Buxoro davlat universiteti ijtimoiy- iqtisodiy fakulteti psixologiya ta

1-rasm 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2-rasm 
Tekshiruvchilar 
X
ot
ir
ada 
ras
m
d
ag
i 
ob
y
ekt
n
i 
xar
akt
erl
i 
q
ir
ral
a
ri
 s
aql
angan
 
X
ot
ir
ada 
ras
m
d
ag
i 
ob
y
ekt
n
i 
xar
akt
erl
i 
q
ir
ras
i 
q
is
m
an 
saql
angan
 
X
ot
ir
ada 
ras
m
d
ag
i 
ob
y
ekt
n
i 
xar
akt
erl
i 
q
ir
ral
a
ri
 s
aql
an
m
agan
 
Kar o’quvchilar 
24,7 
42,0 
33,3 
Sog’lom bolalar 
41,9 
49,1 
9,0 
 
Ko'rinib  turibdiki,  2-rasmni  tasvirlashda  sog'lom  bolalar  xotirada  rasmdagi 
obyektni xarakterli qirralari tasvirlash oshib borgan. Oldin idrok etgan botinka, uy 
rasmlari  o'zini  notabiiyligini  yo'qotib,  tabiiy  holatga  qaytgan  holda  tasvirlangan. 
Bu  haqda  tasavvurni  almashtirish  bilan  asoslanadi.  Tasavvurning  almashtirilishi 
Tekshiruvchilar 
X
ot
ir
ada 
ras
m
d
ag
i 
ob
y
ekt
n
i 
xar
akt
erl
i 
q
ir
ral
a
ri
 
saql
angan
 
X
ot
ir
ada 
ras
m
d
ag
i 
ob
y
ekt
n
i 
xa
rakt
erl
i 
q
ir
ras
i 
q
is
m
an 
saql
angan
 
X
ot
ir
ada 
ras
m
d
ag
i 
ob
y
ekt
n
i 
xar
akt
erl
i 
Kar o’quvchilar 
24,9 
58,5 
16,6 
Sog’lom bolalar 
76,2 
28,8 
- 

---

55
 
 
ma'lum  vaqt  davomida  predmet  haqidagi  tasavvur  individual  xususiyatlarni 
yo'qotib, obyektni topish. 
Tasavvur  -  yuqori  ongli  jarayon  bo'lib,  taassurotni  yangilanishi  va  mavjud  
obrazlar  asosida  yangilarini  yaratishni  ko'zda  tutadi.  Tasavvur  shaxs  ehtiyojlari 
asosida  motivlanadi.  Inson  o'z  tasavvurida  yorqin  obrazlar    yordamida  o'z 
ehtiyojini  qondiradi.  Bu  holatlarda  tasavvur  haqiqat  aksini    tezlashgan  holda 
namoyon qiladi.  Faoliyat so'ngida bu jarayon natijalarini  tugallangan holda fikriy 
tasavvur  qilishimiz  mumkin.  Tasavvur  yordamida  yaqin,  uzoq  kelajak  hodisalarni 
oldindan tahlil qilish imkoni tug'iladi.  
Predmet,  hodisa,  shaxslarni  idrok  etish  jarayonida  insonda  ayni  shu  paytda 
analizatorlarga  ta'sir  etuvchi  obrazlar,  dunyosi  yuzaga  keladi.  Bu  obrazlarni  idrok 
obrazlari  deb  nomlanadi.  Idrok  obrazlari  izsiz  yo'qolmaydi,  insonlar  uni 
jonlantirish, faollashtirish xususiyatiga egadir. Idrok etish natijasida yuzaga kelgan 
obrazlar  xotirada  saqlanib  qolishi  tasavvur  yoki  xotira  obrazlari  deb  nomlanadi. 
Tasavvur  obrazlari  murakkab  tuzilishiga  ega  bo'ladi.  Biz  odamlar  faoliyatini 
tavsiflash,  yozuvchi  rassom,  konstruktor,  kompozitorlarning  ijodiy  namunalarini 
tahlil  qilish  natijasi  bo'lishi  mumkin.  Tasavvur  va  tafakkurning  o'xshash  va  farqli 
jihatlari  mavjud.  Tafakkur  ham  tasavvur  ham  murakkab  bilish  faoliyati  bo'lib, 
inson  uning  yordamida  haqiqatni  anglash  va  kelajakdagi  faoliyatini  oldindan 
tavsiflash  imkoniga  ega  bo'ladi.  Ular  o'rtasidagi  farq,  tasavvurida  hayot 
haqiqatining  anglashni  tezlashgan  holda  idrok  etish  obrazlar  yordamida  amalga 
oshadi. Tafakkurda bu jarayon tushunchalar yordamida amalga oshadi. 
 Agar  inson  murakkab  masalani  hal  etmoqchi  bo'lsa,  mavjud  ma'lumotlar 
noaniq  bo'lsa,  masala  yechish  jarayoni  tafakkurining  masala  ma'lumotlari  to'liqsiz 
berilsa, bu sharoitdan chiqish uchun inson tasavvur obrazlariga suyanadi. Nutqning 
rivojlanish  darajasiga  ko'ra,  tushunchali  tafakkur  va  tasavvur  ma'lum  o'zgarishga 
uchraydi.  Ular  nutq  sari  konkret  obrazli  komponentlardan  ozod  bo'lib,  mavhum 
tafakkur  elementlariga  ega  bo'ladi.  Tasavvurni  tafakkur  bilan  yaqinlashuvi 
birinchisini  ikkinchisi  tomonidan  to'liq  jamlanib  olinishi  yuzaga  keladi.  Tasavvur 
uchun  yorqin  konkret  obrazlarning  mavjudligi  xarakterlidir.  Tasavvurda 

