yuritish uchun jalb qilishardi. 1400-yillarning oxiriga qadar ushbu ma'lumotlar bayon qilingan uslubda barcha raqamlar, biron bir summa to'langanmi, qarzdor bo'lganmi yoki yo'qmi, bitta ustunda joylashgan. Bunga bir martalik buxgalteriya deyiladi. XV asrda yuqori darajadagi ilmiy-falsafiy tadqiqotlar olib boradigan bilimdon rohiblar an'anasi doirasida italiyalik rohib Luka Patsioli buxgalteriya hisobining umumiy tuzilishini yangilab, zamonaviy buxgalteriya hisobiga asos yaratdi. Odatda buxgalteriya hisobining otasi sifatida tanilgan Pacioli 1494 yilda "Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalita" nomli o'quv qo'llanmasini nashr etdi, bu erda buxgalteriya hisobi uchun ikki tomonlama tizimning afzalliklari ko'rsatilgan. Ushbu tashkilotning resurslarini boshqa tashkilotlarning ushbu resurslarga bo'lgan har qanday da'volaridan alohida ro'yxatlashdan iborat edi. Eng sodda shaklda bu alohida debet va kreditlar bilan balans tuzishni anglatardi. Ushbu yangilik buxgalteriya hisobini yanada samaraliroq qildi va kompaniyaning umumiy kuchini yanada aniqroq ko'rsatib berdi. Biroq, bu yozuv faqat buxgalterni yollagan egasi uchun edi. Keng jamoatchilik bunday yozuvlardan foydalanish imkoniyatiga ega emas edi - hech bo'lmaganda hali. Ikki tomonlama tizim qanday ko'rinishga ega edi. Siz debetlar va kreditlar uchun ikkita alohida ustunni, har bir operatsiyaning tavsifi va naqd pul yoki tovarlarning qanday to'langanligini ko'rishingiz mumkin. Bu holda, bu tovuqlar, urug'lar, tuxum va mebel edi. Buxgalteriya hisobi Amerikaga Evropa mustamlakasi bilan ko'chib keldi. Ba'zan buxgalteriya deb yuritilgan bo'lsa-da, buxgalterlar hali ham biznes egalari uchun asosiy ma'lumotlarni kiritish va hisob-kitoblarni amalga oshirmoqdalar. Biroq, ko'rib etishgan va chiqilayotgan korxonalar etarlicha kichik bo'lib, egalari shaxsan o'zlari ishtirok o'z kompaniyalarining moliyaviy ahvolidan xabardor bo'lishgan. Korxonalar egalariga murakkab moliyaviy hisobotlarni tuzish va xarajatlar va foyda tahlilini o'tkazish uchun professional buxgalterlar kerak emas edi. Buxgalterlar sarmoyadorlarni jalb qilish uchun allaqachon zarur bo'lgan va ular tezda investorlarning ishonchini saqlab qolish uchun juda muhimdir. Buxgalteriya kasbi 1896 yilda sertifikatlangan jamoat buxgalteri (CPA) kasbiy unvonini o'rnatish bilan tan olingan. Ushbu nom davlat imtihonlarini topshirgan va ushbu sohada uch yillik tajribaga ega bo'lganlarga beriladi. Professional buxgalterlarni yaratish juda qulay fursatda boshlandi. 20 yildan kam vaqt o'tgach, AQSh hukumati urushga qarshi kurashish uchun pulga muhtoj bo'lib, daromad solig'ini olishni boshlaganda CPA-larga talab keskin ko'tarildi. Texnologiya bugungi kunda buxgalteriya hisobini o'zgartirdi. Buxgalteriya hisobi endi avtomatlashtirilgan. Birinchi yozuvlar Amerikada saqlanganidan beri buxgalterlar bir qator vositalardan foydalanganlar. 1890 yilda qo'shish mashinasi dastlabki buxgalterlarga tushumlarni hisoblashda va kitoblarini tezda yarashtirishda yordam berdi. 