Buxgalteriya hisobining predmeti

Qisqa muddatli (joriy) investitsiyalar — muomalada bo‘lish muddati 12 oydan oshmaydigan oson realizatsiya qilinadigan investitsiyalar.
Uzoq muddatli investitsiyalar — qisqa muddatli (joriy) investitsiyadan tashqari barcha investitsiyalar.
Ko‘chmas mulkka investitsiya — investitsiya qiluvchi subyektning yoki investitsiya qiluvchi subyekt guruhiga kiruvchi boshqa subyektning ishlab chiqarish faoliyati davomida foydalanilmaydigan yer maydonlariga yoki imoratlarga investitsiyalar.
Joriy qiymat — bir-biriga qaram bo‘lmagan, lekin sotib olishni xohlagan xabardor xaridor bilan sotishni xohlayotgan xabardor sotuvchi o‘rtasida aktiv almashtiriladigan summa.
Bozor qiymati — bu investitsiyalarning aktiv bozorda aniqlanadigan summasi.
Bozordagi — bozor qiymati(yoki bozor qiymatini hisoblash imkonini beradigan boshqa biror ko‘rsatkich) aniqlanadigan aktiv bozorning mavjudligini bildiradi.
Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash natijasidagi qo‘shimcha baholash summasi xususiy kapitalga qayta baholashdan daromad sifatida qo‘shiladi. Moliyaviy investitsiyalar qiymati pasayganda kamaytirish xususiy kapitalda aks ettirilgan o‘sha investitsiyalarni qo‘shimcha baholash summasi hisobidan amalga oshiriladi. Agar moliyaviy investitsiyalar qiymatini kamaytirish summasi qayta baholashdan olingan daromad summasidan oshsa, bu farq xarajat sifatida tan olinishi kerak. Qiymati pasaytirilgan investitsiyalarni qo‘shimcha baholash miqdori shu investitsiyalardan kelgan zarar qoplangandan so‘ng xususiy kapital ko‘payishiga kiritiladi.

16. 
    Nomoddiy aktivlar hisobi.
    

Nomoddiy aktivlar - tashkilot tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlarbajarish, xizmatlar ko’rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanishmaqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funktsiyalarni amalga oshirish uchun uzoqmuddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo’lmaganmol-mulk ob’ektlaridir. Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobi birligi bo’libinventar ob’ekti hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning inventar ob’ekti bo’lib bittapatentdan, guvohnomadan, huquqdan voz kechish shartnomasidan va shukabilardan kelib chiqadigan huquqlar jami hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansiga kiritiladi:

• 
  ishlab chiqarish tugaganidan so’ng yaratilgan ob’ektni qabul qilish-topshirish;
  
• 
  oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha ob’ektni sotib olish;
  
• 
  beg’araz kelib tushish;
  
• 
  ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar ob’ektlarini aniqlash;
  
• 
  qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarga ko’ra.
  

Sotib olingan, shuningdek tashkilotning o’zida yaratilgan nomoddiyaktivlarning dastlabki qiymatiga ularning sotib olish narxi (tannarxi) va ulargaqilingan barcha xarajatlarining to’liq summasida, jumladan mazkur nomoddiyaktivlarni etkazib berish va o’rnatish, ishga tushirish va boshqa shu bilan bog’liqxarajatlarni hisobga olgan holda kiritiladi.Nomoddiy aktivlar kirimi bilan bog’liq xarajatlar xar bir inventar ob’ektbo’yicha jamlanma qaydnoma tuzilib buxgalteriya ma’lumotnomasi asosida AV-6shakldagi inventar kartochka ochiladi, buxgalteriya yozuvlari berilib 6-memorialorder yoki 274-son shakldagi memorial order , memorial orderga asosan 308-sonshakldagi bosh jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi.

17. 
    Materiallar hisobi.
    

Korxonaga tegishli bo‘lgan xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, ehtiyot
qismlar, butlovchi buyumlar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar,
konstruktsiyalar, detallar, idishbob materiallar, inventarlar, xo‘jalik jihozlari va
qiymatliklarning mavjudligi va harakati to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish
quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
1010-“Xom-ashyo va materiallar”
1020-“Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar”
1030-“Yoqilg‘i”
1040-“Ehtiyot qismlar”
1050-“Qurilish materiallari”
1060-“Idish va idishbop materiallari”
1070-“Chetga qayta ishlash uchun berilgan materiallar”
1080-“Inventar va xo‘jalik anjomlari”
1090-“Boshqa materiallar”.
Ushbu hisobvaraqlarning debetida ishlab chiqarish zaxiralarining ko‘payishi,
kreditida esa ularning ishlab chiqarish va boshqa maqsadlar uchun sarflanishi aks
ettiriladi.