---

56
 
 
tushunchalar mavjudligi shaxsni konkret sharoitlar tor, noqulayligidan ozod qiladi, 
haqiqatdan  chetga  chiqish  mavjud  tasavvur  va  tassurotlarni  ijodiy  yangilanishi, 
yangi  obraz,  obyektlarni  yaratish  imkonini  beradi.  Psixologik  tadqiqotlar 
tushunchali  tafakkur  eshitishni  rivojlanish  darajasiga  bog'liqligini  tadqiq  etishga 
qaratilgan.  
ENB  bolalar  tasavvurining  o'ziga  xosligi  so'zlashuv  eshitishning  kech 
shakllanishi  va  mavhum  tafakkurning  o'ziga  xosligi  bilan  asoslanadi.  Kar 
o'quvchilarning  ko'ruv  obrazlari  yorqinligi,  jonliligi  bilan  xarakterlanadi,  lekin 
tafakkurning kech shakllanishi so'zning harfiy  ma'nosini  tushunishda murakkablik 
tug'diradi.  Shu  o'rinda  V  -  VIII  sinflarda  o'quvchilar  maqol  va  tez  aytishlarni 
tushunish darajasini o'rganishga qaratilgan tadqiqot natijalarini ko'rib chiqamiz.  
Tadqiqotda faqat V-sinf o'quvchilari emas, balki VII va VIII sinf o'quvchilari 
qatnashadilar. “Quduqqa tuflama, uni ichish  o'rni kelar” maqolini tushunmaganlar. 
Ular  bu  maqol  ma'nosini  bu  yaxshi  emas,  quduqqa  tuflash  mumkin  emas, 
mikroblar bo'ladi deb tushunganlarini aytadilar. 
Kar  bolalarni  so'zlarni  ko'chma  ma'nosini  tushunishdagi  qiyinchiliklar 
tasavvurning  yetarli  darajada  emasligi  bilan  xarakterlanadi.  Tasavvurni  quyidagi 
turlarga tasvirlash lozim: 
1. Passiv tasavvur; 
2. Faol tassavur. U ijodiy va yaratuvchanlik xarakteriga ega bo'ladi. 
Passiv tasavvur oldindan o'ylangan va oldindan o'ylanmagan bo'lishi mumkin. 
Yaratuvchan  tasavvur  haqida  predmet,  hodisa,  voqeaning  so'z  orqali 
tavsiflash  asosida  uning  ko'rgazmali  obrazi,  tassuroti  yuzaga  keladi.  Kar  bolalar 
ruhiy  faoliyatining  bu  turi  o'ziga  xos  bo'ladi.  Yaratuvchan  tasavvurga  ko'ra  bola 
ongida  atrof  olam  keng,  ko'p  qirrali  bo'lib  namoyon  bo'ladi.  Kar  bolalar  aqliy 
dunyo  qarashi  shaxsiy  tajriba  doirasidan  tashqarisiga  chiqadi.  Lekin  so'zlashuv 
eshitish  va  mavhum  tafakkurining  rivojlanishdan  orqada  qolishi  kar  bolani 
insonlarning  ijtimoiy  tajribasini  to'liq  egallashiga  to'sqinlik  qiladi.  Kar  bolalar 
bilish faoliyatida yaratuvchan tasavvur muhim o'ringa ega, u turli  turdosh mehnat 
faoliyatining  zarur  komponenti  sanaladi.  Tarix,  geografiya,  fizika,  adabiyot 

---

57
 
 
bo'yicha  bilimlarni  egallashda  oldin  idrok  etilmagan  obrazlar,  taassurotlardan 
foydalanadilar.  Yaratuvchi  tasavvur  o'quvchilarni  badiiy  asarlarni  mustaqil 
o'qishda  katta  o'ringa  egadir.  Bola  ongida  asar  muallifi  tomonidan  yaratilgan 
obrazlar,  hodisalar  yuzaga  keladi.  Bu  o'quvchini  turli  davrlardagi  hodisalar  va 
inson  his-tuyg'ularini  tushunish  imkonini  beradi.  O'qituvchilar  kuzatishicha,  kar 
bolalarda  o'qish  jarayonida  shakllanuvchi  obrazlar  har  doim  ham  to'g'ri 
tavsiflanmaydi. Ko'pincha bu o'qilgan asar mazmunini tushunmaslikka olib keladi. 
IV  va  VIII  sinf  kar  o'quvchilar  va  IV  sinf  ommaviy  maktab  o'quvchilarining 
“do'stlar” hikoyasi  o'qib berishgan. Hikoya matni o'qilgach har bir o'quvchi bilan 
alohida  ishlanib,  qaysi  bo'lganligi  aniqlangan.  Bu  so'zlar  tushuntirib  berilgan. 
So'ng  o'quvchi  hikoyani  2  marta  so'z  tushunarsiz  o'qib,  hikoya  bo'yicha  rasm 
chizgan.  Tajribada  48  kar  va  36  sog'lom  o'quvchi  qatnashgan.  Barcha  bolalar 
hikoya bo'yicha rasmni qiziqib chizganlar.  
Tadqiqot materialida quyidagilar aniqlanishi lozim edi: 
1.  Hikoyada tasvirlangan hodisaning qaysi momenti rasmda tasvirlangan; 
2.  Tasvirdagi  ayrim  obyektlar  hikoyada  tasvirlangan  obyektlar  bilan 
o’xshashligi darajasi (miqdori, shakl, razmer, bo’yoq rangi). 
“Do'stlar” hikoyasi syujeti 3 qismga ega bo'ladi: 
 Ota-onalar ketishi; 
 Sel, daryo toshqini; 
 O’zaro yordam.