Buxgalteriya hisobining predmeti

Mustaqil ta’lim mavzulari

1. 
   Buxgalteriya hisobining milliy standartlari» fanining predmeti, ob’ekti va metodi. Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun kontseptual asoslari. Mazkur BHMS talablari barcha kichik tadbirkorlik subyektlariga nisbatan tatbiq etiladi, yakka tartibdagi tadbirkorlar va fermer xo‘jaliklari bundan mustasno. Yakka tartibdagi tadbirkorlar o‘zlarining daromadlari va xarajatlari hamda boshqa soliq solish obyektlari hisobini soliq to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlariga, fermer xo‘jaliklari esa, o‘zlarining buxgalteriya hisobini Fermer xo‘jaliklarida buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan tizimini tashkil etish to‘g‘risida nizomga (ro‘yxat raqami 1781, 2008-yil 26-mart) (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2008-y., 12-13-son, 81-modda) muvofiq yuritadi. Mazkur BHMSning maqsadi kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan buxgalteriya hisobini yuritishning soddalashtirilgan tizimini tashkil etish va uning uslubiyotini aniqlash tartibini belgilash hisoblanadi. Buxgalteriya hisobining predmeti – korxonani xo‘jalik mablag‘lari va ularni tashkil topish manbalarini, ularni xo‘jalik jarayonlari natijasida o‘zgarib borishlarini yoppasiga, uzluksiz, qonun-qoidalarga asosan hujjatlarda to‘liq, aniq va to‘g‘ri aks ettirib borishdir.
   
2. 
   Hisob siyosati va moliyaviy hisobot. (BHMS 1-son)
   

Mazkur Buxgalteriya hisobining milliy standarti (BHMS) «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuniga asosan ishlab chiqilgan va O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini normativ tartibga solish elementi bo‘lib hisoblanadi. Mazkur standart boshqa BHMSlar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Mazkur BHMS xo‘jalik yurituvchi subyektning turli hisobot davrlaridagi moliyaviy hisobotlari, shuningdek turli xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobotlari qiyoslanishini ta’minlash maqsadida xo‘jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotini shakllantirish va tuzish uchun asoslarni belgilab beradi. Ushbu maqsadga erishish uchun mazkur standart xo‘jalik yurituvchi subyektlarning hisob siyosati va moliyaviy hisobotiga asos bo‘ladigan konsepsiyani hamda moliyaviy hisobotning mazmuniga minimal talablarni ko‘zda tutadi. Ayrim operatsiyalar va hodisalarni aks ettirish, o‘lchash va yoritib berish uchun batafsil talablar boshqa BHMSlarda bayon qilinadi. Mazkur standart moliyaviy hisobotdan tashqari taqdim etilishi kerak bo‘lgan axborotlarga talablarni bayon qilmaydi. Masalan, xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy hisobotga qo‘shimcha axborot sifatida moliyaviy sharhlarni taqdim etishlari mumkin. Mazkur BHMS ro‘yxati mazkur standartning 12-bandida keltirilgan umumiy maqsadlarga mo‘ljallangan moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda qo‘llaniladi. Ushbu standartdan ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobotini tayyorlashda ham, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzishda ham qo‘llash zarur. Mazkur BHMS banklar, budjet va sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy hisobotni tuzish tartibiga nisbatan qo‘llanilmaydi.

