Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

SUV RESURSLARIDAN O`ZLASHTIRISH MANBAI TARIQASIDA FOYDALANISH.

Suv resurslaridan o`zlashtirish manbai tariqasida oqilona foydalanish masalalari nafaqat paxtachilik zonasida, balki paxtachilik lalmikor va lalmikor zonalarda ham muhim ahamiyatga loyiqdir.

Ma'lumingizki,O`zbekiston Orol dengizi havzasida to`liq joylashgan bo`lib, uning suv resurslari Turkistonning ikkita eng yirik daryolari-Sirdaryo va Amudaryo suv oqimlari bilan bog`liqdir. Chu, Talas, Tajan va Murg`ob daryolarining suv oqimlari Orol dengiziga yetmasdan batamom o`zlashtirishga va tekislikka chiqqandan so`ng filtratsiyaga sarflanadi.

Orol havzasi doirasida 17 ta irrigatsiya hududiy rayonlar ajratilgan. shulardan, 6 tasi Sirdaryo, 11 tasi Amudaryo havzasiga tegishli.

Sheglova O. P., Shalatova L. I., Rasulov A. R va boshqalarning ma'lumotiga ko`ra Amudaryoning o`rtacha ko`p yillik oqimi 79 km³ Sirdaryo oqimi esa 38 km³ tashkil etadi.

Amudaryo o`rta oqimida Buxoro va Qashqadaryo vohalaridagi yangi yerlarini o`zlashtirish maqsadida Amu-Buxoro va Amu-Qorako`l suv yigilish kanallari qazilgan. Sirdaryoning O`zbekiston doirasidagi eng yirik irmoqlari qatoriga Norin (432 m³/s) va Qoradaryo (121 m³/sekund) Chirchiq (221 m³/sekund), Ohangaron 15,4 m³/sekund).

Oqimning shakllanishi va tarqalish joylaridagi yer osti suvlarining miqdori Ustyurt va Qizilqumdagi yer osti suvlarining miqdoridan ko`p marotaba ortiq.

O`zbekistondagi mavjud suv resurslarining asosiy turi bo`lmish yer osti va yer usti suvlar dehqonchilik va yaylov chorvachiligini rivojlantirish uchun bemalol yetadi.

XULOSA: Landshaft resurslarni iqlimini, yer usti va yer osti suvlarini uyg`unlikda tahlil qilish tabiiy - geografik tadqiqotlarda asosiy usul hisoblanadi, va muhimi u orqali Turkistonning tabiiy muhitini qishloq xo`jaligi maqsadlarida Geoekologik tahlil qilish imkonini beradi.

MA’RUZA №9

O’zbekiston tabiiy sharoitini qishloq xo’jaligi nuqtai nazaridan baholash
Obikor va bahorikor dehqonchilik, mevachilik hamda chorvachilik O’zbekistonda qishloq xo’jaligining asosiy yo’nalishlaridir. Har bir yo’nalish o’zinig rivojlanishi uchun ma’lum geoekologik muhitni talab qiladi. Joyning tabiiy omillari litologik, geomorfologik tuzilishi, iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, landshaftlari xalq xo’jaligining ana shu yo’nalishlarining rivojlanishi uchun geoekologik muhitni hosil qiladi. Shu boisdan O’zbekiston hududini qishloq xo’jaligi nuqtai nazaridan baholaganda tabiiy sharoitning qulay-noqulayligi darajasini belgilaydigan, er yuzidagi tog` jinslari, relef, iqlim, suv va landshaft resurslarini uyg`unlikda tahlil qilish baholashning etakchi uslublaridan hisoblanadi.