18. 
    Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish.
    

Ishlab chiqarish tannarxini hisobga olish va hisoblashning turli usullari 2 guruhga bo'lingan omillar bilan tartibga solinadi:

• 
  Sanoat xususiyatlari
  
• 
  Tashkiliy shartlar
  

Sanoatning o'ziga xos xususiyatlari ishlab chiqarilayotgan mahsulot turiga, ishlab chiqarish xarakteriga va ishlatilgan texnologiyalarga bog'liq. Tashkilotning old shartlari quyidagilarni o'z ichiga oladi.

• 
  ishlab chiqarish hisobining rivojlanish darajasi;
  
• 
  tannarxni operativ nazorat qilishning qabul qilingan usuli;
  
• 
  ma'muriyat qaror qabul qilish uchun ma'lumotni qay darajada beradi.
  

Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va ishlab chiqarish tannarxini hisoblash usuli - bu ishlab chiqarish tannarxining shakllanishini nazorat qilish uchun haqiqiy tannarx va zarur ma'lumotlarni ta'minlaydigan ishlab chiqarish xarajatlarini hujjatlashtirish va aks ettirish texnikasi.

19. 
    Taqsimlanmagan foydani aniqlash va uni taqsimlashni hisobga olish.
    

Moliyaviy natija - zarar yoki foyda - ifodalaydi iqtisodiy natija pul ifodasida ifodalangan korxona faoliyati. U ma'lum bir davr uchun belgilanadi va 99-schyotda qayd etiladi. Zarar va foyda hisobi haqida tor va keng ma’noda gapirish mumkin. Birinchi holda, to'g'ridan-to'g'ri ma'lumotni umumlashtirish va korxonaning hisobot davridagi faoliyati uchun yakuniy moliyaviy natijani tuzish uchun mo'ljallangan moliyaviy va natijaviy maqolani tushunish kerak. U oddiy ishlab chiqarish jarayonlari natijalari, shuningdek, boshqa daromadlar va xarajatlar, shu jumladan favqulodda daromadlar natijasida shakllanadi. Keng ma'noda foyda va zarar hisobi buxgalteriya rejasida nazarda tutilgan sintetik pozitsiyalar tizimidir. Uning elementlariga xarajat va daromad moddalari kiradi. Bularga, xususan, «Sotish» (90), «Boshqa xarajatlar va daromadlar» (91) schyotlari kiradi. Ushbu tizim doirasida moliyaviy natijani shakllantirish jarayonining tizimli monitoringi olib boriladi. Bu sizga davr uchun hisob-kitoblar asosida hisobot yaratish imkonini beradi.

20. 
    Daromadlarni tan olish va ularning tarkibi.
    

Daromad va xarajatlar to’g’risidagi moliyaviy ma’lumotlarning tayin-lanishi, ularni tan olish jarayoni hamda tamoyillarining xususiyatlari amalda daromad va xarajatlarni tan olishning turlicha usullaridan foydalanishni bel-gilab beradi. Daromad va xarajatlarni tan olish usullari asosan iqtiso-diyotning turli xil sohalari xususiyatlaridan kelib chiqib mahsulot yoki tovarni jo’natish, bajarilgan ishlarni topshirish payti bilan belgilanadi. Daromadlarni tan olishning turlicha holatlarini quyidagicha tasniflash mumkin:
mahsulotni yoki tovarni jo’natish payti (sotish payti)da tan olingan daromad;
mahsulot yoki tovarni jo’natish paytidan keyin tan olingan daromad;
mahsulot yoki tovarni jo’natgunga qadar tan olingan daromad.
Daromadlarni tan olish bo’yicha keltirilgan uchta holatning har birining o’ziga xos jihatlari mavjud bo’lib, ana shu jihatlari daromadlarni hisobga olish tartibini belgilab beradi. Shuning uchun har bir holatning jihatlarini va ularga bog’liq bo’lgan daromadlarni tan olish usullarini alohida ko’rib chiqish lozim deb o’ylaymiz.