3. 
   Asosiy xo’jalik faoliyatidan daromadlar (BHMS 2-son)
   

Mazkur Buxgalteriya hisobining milliy standarti (BHMS) «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuniga asosan ishlab chiqilgan va O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini normativ tartibga solish elementi bo‘lib hisoblanadi.
Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun konseptual asos doirasida daromadlar hisobot davrida xususiy kapital egalari tomonidan qo‘yilma bilan bog‘liq ko‘payishdan tashqari xususiy kapitalni ko‘payishiga olib keladigan aktivlarning ko‘payishi yoki majburiyatlarning kamayishi ko‘rinishidagi hisobot davrida iqtisodiy nafning ko‘payishi sifatida aniqlanadi.
Xo‘jalik faoliyatidan daromad asosiy, operatsion va moliyaviy faoliyatdan daromadlarni o‘z ichiga oladi.
Mazkur standartda daromad deganda xo‘jalik yurituvchi subyektning odatiy faoliyati davomida olingan daromadlar, shu jumladan mahsulot realizatsiyasidan (ishlarni bajarish va xizmat ko‘rsatish) daromadlar, olingan foizlar, dividendlar, royaltilar va boshqalar tushuniladi.
Mazkur standartning maqsadi xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy xo‘jalik faoliyatidan daromadlarini va ularni hisobga olish tartibini belgilash hisoblanadi.
Asosiy xo‘jalik faoliyatidan daromadlarni hisobga olishda asosiy masala bo‘lib daromadni tan olish vaqtini aniqlash hisoblanadi. Asosiy xo‘jalik faoliyatidan daromad xo‘jalik yurituvchi subyektga kelgusida iqtisodiy naf tushishi ehtimoli bo‘lgan paytda, shuningdek bu nafni ishonchli va aniq o‘lchash mumkin bo‘lganda aks ettiriladi. Bu standart mazkur mezonlar bo‘yicha talablar bajariladigan va binobarin, asosiy xo‘jalik faoliyatidan tushadigan daromad e’tirof etiladigan vaziyatni belgilab beradi. Shuningdek mazkur mezonlarni qo‘llanish yuzasidan amaliy ko‘rsatmalar beradi. Asosiy xo‘jalik faoliyatidan daromadlar — xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati davri davomida vujudga keladigan xususiy kapitalni ko‘payishiga olib keladigan tushum, bundan mulk egalarining xususiy kapitalga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlar mustasno. Joriy narxlardagi qiymat — bu aktiv realizatsiya qilinishi yoki majburiyat to‘lanishi mumkin bo‘lgan summa.

4. 
   Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (BHMS 3-son)
   

Mazkur standartning maqsadi bo‘lib barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonunda bayon qilingan umumiy qoidalarga muvofiq ravishda hisobotni tuzish va taqdim etishlari uchun moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning moddalarini hamda uning tasnifini bayon qilib berish hisoblanadi. Bu esa turli davrlarga doir hisobot ma’lumotlarini va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning aynan shunday hisobotlari bilan qiyoslashni ta’minlaydi. Shuningdek, standart umumxo‘jalik (odatiy) faoliyatdan va favqulodda vaziyatlardan, to‘xtatilgan faoliyatdan olingan daromadlar va zararlar moddalarini, hamda hisob bahosidagi o‘zgarishlarni, hisob siyosatidagi o‘zgarishlarni va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotdagi muhim jiddiy xatolarni tuzatishlarni ham yoritib berish tartibini belgilaydi. Favquloddagi daromad (zarar) — xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyatidan aniq farq qiladigan, ya’ni tez-tez yoki muntazam sodir bo‘lmaydigan hodisalar yoki bitimlar natijasida yuzaga kelgan daromadlar yoki xarajatlarni namoyon etadi. Umumxo‘jalik faoliyati — odatiy faoliyat hisoblangan xo‘jalik yurituvchi subyektning har qanday tadbirkorlik faoliyati, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektning kelgusida rivojlantirishga, iqtisodiy nafini oshirishga va mustahkamlashga yo‘naltirilgan faoliyatidir. Tugatilgan faoliyat bu xo‘jalik yurituvchi subyektning aktivlari, sof daromad yoki zarari va faoliyatni, shu jumladan moliyaviy hisobotlarni ajratib olinishi mumkin bo‘lgan ushbu xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining alohida, asosiy yo‘nalishini namoyon etuvchi operatsiyani sotish yoki boshqa shaxsga berish natijasi bo‘lib hisoblanadi.

