Buxgalteriya hisobining fan sifatida dastlabki rivojlanishi

Moliyaviy hisobot elementlari:
1. Aktivlar-sub’ektlar nazorat qilayotgan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyatini natijasida olingan iqtisodiy resurslardir.
2. Majburiyatlar-shaxsni boshqa shaxs foydasiga ba’zi bir xarakatlarni bajarish burchi (ishini bajarish, pul to’lash, mulkni uzatish va boshqalar).
3. Kapital aktivlar-majburiyatlar
4. Rezervlar - xususiy kapitalning bir qismi, kelajakda ayrim xarajatlarga yo’naltirish mumkin.
5. Daromadlar - aktivlarning o’sishi yoki hisobot davrida majburiyatlarning pasayishi.
6. Хarajatlar - aktivlarning kamayishi yoki hisobot davrida majburiyatlarning o’sishi.
7. Moliyaviy natijalar - faoliyatning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan oxirgi iqtisodiy yakunlari.
Moliyaviy hisobot berish elementlarini aks ettirish -buxgalteriya balansiga qo’shishi yoki elementni aniqlashga javob beradigan moddalarning moliyaviy natijalari haqidagi hisobot jarayoni. O’z navbatida aktivlar va passivlar balansda aks etadi, daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijalar haqidagi hisobotda aks etadi.
Buxgalteriya hisobi milliy standartlarini ishlab chiqish, ularning mohiyati va mazmuni
Standart № 1
Unda hisob siyosati va moliyaviy hisobot topshirish haqida yozilgan. (1998 yil 14 avgustda qayd etilgan)
Bunda banklar, byudjet va sug’urta tashkilotlaridan tashqari, mulkchilikning shakllarida qat’iy nazar barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan hisob siyosatini vujudga keltirish haqida gapiriladi. Hisob siyosati ostida raxbar tomonidan tasdiqlangan sub’ektning buxgalteriya hisobini yurgazish va moliyaviy hisobot berishni uning tamoyillari va asoslari bilan mos holatda tuzish uchun usullar yig’indisi tushuniladi. Hisob uchun tanlangan usullar hisobot davrining 1 yanvaridan qo’llaniladi. Hisob siyosati sub’ektga maxsus ravishda raxbar farmoishi bilan rasmiylashtirilishi kerak. Kalendar yili davomida hisob siyosati o’zgarmaydi.
O’zgarishlar quyidagi hollarda bo’lishi mumkin:
1. Sub’ektni qayta tuzish.
2. Mulkdorlarni almashtirish.
3. O’zbekiston Respublikasi Qonunlarida yoki O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi qonunchiligida o’zgarishlar yuz bersa.
4. Buxgalteriya hisobining yangi usullarini ishlab chiqilsa.
Yillik moliyaviy hisobot berish quyidagi hisobot shakllaridan iborat:
- Buxgalteriya balansi 1-shakl;
- Moliyaviy natijalar haqida xisobot 2-shakl;
- Asosiy mablag’lar xarakati haqida hisobot 3-shakl;
- Pul oqimlari haqida hisobot 4-shakl;
- Хususiy kapital haqida hisobot 5-shakl;
- Izohlar, hisob-kitoblar va tushintirishlar.
Hisobot davridagi moliyaviy faoliyatiga tavsif beradi va uslublari bilan taqdim etadi, ular bu faoliyatni turli aspektlarini tushunishga imkon yaratadi.
Standart №2
(1998 yil 26 avgust)
Bu standartning maqsadi - asosiy faoliyatidan daromad tushunchasini aniqlash va uning hisob tartibi. Ushbu standart faoliyatning quyidagi sohalaridan olingan daromadlarni hisoblashda qo’llaniladi:
1. Sotilgan tovarlarni, qilingan ishlarni yoki ko’rsatilgan xizmatlarni.
2. Investitsiyadan olingan daromadlarni va dvidendlarni qo’shib hisoblash