1952 yilda IBM birinchi kompyuterni chiqarganda, buxgalterlar birinchilardan bo'lib ulardan foydalanganlar. Bugungi kunda texnologiyalar Quickbooks kabi buxgalteriya dasturlarini olib keldi. Ushbu yangi yutuqlar intuitiv bo'lib, buxgalterlarga o'z ishlarini tezroq, aniqroq va osonroq bajarishga yordam beradi. FANNING PREDMETI Buxgalteriya fanining predmeti boshqadir. U buxgalteriya hisobining uzidir, ya`ni uning pullanish usullari, texnikasi, shakllari va, tashkil kilinishidir, chunki u xakidagi fan u ni yana takomillashtirish yo`llarini topish maqsadida uni yuritish amaliyotni urganishbilan shugullanadi. Buxgalteriya hisobining predmetini urganish da bu kategoriyaning tarixiyligini hisobga olish kerak. Buxgalteriya hisobi predmetining mazmuni xar xil iktisodiy tuzumlarda bir xil emas. Ular uzgarishi bir tuzumdan boshqasiga utish paytida mulkchilik shaklining uzgarishi bilan shartlangandir. Jumladan, boshlanrich jamoa tuzumida uning ibtidoiy ishlab chiqarish vositalari va xayet darajasi sharoitida hisobga uncha katta extiyoj bulmagan. Lekin hisobning eng sodda bulgan shakllari bu jamiyatda xam pullangan, chunki unda ovchilik yoki balikchilik mahsulotlari, terilgan hosil va shu kabilarni hisoblash talablari yuzaga kelgan. Dexkonchilikning asta-sekin kiritilishi va takomillashgan metalli mexnat kurollarining yaratilishi bilan hisob xam rivojlanib borgan. U ni biladigan muassasalar xam paydo bulaboshlagan. Boshlangich jamoa tuzumida hisobning predmeti jamoa mulkning tashkil kilgan mablag`lar va shu mablag`lardan foydalanishga doyr operatsiyalardan iborat bulgan. Mulkchilik jamiyatda ishlab chiqarish munosabatlari kul egalarining ishlab chiqarish vositalariga va kullarga bulgan mulk asosida ko`rilgan bulib mana shu mulk hisobining predmeti hisoblangan. Ishlab chiqarish vositalari va mexnat buyumlaridan tashqari, bevosita tirik mexnat soxibi va pomehchikning shaxsiy mulki hisoblangan dexkonga bulgan xususiy mulkchilikka asoslangan feodal jamiyatda hisob predmetiga shuningdek xarid kilish va sotish obyekti sifatida dexkonlar xam kiradi. Sotsializmda ijtimoiy, umumdavlat mulkining doiraviy aylanishi buxgalteriya hisobining predmeti bulib hisoblangan. Xar xil mulkchilik shakllaridagi korxonalarning rivojlangan iktisodiyotidagi jamiyatda individual kapital yoki mulk egasining kapitali buxgalteriya hisobining predmeti hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi bu yerda birinchi navbatda, mulk egasi yoki mulk egalari tomonidan korxonalarga (kompaniyaga) kuyilgan resurslarni samarali boshqarish maqsadlari uchun axborotni shakllantiradi. Foydani maksimallashtirish maqsadida hisobdan asosiy va ustavdagi boshqa faoliyat xamda moliyaviy faoliyat hisobiga foydani maksimal oshirish zaxiralarini kidirib topish uchun foydalaniladi., ` Demak buxgalteriya hisobi predmetining mazmuni u yoki bu ijtimoiy farmatsiyaga xos bulgan mulkchilik shakli bilan belgilanadi. Xar xil jamiyatda u moddiy ishlab chiqarishni tashkil kilish va samarali boshqarish uchun kanday ma`lumotlar talab kilinishiga boglik buladi. Jamiyat rivojlangan sari hisobning axamiyati xam uzluksiz usib boradi. Bunda pullanish doirasigina emas, balki unda aks ettiriladigan predmet va uning bajaradigan funksiyalari xam tobora kengayib boradi. Buxgalteriya hisobining predmeti bilan bir qatorda uning obyektlarini xam farklab olish lozim. Buxgalteriya hisobining obyektlari deganda, muayyan korxona ega bulgan moddiy va pul mablag`lari, uning boshqa korxonalar, tashkilotlar va muassasalar bilan bulgan yuridik munosabatlari va shuningdek mablag`lar va munosabatlarni uzgartiradigan ho`jalik operatsiyalari tushuniladi SHunday qilib, buxgalteriya hisobining predmeti - ishlab chiqarish jarayonidagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning samarali boshqarilishida mablag‘lar holati hamda ulardan unumli foydalanish haqidagi axborotlarni shakllantirish hisoblanadi. BUXGALTERIYA USULLARI Usul (metod yunoncha «metodos») tushunchasi ikki ma’noni bildiradi: - ayrim voqealarni bilish, o‘rganish usuli -alohida usul, harakat usuli yoki