5. 
   Asosiy vositalar (BHMS 5-son)
   

Mazkur standartning maqsadi mulk, xo‘jalik yuritish yoki tezkor boshqaruv huquqlari asosida xo‘jalik yurituvchi subyektga (bundan buyon matnda korxona deb yuritiladi) tegishli bo‘lgan asosiy vositalar hisobi uslubiyotini aniqlash hisoblanadi.
Mazkur standartda qo‘llaniladigan atamalar:
a) asosiy vositalar — korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo‘jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar;
b) amortizatsiyalanadigan qiymat — kutilayotgan (baholangan) tugatish qiymatini chegirgan holda moliyaviy hisobotlarda ko‘rsatilgan aktivning boshlang‘ich (tiklash) qiymati summasi. Boshlang‘ich qiymati qo‘shimcha qurish, qo‘shimcha asbob-uskunalar bilan ta’minlash, rekonstruksiya, modernizatsiya qilish, texnik qayta qurollantirish ishlari bo‘yicha xarajatlar summasiga oshirilgan asosiy vositalar uchun amortizatsiyalanadigan qiymat bo‘lib, ushbu ishlar tugatilganidan so‘ng kutilayotgan (baholangan) tugatish qiymatini chiqarib tashlagan holda mazkur asosiy vositalar ekspluatatsiyaga kiritilgan paytda aniqlangan ularning qoldiq (balans) qiymati hisoblanadi;
v) amortizatsiya — foydali xizmat muddati mobaynida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini asosiy vositalarning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga tizimli taqsimlash va o‘tkazish ko‘rinishida eskirishning qiymat ifodasi;
d) boshlang‘ich qiymat — asosiy vositalarni yaratish (qurish va qurib bitkazish) yoki xarid qilish bo‘yicha qilingan xarajatlarning qiymati, shu jumladan to‘langan va qoplanmaydigan soliqlar (yig‘imlar), shuningdek aktivni undan maqsadga muvofiq foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan yetkazib berish va montaj qilish, o‘rnatish, ishga tushirish va istalgan boshqa xarajatlar;

6. 
   Nomoddiy aktivlar (BHMS 7-son)
   

Mazkur BHMSning maqsadi mulk, xo‘jalik yuritish yoki tezkor boshqaruv huquqlari asosida banklar va boshqa kredit tashkilotlaridan tashqari xo‘jalik yurituvchi subyektga (keyingi o‘rinlarda — korxona) tegishli bo‘lgan nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettirishni uslubiyotini belgilash hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarni hisobga olishning asosiy qoidalari bo‘lib: tan olish paytini belgilash, balans qiymatini, foydali xizmat muddatini baholash, amortizatsiya hisoblash usullarini belgilash, balans qiymatidagi boshqa o‘zgarishlarni baholash va hisobga olish hamda ularning chiqib ketishidan moliyaviy natijalarni aniqlash, shuningdek ular bo‘yicha axborotlarni moliyaviy hisobotda yoritib berish tartibi hisoblanadi.
Mazkur BHMSda ishlatiladigan asosiy atamalar va ta’riflar:
a) nomoddiy aktivlar — korxona tomonidan uzoq muddat mobaynida ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funksiyalarni amalga oshirish uchun ushlab turiladigan, moddiy-ashoviy mazmunga ega bo‘lmagan identifikatsiyalanadigan mol-mulk obyektlari.
b) amortizatsiya — foydali xizmat muddati mobaynida nomoddiy aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini uning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga tizimli taqsimlash va kiritish;
v) amortizatsiyalanadigan qiymat — kutilayotgan (baholangan) tugatish qiymatini chegirgan holda aktivning boshlang‘ich (qayta tiklash) qiymati summasi;
g) foydali xizmat muddati — korxona tomonidan aktivdan foydalanish ko‘zda tutilgan davr yoki korxona ushbu aktivdan foydalanishdan olishni mo‘ljallayotgan mahsulot (ishlar va xizmatlar) miqdori;
d) boshlang‘ich qiymat — nomoddiy aktivlarni yaratish (ishlab chiqish) yoki sotib olish bo‘yicha haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlar qiymati (pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentlarining summasi yoxud boshqa to‘lovlarning joriy qiymati), shu jumladan to‘langan va qoplanmaydigan soliqlar (yig‘imlar), shuningdek aktivni undan maqsadga muvofiq foydalanish uchun ishga yaroqli holatga keltirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar qiymati;
e) tugatish qiymati — nomoddiy aktivning chiqib ketishi bo‘yicha kutilayotgan xarajatlarni chegirgan holda uning foydali xizmat muddati oxirida aktivni tugatish chog‘ida olinishi kutilayotgan, aktivning taxmin qilinayotgan (baholangan) summasi.
j) joriy qiymat — ma’lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo‘yicha nomoddiy aktivlarning qiymati yoki xabardor qilingan, bitimni amalga oshirishni xohlovchi, bir-biridan mustaqil taraflar o‘rtasida bitimni amalga oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatlarni bajarish uchun yetarli bo‘lgan summa;
z) qoldiq (balans) qiymat — nomoddiy aktiv moliyaviy hisobotda (buxgalteriya balansida) aks ettiriladigan qiymat va boshlang‘ich (qayta tiklash) qiymati va jamlangan amortizatsiya summasi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi;
i) faol bozor — oldi-sotdi obyektlari bir turda (bir xil) bo‘lgan va har qanday vaqtda bitimni amalga oshirishni xohlovchi manfaatdor sotuvchi va xaridorlarni topish mumkin bo‘lgan, shuningdek narxlar haqidagi ma’lumotlar oshkor (hammabop) bo‘lgan bozor;

