Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M
Download 3.95 Mb. Pdf ko'rish
|
12594 2 F73689EE6175CBCB594F6BEABC06D737E9CA1955
|
Nazorat uchun savollar
1.“Pul tizimi” tushunchasining mazmunini, pul tizimining shakllarini yoritib bering? 2. Pul tizimining elementlarini tushuntirib bering? 3. “Pul tizimi” tushunchasining mazmunini, pul tizimini tashkil qilish shart-sharoitlarini va pul tizimini tashkil qilish printsiplarini yoritib bering? 4.Pul tizimining shakllari: bimetallizm; monometallizm; qog’oz va kredit pullari tizimini ochib bering?. 5.O`zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlarini yoriting? 6. O`zbekiston Respublikasi pul tizimining rivojlanish bosqichlarini ochib bering? 6- MODUL. INFLYATSIYA VA UNING TURLARI. PULNING BARQARORLIGINI TA`MINLASH YO`LLARI 1. Inflyatsiya tushunchasi va turlari. 2. Inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi omillar 3. Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablar 4. Inflyatsiyaga qarshi kurash va pulning barqarorligini ta`minlash yo`llari. 5. Inflyatsiyaning makroiqtisodiy o`sish sur`atlariga ta`siri. 6. Pul massasining o`sishini jilovlashga qaratilgan monetar siyosatni amalga oshirish 6.1. Inflyatsiya tushunchasi va turlari Inflyatsiya narxlarning umumiy darajasining o`sishini anglatadi. Biroq, ushbu eng keng tarqalgan ta’rifga bir oz aniqlik kiritish kerak. U inflyatsiyaning eng keng tarqalgan ta’siridan birini mohiyati bilan aralashtirib yuboradi. Gap shundaki, narxlarning o`sishi zamonaviy bozor iqtisodiyoti uchun o`ziga xos inflyatsion belgidir. Inflyatsiya darajasi turli yo`llar bilan o`lchanadi, ammo ko`rsatkichlar har doim narxlarning qanchalik ko`tarilganligini aks ettiradi. Biroq, ma’muriy tizimda yashirin inflyatsion jarayonlar ham "qat’iy" rejali narxlar ostida sodir 98 bo`lganligi va narxlar oshishi sun’iy ravishda cheklanganligini hech kim inkor etmaydi. Inflyatsiyaning mohiyatini uni pul muomalasi qonunining buzilishi va birinchi navbatda pul massasi dinamikasi bilan nominal yalpi ichki mahsulot o`rtasidagi ziddiyat bilan bog’lash orqali aniqroq tushunish mumkin. Taniqli iqtisodchi M. Fridman taxminan xuddi shu nuqtai nazarga rioya qilgan. Shu bilan birga, nominal yalpi ichki mahsulotning o`sishiga nisbatan pul massasining o`sish sur’atlari oshib ketishi bilan inflyatsion jarayonlar yuzaga keladi va ko`rib chiqilayotgan ko`rsatkichlarning qarama-qarshi nisbati bilan deflyatsiya. Ikkinchisi kamdan-kam uchraydigan hodisa bo`lsa-da, shunga qaramay, ba’zida, ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda uchraydi. Makroiqtisodiy xarakterga ega bo`lgan va umumiy iqtisodiy sabablarga ko`ra kelib chiqqan va deyarli barcha tovar va xizmatlarga turli darajalarda ta’sir ko`rsatadigan inflyatsiya va deflyatsiyani mahalliy omillar natijasida yuzaga keladigan ayrim mahsulotlar narxlarining o`zgarishini ajratib ko`rsatish kerak. Inflyatsiya - bu faqat qog’oz pul muomalasiga xos bo`lgan hodisa, bu tovar aylanmasi ehtiyojlari bilan taqqoslaganda muomalaga doirani ortiqcha qog’oz pul bilan to`ldirishini, ularning qadrsizlanishini va natijada tovarlar va xizmatlar narxlarining oshishini anglatadi. Ya’ni, inflyatsiya, avvalambor, tovar taklifining yetarli darajada o`sishi bo`lmagan taqdirda, pul muomalasi kanallarining ortiqcha pul