ko‘rinishi. Birinchi tushuncha kengroq ma’noga ega bo‘lib, har bir fan kabi buxgalteriya hisobi o‘z usuli bilan ta’riflanadi. Hisob yuritish tartibini belgilab beruvchi tarkibiy qism sifatida buxgalteriya hisobiga xos bo‘lgan quyidagi usullar ma’lum; -hujjatlashtirish; -inventarizatsiya; -baholash; -kalkulatsiya; -buxgalteriya hisobi schyotlari; -ikkiyoqlama yozuv; -buxgalteriya balansi; -hisobot. Ushbu tushunchalar usul elementlari ham deyiladi. Ikkinchi ma’noda - alohida foydalaniladigan usullar ma’nosida qo‘llaniladigan usullar yig‘indisi hisobning uslubiyatini tashkil etadi. Uslubiyat ham, buxgalteriya hisobi oldida turgan maqsad va vazifalar ham ularni yechish imkoniyatlari, mavjud texnik va texnologik baza bilan belgilanadi. Usulning mazmuni - mazkur fanning predmeti, vazifalari va uning oldiga qo‘yiladigan talablar xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ular buxgalteriya hisobi usulining tarkibiga kiradigan aniq usullarni belgilab beradi. Eng avval shunga etibor berish lozimki, buxgalteriya hisobida sodir bo‘ladigan barcha xo‘jalik jarayonlari, uning ixtiyoridagi barcha mablag‘larni aks ettiruvchi axborotlarni shakllantiradi. Xar xil jarayonlarda sodir bo‘ladigan operatsiyalar soni hamda korxona ixtiyorida joylashgan mablag‘lar turi va manbalari juda ko‘pdir. Bir xo‘jlik operatsiyasi mablag‘lar hamda manbalar turi ustidan zaruriy boshqaruv axborotini umumlashtirish, shakllantirish hujjatlashtirish yordamida kuzatib boriladi SHunday qilib, hujjatlashtirish va (ro‘yxatga olish) inventarizatsiya buxgalteriya hisobining obektlarini dastlabki kuzatishni amalga oshirish uchun qo‘llaniladi. Ulardan foydalanish - mulkning but saqlanishi ustidan nazorat qilish imkonini beradi. Hujjatlashtirish va ro‘yxatga olishning ma’lumotlari moddiyjavobgar shaxslarning xatti-harakatlari, amalga oshirilayotgan muomalalarning qonuniyligi, mablag‘larning to‘g‘ri saqlanishi, ulardan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish va shu kabilar ustidan kuzatish imkonini beradi. YUqorida ta’kidlanganidek, xo‘jalik operatsiyalari va mablag‘lar turlitumandir. Lekin buxgalteriya hisobi ular haqida yig‘ma ko‘rsatkichlarni berishi kerak. Bu yig‘iladigan ma’lumotlar pul o‘lchovlarida ifodalanadi. Buning uchun buxgalteriya hisobida baholash usuli qo‘llaniladi. Baholash yordamida natura va mehnat ko‘rsatkichlari pul ko‘rsatkichlariga aylantiriladi. Xo‘jalik jarayonini boshqarish uchun uni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha chiqimlarni hisoblab chiqish, har bir jarayonda ishlatilgan ham jonli ham moddiylashtirilgan mehnatni hisoblab chiqish kerak. Bunda xar bir chiqim turining miqdorinigina emas, balki aniq bo‘lgan, ularning obektiga tegishli bo‘lgan umumiy summasini topish, ya’ni hisobga olinayotgan mahsulotlarning tannarxini aniqlab topish lozim bo‘ladi. Mahsulot tannarxi - ishlab chiqarish xarajatlarining miqdori ustidan nazorat qilish uchun qo‘llaniladigan kalkulatsiya yordamida hisoblab topiladi. U obektlarning haqiqiy tannarxini aniqlash imkonini beradi. SHunday qilib, kalkulatsiya buxgalteriya hisobi obektlarini qiymatli o‘lchash uchun xizmat qiladi. Ularning qo‘llanilishi tijorat hisob-kitobini mustahkamlash uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, tijorat hisob-kitobiga rioya qilish korxona xarajatlari bilan uning faoliyat natijalari o‘rtasidagi muvofiqlikni talab qiladi. Xarajatlar bilan natijalarni solishtirish haqiqiy tannarx kalkulatsiyasi ma’lumotlariga asoslanadigan puldagi ifodalash yo‘li bilan erishiladi. Buxgalteriya hisobining