7. 
   Ijara hisobi (BHMS 6-son)
   

Mazkur BHMSning maqsadi bo‘lib, ijara operatsiyalarini buxgalteriya hisobida va moliyaviy hisobotlarda aks ettirishning yagona uslubiy asosini belgilash hisoblanadi.
Mazkur BHMS quyidagi obyektlar va operatsiyalarga qo‘llanilmaydi:
a) tabiat resurslari, shu jumladan neft, tabiiy gaz va boshqa qayta tiklanmaydigan resurslarni qidiruv va foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan ijara kelishuvlari;
b) intellektual mulk obyektlari bo‘yicha litsenziya kelishuvlari. Ijara subyektlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
a) ijaraga beruvchi – mulkning egasi yoki qonunchilikka muvofiq yoki mulkdor tomonidan mulkni ijaraga berish uchun vakolatlangan shaxslar;
b) ijaraga oluvchi (ijarachi) — ijara shartnomasi asosida mulkni ijaraga oluvchi yuridik va jismoniy shaxslar.
Mazkur BHMS maqsadlariga ko‘ra ijara quyidagilarga ajratiladi:
a) moliyaviy ijara (lizingni qamrab olgan holda);
b) operativ ijara.
Lizing — moliyaviy ijara munosabatlarining alohida turi bo‘lib, unda bir taraf (lizingga beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga oluvchining) topshirig‘iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyektini) sotib oladi va uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizingga oluvchiga o‘n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Bunda lizing shartnomasi mazkur BHMSning 6-bandida keltirilgan shartlardan biriga javob berishi kerak.

8. 
   Buxgalteriya balansi (BHMS 15-son).
   

Mazkur standartning maqsadi buxgalteriya balansida aktivlar, o‘z sarmoyasi va majburiyatlarning mohiyati va taqdim etilishini belgilash hisoblanadi. Standart moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi sifatida buxgalteriya balansini topshirish chog‘ida oshkor qilinadigan axborotga qo‘yiladigan talablarni o‘z ichiga oladi. Ushbu talablar boshqa standartlarda mavjud bo‘lgan hamda buxgalteriya hisobining o‘ziga xos muammolarini qamrab oladigan oshkor qilish talablariga muvofiq to‘ldirilishi mumkin. Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi, xo‘jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi axborotni to‘playdi hamda oshkor qiladi. “Uzoq muddatli aktivlar” bo‘limida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymati, uzoq muddatli investitsiyalar, o‘rnatiladigan uskunalar, kapital qo‘yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va muddati kechiktirilgan uzoq muddatli xarajatlar summalari oshkor qilinishi kerak. “Joriy aktivlar” bo‘limida tovar-moddiy zaxiralar, kelgusi davrlar xarajatlari, muddati kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismi, debitorlik qarzlari, pul mablag‘lari, qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar va boshqa joriy aktivlar summalari oshkor qilinishi kerak. O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy standarti (4-son BHMS) «Tovar-moddiy zaxiralar”ga (ro‘yxat raqami 1595, 2006-yil 17-iyul) muvofiq tovar-moddiy zaxiralarga quyidagi alohida oshkor qilinadiganlar kiritiladi:
a) ishlab chiqarish jarayonida yoki ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda foydalanish uchun mo‘ljallangan xom ashyo, xarid qilinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilg‘i, idish, ehtiyot qismlar, inventar va xo‘jalik anjomlari, boshqa materiallar zaxiralarini, parvarish qilinayotgan va bo‘rdoqiga boqiladigan hayvonlar, materiallarni tayyorlash va xarid qilish bo‘yicha xarajatlar, materiallar qiymatidagi tafovutlarni o‘z ichiga oladigan ishlab chiqarish zaxiralari;
b) tugallanmagan asosiy ishlab chiqarish, xususiy ishlab chiqarishdagi yarim tayyor mahsulotlar, tugallanmagan yordamchi va boshqa ishlab chiqarishlar, ishlab chiqarishdagi brakni o‘z ichiga oladigan tugallanmagan ishlab chiqarish;
v) tayyor mahsulot;
d) tovarlar.

