Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

Xayol haqida tushuncha.
Bizning ongimizda o‘zimiz ilgari idrok qilgan obyektlar 
to‘g‘risidagina emas, shu bilan birga, biz idrok qilmagan obyektlar 
(narsalar, voqealar, shaxslar, joylar va shu kabilar) to‘g‘risida ham 
tasavvurlar bor. Masalan, garchi biz Antarktikada, Janubiy qutbda 
bo‘lmagan, Mirniy posyolkasidagi tadqiqotchilarning hayotini va 
ishini ko‘rmagan bo‘lsak ham, lekin ular haqida bizning tasavvurimiz 
bor, biz Vatanimizning uzoq o‘tmishidagi voqealar to‘g‘risidagi 
tasavvurga egamiz, o‘n, yuz va ming yillardan keyin nimalar 
bo‘lishini tasavvur qilamiz va hokazo. Biz kosmik kemalarning Oyga 
va boshqa planetalarga uchishini tasavvur qilishimiz mumkin. Bu 
tasavvurlarni xayolimiz yaratib beradi, xotira tasavvurlaridan farq 
qilgan bu tasavvurlar xayol tasavvurlari yoki fantaziya tasavvurlari 
deb ataladi.
Xayol vujudga keltirayotgan obrazlar (tasavvurlar) faqat ongning 
subyektiv mazmunigina bo‘lib qolmaydi, shu bilan birga, bu obrazlar 
odamlarning hayoti va faoliyatida og‘zaki va yozma nutqda 
ifodalanadilar; narsalarda, bo‘yoqlarda, tovushlarda, she’r va proza 
tariqasidagi adabiy asarlarda va san’atning boshqa turlarida 
gavdalanadi. Shunday qilib, xayol ong faoliyatidir, bu faoliyat ilgari 
biz idrok qilmagan, tajribamizda uchratilmagan narsa va hodisalarning 
obrazlarini mavjud tasavvurlarimiz asosida miyamizda yaratishda 
ifodalanadi.
Odamning 
miyasida 
ilgari 
vujudga 
kelgan 
muvaqqat 
bog‘lanishlarning miyada gavdalanishini va bu bog‘lan ishlar bir-biri 
bilan tutashib, yangicha paydo bo‘lishini xayolning nerv-fiziologik 
negizi deb hisoblamoq kerak. Ongning boshqa funksiyalari kabi xayol 
ham , tarixan, avvalo odamning mehnat faoliyatida rivojlanib kelgan. 
Odamlar o‘z ehtiyojlarini qondirmoq uchun odam aralashmasdanoq 
tabiat berayotgan mahsuldan ham ko‘ra ko‘proq mahsul olish niyatida 
tevarak-atrof olamni o‘zgartirganlar va uni o‘zlariga bo‘ysundirganlar. 
O‘zgartirmoq va yaratmoq uchun esa istalgan narsani oldindan 
tasavvur qilish, shunday o‘zgartirishga qanday yo‘llar bilan erishishni 
va uning natijalarini tasavvur qilish lozim bo‘lgan. 
Xayol qilish jarayoni juda ham murakkab aks ettirish jarayoni 

---

107 
bo‘lishiga qaramay, uning asosida yotgan fiziologik 
mexanizmlarni 
akademik I.P.Pavlovning oliy nerv-faoliyati haqidagi 
ta’limoti 
asosida ma’lum darajada tushuntirib o‘tish mumkin. Xayolning nerv 
fiziologik asosida ham miyaning po‘stida ilgari hosil qilingan vaqtli 
aloqalarning (assosiasiyalarning) yana qayta tiklanib, bir-biri bilan 
yangicha qo‘shilish jarayoni yotadi. Shuni ham aytish kerakki, bosh 
miya yarim sharlarida ilgari hosil qilingan vaqtli aloqalar birin-ketin 
tiklanadilar va binobarin ularning qo‘shilishlari ham asta-sekin yuzaga 
keladi. Ana shuning natijasida bosh miyaning po‘stida inson o‘z 
shaxsiy hayotida hech qachon idrok qilmagan narsalarning obrazlari 
paydo bo‘ladi. Bu obrazlarning ko‘pi voqelikka mutlaqo to‘g‘ri 
kelmaydi va natijada tormozlanib holadilar. Boshqa birlari esa 
voqelikka to‘g‘ri kelganligi hamda inson faoliyati uchun miyadan 
yangi imkoniyatlar ochib bergani tufayli amaliy faoliyat natijalari 
bilan mustahkamlanadilar.
Xayol qilish jarayoni hamisha nutq orqali amalga oshirilishi 
tufayli nutqning nerv-fiziologik asosida ikkinchi signallar tizimining 
faoliyati ham faol qatnashadi. Bundan tashqari xayol qilish jarayonida 
diqqat, xotira, tafakkur va iroda jarayonlari ham ishtirok qiladi. Ana 
shu nuqtai nazardan olganda xayolning (xususan ijodiy xayolning) 
nerv-fiziologik mexanizmlarni to‘la tushuntirib berish uchun yetarli 
ilmiy ma’lumotlar yo‘q. Hozirgi kunda fan va texnikaning juda tez 
temp bilan rivojlanishi ijodiy xayol jarayonining oldiga katta vazifalar 
qo‘ymoqda. Masalan, kosmik fazoni zabt etish, insonning oyga 
chiqishi, murakkab aqlli mashinalarning yaratilishi va shu kabilar 
inson tafakkuri hamda ijodiy xayolning yuksak taraqqyoti natijasida 
qo‘lga kiritilmoqda. 
Odamning uyg‘oq paytida yuzaga keladigan xayol jarayoni 
ma’lum darajada tartibot va ixtiyoriy xarakterga ega bo‘ladi. Shuning 
uchun odam o‘zining xayol qilish jarayonini oldidagi maqsad va 
vazifalarga 
bo‘ysundira 
oladi. 
Odam 
o‘zining 
bilimlari, 
tushunchalariga asoslangan holda xayoliy obrazlarning paydo 
bo‘lishini idora qila oladi. 
Bosh miya katta yarim sharlarining barcha tomonlari tormozlanib, 
odam uxlagan paytida ham xayol tush ko‘rish shaklida yuzaga keladi. 
Odatda odam uxlay boshlagan paytida ikkinchi signallar tizimining 
faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan nerv hujayralari hammadan oldin 

---

108 
Passiv xayol 
Xayol turlari 
Ixtiyorsiz 
Ixtiyoriy 
Shirin xayol 
Qayta tiklovchi 
Tush ko'rish 
Ijodiy 
Gallyutsinatsiya 
Orzu 
tormozlanadi. Uyqu bilan bog‘liq bo‘lgan tormozlanish jarayoni 
miyaning hamma joyiga baravar ravishda tarqalmaydi. Natijada ayrim 
joylar tormozlanmasdan holadi va kutilmagan darajada ajoyib 
munosabatlarga kirisha boshlaydi. Ana shuning uchun tush ko‘rish 
ikkinchi signallar tizimining nazoratisiz juda betartib, pala-partish 
ravishda yuzaga keladigan assosiasiyalardan iborat bo‘ladi.