obektlari tarkibidagi va funksiyalaridagi farqlanishlar ularning ustidan alohida guruhlar bo‘yicha, masalan, mehnat vositalari, buyumlari, pul mablag‘lari va hokazolarni kuzatish zarurligini taqozo etadi. Undan tashqari, ushbu guruhlarning ichida mablag‘larning alohida turlari va ularning joylashgan joylari bo‘yicha tashkil qilish kerak bo‘ladi. Demak, hisob bilan alohida ajratilgan har bir mehnat vositasining turi - binolar, mashinalar, uskunalar; mehnat buyumlari - asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‘i, yarim tayyor mahsulot va boshqalar; pul mablag‘lari ularning joylashgan joylari bo‘yicha hisob-kitob, valyuta va bankdagi boshqa schyotlar, korxonaning kassasida qamrab olingan bo‘lishi kerak. SHu bilan birga bunday guruhlash ko‘pincha etarli deb hisoblanmaydi. Masalan, mehnat buyumlarining har xil turlari, aytaylik, asosiy materiallar ustidan kuzatish ularning har bir turi, navi, katta-kichikligi va hokazolar to‘g‘risida ma’lumotlar olishni talab qiladi. SHunga o‘xshash guruhlash buxgalteriya hisobida mablag‘lar manbalari va xo‘jalik jarayonlari bo‘yicha ham amalga oshiriladi. Xo‘jalik mablag‘lari va xo‘jalik operatsiyalarini aks ettirishda, ularni boshqarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishda, buxgalteriya hisobi obektlarini iqtisodiy jihatdan guruhlashda schyotlardan foydalaniladi. Axborotni dastlabki tashuvchilardagi ma’lumotlar hisob obektlariga faqat tarqoq bo‘lgan tavsifni beradi. SHu sababli schyotlarga ehtiyoj tug‘iladi. Bu ma’lumotlarni umumlashtirgan holda guruhlash va summalashtirish lozim bo‘ladi. Bunday funksiyani buxgaltfiya hisobida schyotlar bajaradi. Xo‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya schyotlarida aks ettirish ikkiyoqlama yozuv vositasida amalga oshiriladi. Ikkiyoqlama yozuvning mohiyati har bir xo‘jalik operatsiyasi natijasida yuzaga keladigan ikki hodisani o‘zaro bog‘langan holda aks ettirishdan iborat. Masalan, materiallarni xarid qilish operatsiyasini qayd eta turib, sotib olingan qiymatliklarning kelishi va mol etkazib beruvchilarga to‘langan pul mablag‘larining sarflanishi ko‘rsatkichlari o‘zaro bog‘lanadi Buxgalteriya hisobi usulini turli unsurlari bilan birga olib borish va ulardan amaliy foydalanish mana shulardan iborat. Usulning unsurlari bir-birovlari bilan chambaras bog‘liq bo‘lib, ularning har biri oldingilaridan foydalanadi yoki o‘zlari keyingilariga ma’lumotlar beradi. SHunday qilib, buxgalteriya hisobining usuli xo‘jalik mablag‘lari va jarayonlarini boshqarish uchun axborotni shakllantirish usullarining yig‘indisidir. IKKIYOQLAMA YOZUV Xo‘jalik mablag‘lari va xo‘jalik operatsiyalarini aks ettirishda, ularni boshqarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishda, buxgalteriya hisobi obektlarini iqtisodiy jihatdan guruhlashda schyotlardan foydalaniladi. Axborotni dastlabki tashuvchilardagi ma’lumotlar hisob obektlariga faqat tarqoq bo‘lgan tavsifni beradi. SHu sababli schyotlarga ehtiyoj tug‘iladi. Bu ma’lumotlarni umumlashtirgan holda guruhlash va summalashtirish lozim bo‘ladi. Bunday funksiyani buxgaltfiya hisobida schyotlar bajaradi. Xo‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya schyotlarida aks ettirish ikkiyoqlama yozuv vositasida amalga oshiriladi. Ikkiyoqlama yozuvning mohiyati har bir xo‘jalik operatsiyasi natijasida yuzaga keladigan ikki hodisani o‘zaro bog‘langan holda aks ettirishdan iborat. Masalan, materiallarni xarid qilish operatsiyasini qayd eta turib, sotib olingan qiymatliklarning kelishi va mol etkazib beruvchilarga to‘langan pul