9. 
   Buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan keyingi xo’jalik faoliyatining nazarda tutilmagan xolatlari va yuzberadigan xodisalar (BHMS 16-son)
   

Ushbu standartning maqsadi moliyaviy hisobotni tuzish tartibini quyidagilar bo‘yicha belgilashdan iborat:
— kutilmagan vaziyatlar bo‘yicha;
— buxgalteriya balansini tuzish sanasidan keyin xo‘jalik faoliyatida yuz beradigan hodisalar bo‘yicha.
Ushbu standartda foydalaniladigan terminlar:
Kutilmagan vaziyat — bu shunday vaziyatki, uning pirovard natijasi (foyda yoki zarar) kelgusida bitta yoki bir nechta nomuayan vaziyatlarning sodir bo‘lish holati bilangina tasdiqlanadi. Ya’ni bunday holatda buxgalteriya balansi tuzilganidan keyin nomuayan vaziyatlarning sodir bo‘lishi natijasida xo‘jalik subyekti foyda oladi yoki zarar ko‘radi.
Buxgalteriya balansi tuzilganidan keyin sodir bo‘ladigan xo‘jalik faoliyatidagi hodisalar — bu ham ko‘ngilli ham ko‘ngilsiz hodisalarki, ular buxgalteriya balansini tuzish sanasi bilan moliyaviy hisobotni e’lon qilish uchun tasdiqlash sanasi o‘rtasidagi oraliqda yuz beradi.
Bunday hodisalarning ikki turi farqlanadi:
— buxgalteriya balansini tuzish sanasida mavjud bo‘lgan va kelgusida yuz beradigan hodisalar;
— buxgalteriya balansini tuzish sanasida (sanasidan keyin) mavjud bo‘lmagan va kelgusida yuz beradigan hodisalar. Kutilmagan foyda moliyaviy hisobotlarda daromad sifatida ko‘rsatilmasligi kerak, chunki bu narsa hech qachon olish mumkin bo‘lmagan daromadning e’tirof etilishiga olib kelishi mumkin. Biroq foyda olish ehtimoli katta bo‘lgan vaziyatlarda, bunday foyda kutilmagan deb hisoblanmaydi va uni moliyaviy hisobotda ko‘rsatish kerak.

10. 
    Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot (BHMS 9-son).
    

Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot undan foydalanuvchilarga xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvolidagi o‘zgarishlarni baholashga imkon beradi, ularni hisobot davrida qancha pul tushgani va qancha pul chiqqani to‘g‘risidagi axborot bilan ta’minlaydi.
Ushbu standartning maqsadi xo‘jalik yurituvchi subyektning pul mablag‘lari va ularning ekvivalentlari bo‘yicha majburiy ravishda axborot taqdim etishini belgilab qo‘yishdan iborat. Bu axborot pul mablag‘lari oqimi to‘g‘risidagi hisobot ko‘rinishida bo‘lib, unda hisobot davrida operatsion, investitsiya va moliya faoliyatida yuz beruvchi pul oqimlari harakati tasnif etiladi.
Ushbu standartda foydalanilgan tushunchalar:
Pul mablag‘lari — kassadagi naqd pul va talab qilib olinadigan depozitlar, shuningdek bankning hisob-kitob, valyuta va boshqa schotlaridagi mablag‘lar.
Pul ekvivalentlari — ma’lum pul mablag‘iga tez va oson almashtiriladigan hamda qiymatidagi o‘zgarishlar tufayli uncha ko‘p bo‘lgan qisqa muddatli, yuqori likvidli investitsiyalar (moliyaviy qo‘yilmalar).
Pul oqimlari — pul mablag‘lari hamda ular ekvivalentlarining oqimi (tushumi) va chiqimi (sarflanishi, chiqishi)dan iborat.
Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot — hisobot davrida pul mablag‘i oqimlarini batafsil ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlar yig‘indisi.
Operatsion faoliyati — xo‘jalik yurituvchi subyektning daromad keltiruvchi asosiy faoliyati, shuningdek subyektning investitsiya va moliya faoliyatiga oid bo‘lmagan o‘zga xo‘jalik faoliyati.
Investitsiya faoliyati — pul ekvivalentlariga kiritilmagan uzoq muddatli aktivlar va boshqa investitsiya obyektlarini sotib olish va sotish.
Moliyaviy faoliyat — xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyati bo‘lib, uning natijasida o‘z mablag‘i va qarz mablag‘lari miqdori va tarkibida o‘zgarishlar yuz beradi.

11. 
    Tovar-moddiy zaxiralar (BHMS 4-son).
    

Tovar-moddiy zaxiralar - keyinchalik sotish maqsadida normal faoliyat
yuritish jarayonida tutib turiladigan va ishlab chiqarish jarayonida mavjud bo‘lgan,
shuningdek mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish
jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun
foydalaniladigan moddiy aktivlar.
Bugungi kunda avvalo, tovar-moddiy zaxiralarining tarkibi, holati, harakati,
miqdori, sotib olinishi yoki ishlab chiqarilishi, baholash va qayta baholash
tartiblariga e'tibor berish lozim. Buxgalteriya hisobining ma’lumotlari o‘zida
mahsulotning tannarxini kamaytirish imkoniyatlarini – moddiy boyliklardan
unumli foydalanish, sarflar me'yorini pasaytirish, tovar- moddiy qiymatliklarning talabga javob beradigan darajadagi saqlash, qo‘riqlash, shuningdek tovar-moddiy
zaxiralar hisobining to‘g‘ri yuritilishi va boshqalar to‘g‘risidagi ma'lumotlarni
umumlashtirishi lozim.

12. 
    Buxgalterlik hisobining tamoyillari.
    

Buxgalteriya har doim bizning sochlarimizni tik turadigan muammo bo'lib kelgan va shunday bo'ladi. Endi bizni raqamlar va qo'rqinchli hisoblar bilan to'la-to'kis qo'yadigan vaziyat haqida gaplashayotganimiz emas, balki muvozanatlash, chizish va xulosa qilish bizni ichimizdagi dahoni chiqarishga majbur qilishi mumkin. Ammo buni yoqtiradiganlar bor va bu odamlar buxgalteriya hisobi bilan bog'liq barcha narsalarni, masalan, buxgalteriya tamoyillarini bilishadi. Ishoning yoki ishonmang, bular buxgalteriya hisobining butun asosidir va agar siz ularni o'rgansangiz va o'zlashtirsangiz, bu endi "yashil bug" bo'lib ko'rinmaydi, lekin bu juda mantiqiy bo'ladi. Xo'sh, biz qanday tushuntiramiz buxgalteriya tamoyillari nima, ular nima va ularning har biri nimani anglatadi? Buxgalteriya tamoyillari, nomidan ko'rinib turibdiki, buxgalteriya hisobida kuzatilishi kerak bo'lgan qoidalar. Ya'ni, biz kompaniyalar (bu normal holat) yoki buxgalteriya hisobi bilan shug'ullanadigan boshqa narsalar (masalan,) moliyaviy holati, aktivlari va buxgalteriya hisobi natijalarini ishonchli ko'rsatishi uchun hurmat qilinishi kerak bo'lgan asosiy qoidalar haqida gapiramiz. Shuning uchun buxgalteriya tamoyillari buxgalteriya hisobining asl mohiyatidir va ularning barchasini anglash orqali siz qanday qilib yaxshi boshqaruvni amalga oshirishni bilib olasiz.Ularning barchasi (va sizlarga allaqachon aytgan edik, Ispaniyada 6 ta) buxgalteriya hisobi rejasining birinchi qismiga, ularning har biri sanab o'tilgan "Hisoblash kontseptsiyasi asoslari" ga kiritilgan. Keling, ularni quyida bilib olaylik.

13. 
    O’zbekiston Respublikasida milliy buxgalteriya hisobi standartlari va uni amaliyotga tadbiq etish.
    
14. 
    Asosiy vositalar hisobi.