21. 
    Xo‘jalik yurituvchi sub’yektning asosiy faoliyati bo‘yicha olingan daromadlar va ularning hisobi.
    
22. 
    Sub’yektning aktivlarini sotish natijasida olingan daromadlarni hisobga olish.
    
23. 
    Moliyaviy natijalar, ularning ahamiyati va aniqlash tartibi.
    

Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlil qilishdan asosiy maqsad sof foyda tarkibini, mahsulot (ish, xizmat) lar sotishdan kozgarishiga talagunga qadar foyda va korxona ixtiyorida qolgan yilning sof foydasi hajmini orilgan moliyaviy natija va uning osir etuvchi omillarni aniqlash, asosiy ishlab chiqarish faoliyati natijalari, moliyaviy va investitsiya faoliyatlari natijasi, favqulotdagi vaziyatlar natijalari, soliq torganishdan iboratdir
Moliyaviy natijalar taxlilida daromad va harajatlarning oyicha organiladi va foyda va zararlarning omilli tahlili olib boriladi. Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili jaroyonida natijaviylikni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi va ularni yoyishning chora va tadbirlari belgilanadi.
Moliyaviy natijalar taxlilida daromad va harajatlarning oyicha organiladi va foyda va zararlarning omilli tahlili olib boriladi. Korxonaning moliyaviy natijalarini tahlili jaroyonida natijaviylikni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi va ularni yoyishning chora va tadbirlari belgilanadi.
. Korxonalarning moliyaviy jihatdan barqaror bogliq. Chunki korxonalarda foyda shu erda ishlovchilarning moddiy talishi ularning faoliyati davomida olgan foydasining tori shakllantirilishi bilan bogminlanishining, korxonalarda ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishning, ishlab chiqarishda fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalarni joriy qilish kabi ishlarning asosiy moddiy manbasi hisoblanadi.
Bozor munosabatlarining rivojlana borishi korxonalarning moliyaviy natijasining belgilovchi muhim omil sifatida foydaning rolini oshiradi. Chunki foyda korxonalarning kelgusi ravnaqi, ishchi-xizmatchilarning ijtimoiy himoyalashni talanadigan soliq hisobidan tominlovchi asosiy manbadir. Shuningdek davlat byudjeti daromadining aksariyat qismi ham foydadan toldiriladi.

24. 
    Moliyaviy hisobotning mohiyati va ahamiyati.
    

Moliyaviy hisobotning maqsadi buxgalteriya hisobi subyektining hisobot sanasidagi moliyaviy holati, hisobot davridagi uning faoliyatini moliyaviy natijasi va pul mablag‘larining harakati to‘g‘risidagi axborotni taqdim etish hisoblanadi. Biroq moliyaviy hisobot iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun foydalanuvchilarga zarur bo‘lgan barcha axborotni o‘z ichiga olmaydi, chunki hisobot asosan avvalgi voqealarning natijalarini aks ettiradi. Moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar qabul qiladigan iqtisodiy qarorlar xo‘jalik yurituvchi subyektning pul mablag‘larini ko‘paytirish, ularning ko‘payish vaqtini hisob-kitob qilish va natijaga erishishga umid qilishdagi qobiliyatini baholashni talab qiladi. Bunday qobiliyat pirovard natijada masalan, xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z xodimlari va mahsulot yetkazib beruvchilariga haq to‘lay olishi, foizlarni to‘lab turishi, kreditlar qoplashi va daromadni (foydani) taqsimlay olishi mumkinligini aniqlaydi.
Agar foydalanuvchilar xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyatini moliyaviy holatini va moliyaviy holatdagi o‘zgarishlarni aks ettiradigan axborot bilan ta’minlansa, ular pul mablag‘larini ko‘paytirish qobiliyatini yaxshiroq baholashlari mumkin.

25. 
    Moliyaviy hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilar.
    
26. 
    Inventarlashni tashkil etish va o’tkazish (BHMS 19-son).
    

Inventarizatsiyaning asosiy maqsadlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  mol-mulkning haqiqatda mavjudligini aniqlash;
  
• 
  haqiqatda mavjud mol-mulkni buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan solishtirish;
  
• 
  majburiyatlar hisobda to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshirish.
  