Geoekologik muhitning landshaft tahlili. Hozirgi kunda hududiy tabiiy geografik tahlil xalq xo’jaligida keng qo’llanilmoqda va samarali amaliy natijalar bermoqda. Ayniqsa qishloq xo’jalik tarmoqlarini joylashtirish masalalarini echishda hududiy tahlilni keng va to’liq qo’llanish yaxshi natija beradi. Landshaftlar asos qilib olingan tabiiy geografik rayonlashtirish xaritasi qishloq xo’jalik ishlab chiqishi uchun tabiiy muhitga oid zaruriy ma’lumotlarni beradi. Tabiiy muhitning biror xo’jalik maqsadi uchun yaroqliligini aniqlashda asosiy mezon tabiat komponentlari emas, balki bir xil tabiiy sharoitga ega bo’lgan va tabiiy geografik hududlarning mazmunini tashkil etuvchi landshaftlarning tipologik komplekslaridir. Ular tabiiy geografik sharoiti jihatidan nisbatan bir xil bo’lgan joylardir. Binobarin, bunday joylar qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga bevosita yoki bilvosita ta’sir etadigan tog` jinslari, relef, tuproq va o’simlik qoplami, suvlari, iqlimiga, ya’ni muayyan tabiat komponentlariga asoslanib ham ajratiladi.

Landshaftlar qishloq xo’jaligi ehtiyojlari nuqtai nazaridan baholanganda ularning mazkur joylarning o’zlashtirish imkoniyatlarini chegaralab turadigan xususiyatlari ham ko’rsatib o’tiladi. Landshaftlarning bu jihatlari tuproq qoplami (rivojlanishi, sho’rlanish, botqoqlanish darajasi, toshloqli yoki gilli, qumli ekanligi), geomorfologiyasi (relefning xususiyatlari, yer yuzasining notekisligi, yonbag`irlarning qiyaligi) bilan o’zaro bog`liqdir.

N.A.Kogay (1971) yuqorida aytilganlarni hisobga olib landshaftlarni dehqonchilik nuqtai nazaridan guruhlashtiradi va ularni juda past sifatli, past sifatli, o’rtachadan past sifatli, o’rtacha sifatli, o’rtachadan yuqori sifatli, yuqori sifatli tabiiy komplekslarga birlashtiradi (11-jadval)

11-Jadval

Turon provinstiyasi landshaftlarining qishloq xo’jaligi nuqtai nazaridan guruhlashtirilishi

(N.A.Kogay 1971, 1990 y.)

Landshaftlarni baholash sinfi	Landshaftlar	Landshaftlarning sifati
1	2	3
Juda past sifatli	I. Glyastial-nival landshaftlar	Tuproq qoplamining yo’qligi va tik yonbag`irli (30^0dan katta), relefning juda notekisligi tufayli dehqonchilikda yaroqsiz.
	II. Baland tog`-cho’l va cho’l-dasht landshaftlari. Baland tog` o’tloq-dasht va cho’l landshaftlari	Toshloq tuproqli va qoyali tik yonbag`irli (30^0dan katta), notekis relef sababli dehqonchilikda yaroqsiz.
	III. O’rtacha balandlikdagi tog` o’rmon-o’tloq-cho’l landshaftlari	Tuproq qoplamining yuvilganligi va tik yonbag`irli (20^0dan katta), parchalangan, o’yiq relef sababli dehqonchilikka yaroqsiz.
	IV. Past tog`lar, adir va tog` etagi landshaftlari	Yonbag`irlari juda parchalangan, qiyaligi 8-12^0dan 40^0gacha bo’lgan relef va toshloq tuproq bo’lganligidan dehqonchilikda juda kam imkoniyatga ega.
	V. Sho’rxok erlar va qadimda dengiz qoplagan tekisliklar landshaftlari	Tuproqda tuz miqdori yuqori bo’lganligidan dexqonchilikka deyarli yaroqsiz.
	VI. Shamol keltirgan qumli tekislik landshaftlari	Qumli mikrorelef shakllari va qumlarning deflyastiya hamda akkumlyastiya jarayoni keng tarqalganligi uchun dehqonchilikda yaroqsiz.
Past sifatli	VII. Shamol faoliyati ta’sirida kuchli o’zgargan delta tekisligi landshaftlari	Dehqonchilikda oralatib, tanlab foydalaniladi. Qumlarni fitome liorastiyalash talab etiladi.
O’rtachadan past sifatli	VIII. Arid denudastiyali tekislik landshaftlari	Tuproq hosil qiluvchi ona jinslarning yupqaligi va tuproq qoplamining gipsli bo’lganligidan dehqonchilikda chegaralangan imkoniyatga ega.
O’rtacha sifatli	IX. Tog` vodiylarining tag qismi, tog` etagi tekisliklari, tog` oldidagi parchalangan tekisliklar landshaftlari	Tuproqning toshloqligi va tekislikning notekis mikrorelefli ekanligi sababli dehqonchilikda qisman chegaralangan imkoniyatga ega.
O’rtachadan yuqori sifatli	X. Qayir, ko’l, delta va terassa tekisliklari landshaftlari	Dehqonchilikda yaroqli. Yaxob suvi berish, zovurlar qazish, qisman nivelirlash (tekislash) zarur.
	XI. Tog`oldi prolyuvial va prolyuvial-allyuvial tekisliklar landshaftlari	Dehqonchilikda eng yaxshi (juda qulay) sharoitga ega.
Yuqori sifatli	XII. Vohalar landshaftlari	Antropogen o’zgartirilgan madaniy vohalar, juda qulay.