mablag‘larining sarflanishi ko‘rsatkichlari o‘zaro bog‘lanadi yoki mahsulot tayyorlashga meteriallar sarflashni aks ettira turib, o‘zaro bog‘liqlikda ishlab chiqarish chiqimlarining oshishi va korxona omboridagi materiallarning kamayishi ko‘rsatiladi. Operatsiyalarni bunday usul bilan yozish ularning iqtisodiy mazmunini ochib beradi va xo‘jalik faoliyatini chuqurroq o‘rganishga yordam beradi. SHunday qilib, schyotlar va ikkiyoqlama yozuv buxgalteriya hisobi obektlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni joriy guruhlash maqsadida qo‘llaniladi. Ular yordamida korxonani operativ boshqarish, moddiy javobgar shaxslar mulklarining but saqlanishi ustidan nazorat amalga oshiriladi. Ular xo‘jalik faoliyatining yig‘ma ko‘rsatkichlarini hisoblab chiqish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni asta-sekin jamg‘arish va tartibga solish imkonini beradi. BALANS Buxgalteriya balansi xo‘jalik mablag‘larini ularning turlari va tashkil topish manbalari bo‘yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib, umumlashtirib aks ettirish va iqtisodiy guruhlash usulidir. Mablag‘lar turlari va ularning manbalarini ajratib ko‘rsatish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 7 fevralda 31-sonli buyrug‘i bilan qabul qilingan balans ikki qismdan iborat bo‘lgan jadval shaklida tuzilgan. Uning chap tomonida mablag‘lar turlari va ularning joylanishi keltiriladi va u aktiv qism deb nomlanadi, passiv qism deb nomlanadigan o‘ng tomonida mablag‘lar manbalari va ularning qanday maqsadlarga atalganligi ko‘rsatiladi. «Aktiv» atamasi lotincha faoliyatli, amal qilish, mavjud bo‘lish degan so‘zlardan kelib chiqqan. SHuning uchun aktiv deganda mablag‘lar qanday amal qilayotganligini, ishlayotganligini ko‘rsatuvchi mablag‘lar guruhlanishini tushunish kerak. Aktivlar oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo‘lgan voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan va ular kelajakda foyda keltiradigan iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo‘lishi kerak: a) kelajakdagi iqtisodiy nafning o‘zida mujassamlanishi, bevosita va bilvosita pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentlarini ko‘paytirish imkoniyati; b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobliyatini mujassamlash; v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo‘lishi. «Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis turmoq, tushuntirish kabi so‘zlarning ildizidan olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablag‘larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan qo‘llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag‘larga bo‘lgan munosabatda o‘zboshimchalikdan o‘zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi. Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan bo‘lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag‘lar turlarini qanday maqsadlarga mo‘ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo‘ldi. Manbalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subektning majburiyatlari bu oldingi amalga oshirilgan operatsiyalarning natijasi yoki kelajakda o‘zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi. Majburiyatlar uch xil xususiyatga ega bo‘lishi kerak: a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan to‘lashni vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o‘zida majassamlashtirishi; b) subekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi; v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi bo‘lishi. Uning aktivi va passivida ham balans moddalari ikkiga