massasi bilan to`lib toshishi natijasida yuzaga keladi. Inflyatsiyaning quyidagi turlari va shakllarini ajratish mumkin 1. Ko`rinish darajasi bo`yicha: • sudraluvchi inflyatsiya - narxlarning o`rtacha yillik o`sish sur’ati 5-10 foizni tashkil etganda, narxlarning asta-sekin va uzoq muddatli ko`tarilishida ifodalanadigan inflyatsiya; • jadal inflyatsiya - narxlarning keskin ko`tarilishi shaklidagi inflyatsiya, ya’ni. qachon narxlarning o`rtacha yillik o`sish sur’ati 10- 50% dan; • giperinflyatsiya - narxlar o`sish sur’ati juda yuqori bo`lgan inflyatsiya, narxlar yiliga 100 foizdan oshganda. Vujudga kelish usullari bo`yicha: 99 • ma’muriy inflyatsiya - narxlarni boshqarish bilan bog’liq inflyatsiya; • xarajat inflyatsiyasi - ishlab chiqarish omillari narxlarining o`sishida namoyon bo`ladigan inflyatsiya turi, buning natijasida ishlab chiqarish va muomalaga sarflanadigan xarajatlar va ular bilan birga ishlab chiqarilgan mahsulotlar narxi oshadi; • talab inflyatsiyasi - to`liq foydalanilmagan ishlab chiqarish resurslari sharoitida ishlab chiqarish xarajatlari oshishi bilan ta’minlanadigan narxlarning ko`tarilishida o`zini namoyon qiladigan inflyatsiya; • import qilingan inflyatsiya - tashqi omillarning ta’siridan kelib chiqadigan inflyatsiya, bu mamlakatga haddan tashqari ko`p miqdordagi chet el valyutasining kirib kelishini va import qilinadigan tovarlar narxlarining o`sishini o`z ichiga olishi mumkin; • kredit inflyatsiyasi - kreditning haddan tashqari kengayishi natijasida inflyatsiya. 3. Ko`rinish shakllariga ko`ra inflyatsiya bu: • ochiq - iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish resurslari narxlarining ochiq (erkin) o`sishi hisobiga inflyatsiya; • yashirin - tovarlar yetishmasligidan kelib chiqadigan inflyatsiya turi, hukumatning narxlarni bir xil darajada ushlab turish istagi bilan birga bo`lishi mumkin. Inflyatsiya shakllari: Talab inflyatsiyasiga pul taklifining "shishishi" va shuning uchun bozor talablariga tezda javob beradigan yetarlicha elastik bo`lmagan ishlab chiqarish sharoitida ma’lum narx darajasida samarali talab sabab bo`ladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvatidan yuqori bo`lgan yalpi talab shu bilan narxlarning ko`tarilishiga olib keladi. Pulning ortiqcha massasini to`plashning dastlabki bosqichida ishlab chiqarish va sotish hajmining oshishi, ishsizlikning pasayishi, narxlar va natijada muvozanat o`rnatilishi rag’batlantiriladi. Shunday qilib, inflyatsiya hatto minimal miqdorda foydalidir degan xulosaga kelish mumkin, chunki u haddan tashqari ishlab chiqarish inqirozi va bandlikni qisqartirish kafolatini beradi. Keyinchalik, to`liq ish bilan ta’minlash iqtisodiyotning barcha sohalariga taalluqli bo`lganda va ular talabning oshishiga qo`shimcha mahsulot yetkazib berish bilan javob bera olmasa, narxlar ko`tariladi. Keyinchalik, ishlab chiqarishning pasayishi, samaradorligining 100 pasayishi va inflyatsiyaning kuchayishiga olib keladigan omillar harakat qila boshlaydi. Talab inflyatsiyasini umumiy talab, bandlik va narxlar o`rtasidagi bog’liqlikni kuzatish orqali tushunish mumkin (6.1- rasm). 1-segmentda narxlarning barqarorligi tufayli ishlab chiqarishni ko`payishi hisobiga real va nominal YAMM bir xil darajada o`sadi. 2- segment o`tish davri deb ataladi va resurslarning notekis taqsimlanishini aks ettiradi, ya’ni ba’zi sohalarda chegara tugagan, boshqalarida esa yo`q. Boshqacha qilib aytadigan bo`lsak, defitsit global xarakterga ega emas, faqat ma’lum sektorlarda kuzatiladi. Mahsulotlarga bo`lgan talabning yanada o`sishini ishlab chiqarish hajmining o`sishi bilan qoplash mumkin emas, shuning uchun talab va taklif qonunchiligiga muvofiq narxlarni oshirish kerak P. Bundan tashqari, barchasi ko`proq ishchilar mehnat narxining oshishiga olib keladi, chunki u kam manbaga aylanadi. Natijada, ish haqi va xarajatlar oshib boradi, bu esa narxlarni oshirishning qo`shimcha manbai bo`lib xizmat qiladi. Va nihoyat, 3-segmentda ishlab chiqarish hajmining o`sish zaxiralari butun iqtisodiyotda tugadi, shuning uchun jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlaridan yuqori bo`lgan yalpi talab narxlar darajasining ancha tez ko`tarilishini keltirib chiqaradi. P 3 0 Q 0 6.1-rasm - yalpi talab, bandlik va narxlar o`rtasidagi bog’liqlik Narxlar inflyatsiyasi odatda ishlab chiqarish xarajatlarining o`sishi, birinchi navbatda ish haqi xarajatlarining o`sishi ta’siri ostida narxlarni ko`tarish nuqtai nazaridan ko`rib chiqiladi. Tovarlarga 2 1 Q 1 Q 101 yuqori narxlar aholi daromadlarini pasaytiradi va ish haqini indeksatsiya qilish zarur. Uning o`sishi ishlab chiqarish tannarxining oshishiga, foyda kamayishiga va ishlab chiqarish hajmining amaldagi narxlarda o`sishiga olib keladi. Foydani saqlab qolish uchun harakat ishlab chiqaruvchilarni narxlarni oshirishga majbur qiladi. Narxlar inflyatsiyasi faqat shu holatda bo`lishi mumkin, chunki mahsulot birligiga zararlar o`sib boradi va shu munosabat bilan narxlar ko`tariladi. Shu bilan birga, ish haqi narx elementlarining faqat bittasidir va, qoida tariqasida, xom ashyo, energiya tashuvchilarni sotib olish va transport xizmatlari uchun to`lovlar narxining oshishi sababli tovarlarni ishlab chiqarish narxi ko`tariladi. Butun dunyoda moddiy xarajatlarning o`sishi ishlab chiqarish, xom ashyo va energiya resurslarini tashish narxining ko`tarilishi bilan bog’liq tabiiy jarayondir va bu har doim ishlab chiqarish xarajatlarining o`sishiga ta’sir qiladi. Qarama-qarshi omil - bu mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytiradigan eng yangi texnologiyalardan foydalanish. Ish haqining ko`tarilishi ishlab chiqarish yo`qotishlarining ko`payishiga va shunga muvofiq narxning ko`tarilishiga yordam beradi, bunda iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarida o`zaro bog’liq bo`lmagan holda bir vaqtning o`zida o`sish yuz beradi. Haqiqiy hayotda shtat ichida ish haqining o`sishi narxlarning ko`tarilishidan doimo sezilarli darajada orqada qolmoqda va kompensatsiya hech qachon kafolatlanmaydi. Narxlar inflyatsiyasi bilan pul miqdori, uning muomalada bo`lish tezligini hisobga olgan holda, tovarlarni ishlab chiqarish va etkazib berishga monetar bo`lmagan omillarning ta’siridan kelib chiqqan holda ko`tarilgan narx darajasiga "ko`tariladi". Agar pul massasi narxlarning ko`tarilgan darajasiga tezda moslasha olmasa, pul muomalasida muammolar paydo bo`ladi - to`lov vositalarining etishmasligi, to`lovlarni amalga oshirmaslik va undan keyin turg’unlik, ishlab chiqarish to`xtashi, tovar massasining pasayishi. Download 3.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|