Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

Oila psixologiyasi. Oila inson hayotidagi birinchi ijtimoiy guruh 
bo‘lib, ular tufayli madaniyat qadriyatlari bilan tanishadilar, shaxs 
sifatida rivojlanadilar va birinchi ijtimoiy rollarni egallaydilar. Oila, 
inson uchun o‘zi yashayotgan muhitning asosiy tarkibiy qismi, agar u 
baxtli bo‘lsa va u hayotining qolgan qismini qurishga harakat qilsa, 
uning hayotining birinchi choragidir. Psixologik adabiyotlarda oila 
tushunchasi bilan bir qatorda nikoh tushunchalari ham ko‘rib 
chiqiladi. Kundalik ongda nikoh va oila tushunchalari aniqlanishi 
mumkin, lekin fanda ular odatda farqlanadi. Nikoh - jinslar o‘rtasidagi 
munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy institut, nikohni erkak va 
ayol o‘rtasidagi munosabatlarning tarixan o‘zgaruvchan ijtimoiy 
shakli sifatida belgilaydi, bu orqali jamiyat jinsiy hayotini tartibga 
soladi, ularning oilaviy va ota-ona huquqlari va majburiyatlarini 
belgilaydi.
Hozirgi vaqtda ko‘p hollarda nikoh-bu erkak va ayolning ixtiyoriy 
birlashmasi bo‘lib, o‘zaro kelishuvga asoslangan, qonunga muvofiq 
rasmiylashtirilgan, oilani yaratish va saqlashga qaratilgan. Nikoh 
tuzish erkinligi bilan birga, uni bekor qilish erkinligi ham bo‘lishi 

---

235 
mumkin, bu ajralishda o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun oilaviy 
xulq-atvor sohasiga ajralishga va ajralishga olib keladigan 
hamkorlarning harakatlari ham kiradi. S.I.Golod er va xotin 
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni nikoh belgilaydi, ma’naviy tamoyillari 
bilan tartibga va tabiiy qadriyatlar bilan qo‘llab-quvvatlanadigan -
»Nikoh» tushunchasidir. Bu ta’rif nikohning quyidagi xususiyatlarini 
ta’kidlaydi: 1) nikohga xos munosabatlarning institutsional emasligi; 
2) ikkala er-xotinning axloqiy burchlari va imtiyozlarining tengligi.
«Oila» tushunchasi (nikoh tushunchasidan farqli o‘laroq) er-
xotinlar, ularning farzandlari va boshqa qarindoshlar o‘rtasidagi 
murakkab munosabatlar tizimini tavsiflashga mo‘ljallangan. Ko‘pgina 
mutaxassislar quyidagi oilaning ta’rifidan foydalanadilar: «oila er-
xotinlar, ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi munosabatlarning tarixan 
o‘ziga xos tizimidir; bu a’zolari nikoh va ota-ona munosabatlari, 
umumiy hayot va o‘zaro axloqiy javobgarlik bilan bog‘langan kichik 
ijtimoiy guruhdir. Oiladagi ijtimoiy zaruriyat jamiyatning aholining 
jismoniy va ma’naviy ko‘payishiga bo‘lgan ehtiyoji bilan belgilanadi.
Oilani ijtimoiy institut sifatida ham, kichik guruh sifatida ham 
o‘rganish fanda an’ana tusini olgan. Faylasuflar, huquqshunoslar, 
sotsiologlar va pedagoglar oilani birinchi navbatda ijtimoiy institut 
sifatida o‘rganadilar. «Ijtimoiy institut» tushunchasi jamiyat inson 
hayotining eng muhim sohalarida kishilar faoliyatini tartibga 
soladigan va nazorat qiladigan rasmiy va norasmiy qoidalar, 
tamoyillar, normalar va munosabatlarning barqaror majmuini 
anglatadi.
Odatda har qanday zamonaviy jamiyatda mavjud bo‘lgan 5 ta 
asosiy ijtimoiy institutlar mavjud: oila, iqtisodiyot, siyosat, ta’lim va 
din. Oila ijtimoiy institut sifatida, birinchi navbatda jamiyat 
a’zolarining takror barpo bo‘lishi va ularning birlamchi 
ijtimoiylashuvini amalga oshiradi. Oila alohida psixologik muhit-
sevgi, g‘amxo‘rlik, hurmat, tushunish, qo‘llab-quvvatlash tufayli 
shaxsning ijtimoiylashuvida jiddiy afzalliklarga ega. Psixologlar oilani 
birinchi navbatda kichik guruh deb hisoblaydilar. Oilani kichik guruh 
sifatida tushunish oilaga psixologik yordam ko‘rsatish uchun katta 
imkoniyatlar ochadi. Ijtimoiy psixologlar kichik guruhni umumiy 
maqsad va vazifalar bilan birlashgan, bir-biri bilan bevosita barqaror 
shaxsiy aloqada bo‘lgan kichik ijtimoiy guruh deb hisoblaydilar va bu 

---

236 
hissiy munosabatlar maxsus guruh qadriyatlari va normalarining 
paydo bo‘lishiga asos bo‘ladi.