bo‘lib ko‘rsatiladi. Aktivda: I bo‘lim. Uzoq muddatli aktivlar va II bo‘lim. Joriy aktivlar. Passivda: I bo‘lim. O‘z mablag‘larining manbalari va II bo‘lim. Majburiyatlarga bo‘linadi. Balans ko‘rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni aniqlab olish mumkin. Aktivlar aylanma va uzoq muddatli kapitallari yig‘indisiga teng. Xo‘jalik yurituvchi subektning o‘z mablag‘lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga teng. Aktiv va passivning xar bir elementi mablag‘lar turi yoki ularning manbai balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi: «Asosiy vositalar», «Tugallanmagan ishlab chiqarish», «Tayyor mahsulot», «Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi, «Bank kreditlari», «Mol etkazib beruvchilardan qarzlar» va boshqa moddalar. Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu talab aktivda ham, passivda ham mablag‘larning bir xil hajmda, faqat har xil guruhlanishda ko‘rsatiladi, ya’ni aktivda - turlari bo‘yicha, passivda - manbalari bo‘yicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so‘zi tenglik, barobarlikni anglatadi. SHuning uchun ham balans aktivi va passivi «balans» so‘zi bilan belgilanadi. Balans korxonaning xo‘jalik mablag‘larini ma’lum bir sanaga tavsiflab, uning o‘tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini ko‘rsatadi. SHunday qilib, balans korxona mablag‘larining turlari va ularning manbalari haqidagi muhim axborotga ega bo‘lgan xo‘jalik yuritish subektlari ishining yakunlari to‘g‘risidagi hisobotdir HISOBVARAQLAR REJASI Hisobvaraqlar rejasi deb, belgilangan tamoyillar asosida tartibga solin-gan hisobvaraqlar ro`yxatiga aytiladi. Yangi hisobvaraqlar rejasi O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 9 sentyabrdagi 103 - buyrug`i bilan tasdiqlanib, O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2002 yilning 23 oktyabrida 1181-son bilan ro`yxatga olindi va 2002 yilning 2 noyabridan boshlab qonuniy kuchga kirdi. Yangi hisobvaraqlar rejasiga o`tishning zaruriyati quyidagi asosiy sabablar bilan tavsiflanadi: Respublika iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o`tishni boshlashi munosabati bilan xorijiy saromoyadorlarni jalb qilish va buning uchun ularga tushunarli bo`lgan buxgalteriya hisobini yuritishning zarurligi; davlat mulkini xususiylashtirilishi va buning natijasida yangi xo`jalik birlashmalari va hisob ob`ektlarining yuzaga kelishi (masalan, moliyaviy qo`yilmalar, gudvill, kursdagi farqlar va boshqalar); korxonalar faoliyatiga baho beruvchi ko`rsatkichlarni jahon miqyosida taqqoslanuvchanligini ta`minlash. Hisobvaraqlar rejasidan foydalanishning maqsadi barcha xo`jalik yuri-tuvchi subьektlarda yuz berayotgan xo`jalik muomalalarini buxgalteriya hisobining hisobvaraqlarida bir xil tarzda aks ettirishdan iborat. Hisobvaraqlar rejasini tuzib chiqishda bir qator muhim tamoyillarga rioya qilishga tavsiya etiladi. Masalan hisobvaraqlar rejasi: asosiy moliyaviy hisobotlarni tuzish uchun qulay bo`lishi; kelgusida kompaniya faoliyati tarkibi va doirasini o`zgarishini hisobga olib kengayishga moyil tarzda egiluvchan bo`lishi; moliyaviy hisobot elementlarining harakati to`g`risida batafsil maьlumot bera olishi lozim. Bundan tashqari yana bir muhim tamoyil, bu moliyaviy hisobot element-larining likvidlilik darajasi. Ayrim mamlakatlarda, masalan AQShda milliy buxgalteriya hisobi standarti (GAAP)ga asosan oddiy hisobvaraqlar rejasining tuzilishi quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Download 141.42 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling