Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

 
1.4. Kredit pullari va ularning turlari 
 
Ishlab chiqarish va tovar aylanmasining rivojlanishi, metall 
pullarning yetishmasligi kredit munosabatlarining rivojlanishiga 
olib keladi. Tovar va to`lov aylanmasining ehtiyojini qoplash 
maqsadida muomalaga oltin, kumush tangalar bilan bir qatorda 
kredit vositalari: chek, veksel, banknotalar chiqarilgan. 
Kredit pullar deb kredit munosabatlar asosida yuzaga 
keluvchi, to`lov vositasini bajaruvchi qiymat belgilariga aytiladi.

---

33 
Kredit pullar o`zining mustaqil qiymatiga ega emas, chunki 
ularni yaratish uchun abstrakt zaruriy mehnat sarflanmaydi. Kredit 
pullar qog’oz pullardan farq qilib, ular bir vaqtning o`zida 
qiymatni ifodalaydi va u kredit hujjat bo`lib, kreditor va qarz 
oluvchi o`rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit 
pullarning asosiy turlaridan biri vekseldir.
Veksel – bu qarzdorning (oddiy veksel) yoki kreditorning 
(o`tkazma veksel - tratta) ko`rsatilgan summani, ko`rsatilgan 
vaqtda va joyda to`lash to`g’risidagi yozma majburiyati 
hisoblanadi. 
Banknota – kredit pullarning yetakchi vakillaridan bo`lib, 
Markaziy bank tomonidan, veksellarni hisobga olish yo`li bilan 
chiqariladi. 
O`tmishda banknota muddatsiz majburiyat bo`lib, xoxlagan 
vaqtda uni bankka topshirib, o`rniga unda ko`rsatilgan summaga 
oltin yoki kumush olish mumkin bo`lgan. 
Hozirgi zamon banknotalari oltinga almashilmaydi. Lekin 
ular quyidagi yo`llar bilan pul muomalasiga kelib tushadi: 
– xo`jaliklarni bank tomonidan kreditlash orqali berilgan 
kreditlarning bir qismi muomalaga kirib keladi; 
– davlatni kreditlash, ya`ni banknotalar davlatning qarz 
majburiyati sifatida muomalaga chiqadi; 
– aktiv to`lov balansiga ega bo`lgan davlatlarda rasmiy 
valyuta zaxiralarining o`sishi orqali va boshqalar; 
Oltinni demonetizatsiya qilish jarayonining sabablari: 
1. Erkin raqobat, ya`ni kapitalizm davrida eng katta 
rivojlanishga erishgan oltin muomalasi tizimining nomuvofiqligi, 
iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichida tovar ishlab chiqarish 
ehtiyojlari. 
2. Kredit va kredit munosabatlarini rivojlantirish. 
3. Davlatning iqtisodiy rolini kuchaytirish. 
4.Tovar-pul munosabatlarining oltin ishlab chiqarish 
hajmining ko`payishi bilan taqqoslaganda jadal rivojlanishi tufayli 
pulga bo`lgan ehtiyojning tezroq o`sishi. 
5. Oltin pullardan foydalanishning yuqori narxi. 
Banknotlar - bu bankning, hozirda markaziy bankning 
majburiyatini ifodalovchi naqd pul mablag’lari. 

---

34 
Talab bo`yicha bank hisobvaraqlaridagi mablag’lar (depozit 
pul) - bu banklar tomonidan naqdsiz shaklda chiqarilgan kredit pullari. 
Banknotalar singari, ular banklarning majburiyatlari. 
Depozit pulni yaratishning ikkita asosiy usuli mavjud: 
1) banklar tomonidan naqd pulsiz kreditlar berish, ya’ni qarz 
oluvchining hisob raqamidagi kredit miqdori. Shu bilan birga, 
muomalada pul miqdori ko`payishini ko`rsatadi; 
2) banklar tomonidan depozitlar uchun naqd pul mablag’lari 
qabul qilinishi. Muomaladagi pul miqdori o`zgarmaydi: omonatchi 
banknotalarni depozitga "almashtiradi" (muomaladagi banknotalar 
soni kamayadi, shu bilan birga depozit pullari ko`payadi).