Tekislikdagi cho’l zonasidan to baland tog`larning glyastial-nival zonalarigacha bo’lgan hududlardagi past sifatli landshaftlar dehqonchilikka yaroqsiz bo’lsa-da, yaylov chorvachiligi uchun yaroqli landshaftlardir. Allyuvial, allyuvial-delta, prolyuvial-allyuvial tekisliklarning tabiiy komplekslari o’rtachadan yuqori sifatli landshaft sifatini tashkil etib, qishloq xo’jaligida o’zlashtirish uchun eng qulay sharoitga ega. Landshaft komplekslarini o’rganishda va ularni sinf va kichik sinflarga, guruhlarga ajratishda qiyosiy tabiiy geografik asos bo’lgan bunday yondoshuv o’z mohiyatiga ko’ra komplekslik xususiyatiga ega.

O’zbekistonning tabiiy geografik regionlarida turli sifatga ega bo’lgan landshaftlarni ajratish katta amaliy ahamiyatga molik. Shuningdek, respublikamizning ma’muriy birliklari-viloyat va tumanlarida ham landshaftlarni qishloq xo’jalik nuqtai nazaridan guruhlarga ajratish mumkin.

Agroiqlimiy tahlil. Iqlimning asosiy resurslaridan hisoblangan harorat va namlik qishloq xo’jalik ekinlarining rivojlanishi va hosildorligiga katta ta’sir etadi. Iqlimni qishloq xo’jaligi uchun baholash harorat va namlik ko’rsatkichlari bilan bir qatorda o’simliklarning rivojlanish bosqichlari va hosil ko’rsatkichlari orasidagi bog`liqlikni aks ettiruvchi ko’rsatgichlarga ham asoslangan bo’lishi lozim. Ana shunday ko’rsatkichlar sifatida musbat haroratlar yoki samarali haroratlar yig`indisi, turli «gidrotermik koeffistentlar», «namlanish koeffistentlari» ko’rsatkichlaridan foydalanish mumkin. O’zbekiston iqlimini baholaganda qishloq xo’jaligi uchun salbiy ta’sir qilish mumkin bo’lgan iqlim hodisalarini (masalan, kuzgi ertangi va bahorgi kechki sovuq tushishi, kuchli shamollar va chang to’zonlari va b.) ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bunda iqlimning asosiy bahosiga ma’lumki koeffistientlar yordamida tuzatishlar kiritiladi. Hamma hududlarda bo’lganidek, O’zbekistonda ham qishloq xo’jalik ekinlarining o’sishi, rivojlanishi va hosil berishi uning termik resurslariga bog`liq. O’zbekistonda L.N. Babushkin vegetastiya davridagi musbat haroratlar yig`indisining miqdoridan kelib chiqib, 5 ta termik zonani ajratgan. Bular jazirama issiq, harorat yig`indisi 4900<sup>0</sup> dan ortiq (ingichka tolali paxta navlarini etishtirish mumkin) bo’lgan zona; issiq, harorat yig`indisi 4000⁰ dan 4900⁰ gacha (o’rtacha va tez pishar paxta navlarini etishtirish mumkin) bo’lgan zona; iliq, harorat yig`indisi 2800<sup>0</sup> dan 4000<sup>0</sup> gacha (uzum etishtirishi mumkin) bo’lgan zona; salqin, harorat yig`indisi 1000⁰ dan 2800⁰ gacha bo’lgan (boshoqli don ekinlar etiladigan) zona va sovuq, harorat yig`indisi 1000<sup>0</sup> dan kam ( baland tog`larning dehqonchilikka yaramaydigan) bo’lgan zona. Bu zonalar asosida ekinlarning issiqlikka talabidan (ya’ni talab qilinadigan musbat haroratlar yig`indisidan) kelib chiqib, ularni qaysi termik zonalarda ekish mumkinligini, zonalarning kenglik va balandlik chegaralarini aniqlash mumkin.