Inventarizatsiyani o‘tkazish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlar quyidagi tarkibida doimiy ishlaydigan inventarizatsiya komissiyalari tuziladi:

xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari yoki uning o‘rinbosari (komissiya raisi);
bosh buxgalter;
buxgalteriya hisobi xizmati rahbarlari (keyingi o‘rinlarda — bosh buxgalter).
Inventarizatsiya komissiyasi tarkibiga xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki audit xizmati vakillari kiritilishi mumkin.
Ishlar hajmi katta bo‘lganda aktivlar va majburiyatlarni inventarizatsiyasini bir vaqtda o‘tkazish uchun quyidagi tarkibida ishchi inventarizatsiya komissiyalari tuziladi:
inventarizatsiyani tayinlagan xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining vakili (komissiya raisi);
mutaxassislar: tovarshunos, muhandis, texnolog, mexanik, ishni yurituvchi, iqtisodchi, buxgalteriya hisobi xizmati xodimi (keyingi o‘rinlarda — buxgalteriya) va boshqalar.
Komissiya tarkibiga inventarizatsiya qilinayotgan qiymatliklar, narxlar va boshlang‘ich hisobni yaxshi biladigan tajribali xodimlar kiritilishi kerak.

27. 
    Chet el valyutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning hisobi (BHMS 22-son)
    

Chet el valyutasida xarid qilingan tovar-moddiy zaxiralari (bundan konsignatsiya shartnomalari bo‘yicha tovarlar mustasno) va boshqa aktivlarni baholash, ularning xarid qilinganligini tasdiqlovchi boshlang‘ich hisob hujjatlarida (tovarning kuzatuv hujjatlari yoki bojxona yuk deklaratsiyasida) ko‘rsatilgan qiymatidan kelib chiqib, ularni buxgalteriya hisobiga qabul qilish sanasidagi Markaziy bank kursi bo‘yicha qayta hisoblab, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi nizomning 1.1.12-bandi, O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti (5-son BHMS) «Asosiy vositalar” (ro‘yxat raqami 1299, 2004-yil 20-yanvar) va O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti (4-son BHMS) «Tovar-moddiy zaxiralar”ga (ro‘yxat raqami 1595, 2006-yil 17-iyul) muvofiq shakllanadigan, xarid qilish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlardan kelib chiqib aniqlanadi. O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi faoliyat ― O‘zbekiston Respublikasining qonunchilik hujjatlariga ko‘ra yuridik shaxs hisoblangan xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida mustaqil balansga ajratilmagan tarkibiy bo‘linmalar orqali amalga oshiriladigan faoliyat;

28. 
    Qayta tashkil etishni amalga oshirishda moliyaviy hisobotni shakllantirish (BHMS 23-son)
    

Mazkur BHMSning maqsadi qayta tashkil etishni amalga oshirish haqidagi axborotni moliyaviy hisobotda yoritish tartibini belgilash hisoblanadi. Mazkur BHMS O‘zbekiston Respublikasi hududidagi barcha tashkilotlarga (budjet tashkilotlari, xususiylashtirilgan investitsiya fondlari, banklar va boshqa kredit tashkilotlaridan tashqari) (keyingi o‘rinlarda — korxonalar) tatbiq etiladi.
Mazkur BHMSda qo‘llanuvchi atamalar:
a) qo‘shib yuborish — o‘z faoliyatlarini tugatish orqali ikki yoki bir nechta korxonalarning barcha huquqlari va majburiyatlarini bergan holda yangi korxonani vujudga keltirilishi;
b) qo‘shib olish — bir yoki bir nechta korxona faoliyatini to‘xtatib, ularning huquqlari va majburiyatlarini boshqa korxonaga berish;
v) bo‘lish — korxona faoliyatini to‘xtatib, uning huquqlari va majburiyatlarini yangi tuzilayotgan korxonalarga berish;

29. 
    Qarzlar bo’yicha xarajatlar hisobi (BHMS 24-son)
    

Mazkur BHMSning maqsadi bo‘lib, sug‘urta tashkilotlari, banklar va boshqa kredit tashkilotlaridan tashqari tashkiliy-huquqiy shakli va idoraviy bo‘ysunuvidan qat’i nazar, barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarda (bundan keyingi o‘rinlarda xo‘jalik yurituvchi subyekt deb yuritiladi) qarzlar bo‘yicha xarajatlarning buxgalteriya hisobi uslubiyotini va ular to‘g‘risida ma’lumotlarni ochib berishni belgilash hisoblanadi. Mazkur BHMSda qo‘llaniladigan asosiy tushunchalar:
kvalifikatsiyalangan aktiv — belgilangan maqsadi bo‘yicha foydalanish yoki sotish uchun tayyorlash albatta salmoqli vaqtni talab qiladigan aktiv;
qarzlar bo‘yicha xarajatlar — xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan qarz mablag‘larini olishi sababli amalga oshirilgan foizli va boshqa xarajatlar

30. 
    Xususiy kapital hisobi.