3. Sug’urta kompaniyalari bilan sug’urta kontraktlarini
4. Moliyaviy aktivlarning joriy qiymatida va moliyaviy majburiyatlarining yoki ularning sotish holatida o’zgarishlarini
5. Boshqa aylanma mablag’larning qiymatida o’zgarishni
6. Хayvonlarning tabiiy o’sishi va qishloq o’rmon xo’jaliklarining maxsulotlarini
7. Mineral rudalarni qazib chiqarish
Standart № 3
(1998 yil 26 avgust)
Bu standart oddiy faoliyatdan olingan daromad va ziyon moddalarini ochish tartibini aniqlaydi. Ushbu standart mulkchilikning shakllaridan qat’iy nazar barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan moliyaviy natijalar haqidagi hisobotni tayyorlashda qo’llaniladi. Bu hisobot ochilishi kerak:
1. Savdodan tushgan sof tushum.
2. Savdodan tushgan yalpi moliyaviy natija.
3. Asosiy faoliyatidan tashqari operatsion kirim va chiqim.
4. Asosiy faoliyatdan foyda va zarar.
5. Moliyaviy faoliyatidan tashqari kirim va chiqim.
6. Favquloddagi foyda va zarar.
7. Daromadga soliq to’languncha umumiy moliyaviy natija.
8. Hisobot davrining sof foyda (ziyon) si.
Moliyaviy natijalar tug’risidagi hisobot - hisobot davrini boshlang’ich balans va davr oxiridagi balans oraligini bog’layotgan dastak bo’lib turadi.
Standart № 4
Bu standart ТMZ hisobi tartibini aniqlaydi va o’zida aks ettiradi. ТMZ ni baholash va klassifikatsiya qilish, ishlab chiqarish bilan bog’langan va ТMZ tannarxini tashkil etgan xarajatlar hisobini. ТMZ ni hisobdan chiqarish asosida tayyorlangan moliyaviy hisobotlarni tuzishda va yechishda doimo amal qilinadi. Unda quyidagilar aks ettiriladi:
1. Pudrat qurilish bo’yicha tugallanmagan ishlar.
2. Moliyaviy instrumentlar (jihoz).
3. Mollarni, qishloq xo’jalik tovarlarini ishlab chiqarish zapaslarini va mineral rudalarni, ular sotilgan sof qiymati bo’yicha hisobga olgan holda baxolanadi.
Standart № 5
(1998 yil 23 avgust)
Standart asosiy vositalarni hisobga olish uslubini ta’riflab beradi. Ushbu standart xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan asosiy vositalar uzoq vaqtga ijaraga olinganlarni qo’shib buxgalteriya hisobida hisobga olishda qo’llaniladi. Asosiy vositalar - bu uzoq vaqt (bir yildan ortiq) ichida ham ishlab chiqarishni moddiy sohasida, ham ijaraga berish uchun foydalaniladigan sohada xarakatlanayotgan moddiy mablag’dir. Asosiy vositalarni hisobga olishda amortizatsiya hisobi alohida ahamiyatga ega. Standartda amortizatsiya hisoblashning xalqaro amaliyotdagi usullari keltirilgan va tavsiya qilingan.
Standart № 6
(1998 yil 16 sentabr)
Standart lizing operatsialarini hisobini yuritish tartibini ta’riflaydi. Тabiiy resurslarga (neft, gaz, kurilish o’rmoni, ruda va boshqalar), yer uchastkalari, badiiy filmlar, videoyozuvlar, pesalar, qo’lyozmalar, patentlar, avtorlik huquqlariga qo’llanilmaydi. Lizing xo’jalik qarz munosabati, faoliyatini mustaqil amalga oshirish maqsadlarida xarakatlanadigan va xarakatlanmaydigan mulklarni vaqtinchalik foydalanishga topshirish haqiqagi lizing bitimni tuzish hisobini o’zida aks ettiradi. Lizingning bir qancha turlari va ularni buxgalteriya hisobida hisobga olish usullari keltirilgan.
Standart № 7
(1998 yil 20 sentabr)
Bu standart nomoddiy aktivlarning tan olinishi, ularning balans qiymatini aniqlash, foydali xizmatni muddati, amortizatsiyani qo’shib hisoblash tartibi, ularning chiqib ketish tartibi, hisob jarayonini tariflaydi.
Standart quyidagi hisob ob’ektlariga nisbatan qo’llanilmaydi:
1. Ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruksiya ishlariga xarajat.
2. Ijara turlariga
3. Subektlarning birlashuvi natijasida vujudga keluvchi gudvilga.
4. Kelgusi davrlarning sarflariga.
5. Mineral resurslardan foydalanish huquqiga, mineral resurslarni qazib olishga, neftni, tabiiy gazni va boshqa qayta tiklanmaydigan resurslarga.
Standart № 8
(1994 yil 28 dekabr)
Standart bosh korxona nazorati ostida turgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar guruhlarini konsalidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishi va taqdim etish tartibini tariflaydi. Standart quyidagi hollarda qo’llanilmaydi:
-qo’shma faoliyat bo’yicha investitsiya hisobiga, assotsiatsiya qilingan korxonalarning investitsiya hisobiga, shuningdek vazirliklar, maxkamalar va byudjet tashkilotlarining yig’ma moliyaviy hisobot tuzishiga.
Standart № 9.
(1998 yil 4 noyabr)
Standart o’zida hisobot davrida pul mablag’larini kelishi va ketishi haqida malumotlarni aks ettirib, moliyaviy holatidagi o’zgarishlarni baholash uchun imkoniyat beruvchi "Pul oqimlari haqidagi" hisobot bilan tanishtiradi.
Standart № 10
Davlat subsidiyalarini va davlat yordamini va davlat yordamini ochish hisobi (1998 yil 3 dekabr) haqida bo’lib, u buxgalteriya hisobida davlat subsidiyalari yoki boshqa turdagi davlat yordami olgan xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy hisobot berishdagi prinsiplarini belgilaydi.
Standart № 11
Ilmiy - tekshirishlar va tajriba konstruktorlik ishlab-chiqarishlarga xarajatlarxisobiga bag’ishlangan bo’lib, u ilmiy-tekshirish va tajriba konstruktorlik ishlab chiqarishga xarajat hisobi uslublarini ta’riflaydi. Hisobni asosiy masalasi bunday xarajatlarga aktiv yoki sarf sifatida tan olishdan iborat.
Standart № 12.
Moliyaviy investitsiya hisobi (1998 yil 16 yanvar) deb nomlanib, unda moliyaviy investitsiyalarni va investitsiyalar bo’yicha xo’jalik yurituvchi subektlarni moliyaviy hisobotlarida malumotlarni ochish usuli tavsiflanadi.
Standart № 16
Favqulodda moddalar va buxgalteriya balansi tuzish sanasidan keyin yuz bergan xodisalar hisobiga bag’ishlangan bo’lib, u kutilmagan holatlar bo’yicha, balans tuzish vaqtidan keyin xo’jalik faoliyatida bo’lib o’tayotgan xodisalar bo’yicha moliyaviy hisobot topshirish tartibini belgilaydi.
Standart № 17
Kapital qurilishga pudrat shartnomalari (1999 yil 23 dekabr) haqida bo’lib, u pudrat qurilish shartnomalari bilan bog’lik bo’lgan daromadlar va xarajatlar hisobi uslubiyotini belgilaydi. Standart yakka tartibda imorat soluvchi shaxsga-subektga qo’llanilmaydi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi.
REJA

1. 
   Buxgalteriya hisobining fan sifatida dastlabki rivojlanishi
   

2. 
   Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi.
   
3. 
   Buxgalteriya hisobidagi milliy va xalqaro andozalar. “Direkt - kosting” tizimi
   
4. 
   Buxgalteriya hisobi milliy standartlarini ishlab chiqish, ularning mohiyati va mazmuni