Bahorikor dehqonchilik sharoitida qishloq xo’jalik ekinlarining o’sishi va hosil berishi ko’p jihatdan tuproqning yog`in suvlari hisobiga namlanishi bilan bog`liqdir. Shu sababli hududni bahorikor dehqonchilik uchun baholashda tabiiy namlik resurslarining ta’rifi katta o’rin tutadi. Joylarning yog`in suvi hisobiga namlanishning miqdor ko’rsatkichlarini, masalan, G.T.Selyaninovning «gidrotermik koeffestenti» ¹ bilan yoritib berish mumkin.

L.N.Babushkin O’zbekistonda tabiiy namlik xususiyatiga ko’ra uchta zonani ajratish lozimligini ko’rsatgan. Jumladan G.T. Selyaninov GTK (gidrotermik koeffistenti) 0,3 dan kam bo’lgan quruq (bu erlarda faqat sug`orma dehqonchilik qilish mumkin), 0,3 dan 0,5 gacha bo’lgan quruqroq ( bu erda lalmikor boshoqli don ekinlari tuproqdagi tabiiy nam bilan 75-99 % ta’minlanadi) va GTK 0,5 dan katta bo’lgan nam zona (bu erlarda lalmikor boshoqli don ekinlarining tuproqdagi tabiiy nam bilan ta’minlanganligi 100% ga etadi).

Bizga ma’lumki, tog` yonbag`irlarida balandga ko’tarilgan sari yog`inlar miqdori asta-sekin (masalan, Chirchiq vodiysida har 100 metr ko’tarilganda 54 mm ga, Ohangaron vodiysida esa 27 mm ga) ortib boradi. Bu esa yuqoriga ko’tarilgan sari tuproq namlik sharoitining yaxshilanib borishini ko’rsatadi. Ammo balandga ko’tarilgan sari havo harorati pasayib, termik sharoit yomonlasha boshlaydi va vegetastiya davrining qisqarib borishiga sabab bo’ladi. Natijada ma’lum balandlikdagi yonbag`irlarda donli ekinlar uchun nam etarli bo’lsa ham termik resurslar etmay qolishi mumkin. Shuning uchun joyning nam resurslari bilan birga termik resurslari ham albatta baholanishi zarur. Bahorikor dehqonchilik uchun termik resurslarni baholashda asosiy ko’rsatkich sifatida bahorgi

o’rtacha sutkalik havo haroratining +5 ⁰ dan o’tgan kundan to tuproqda qurg`oqchilik boshlanadigan kungacha bo’lgan samarali haroratlar yig`indisi hisobga olinadi. Bahorikor ekinlarning issiqlikka talabidan kelib chiqib, ular etilishi mumkin bo’lgan balandlik chegaralarini aniqlash mumkin bo’ladi.

Demak, O’zbekistonning tog` oldi- tog`lik qismida tabiiy namlik bahorikor dehqonchilikning quyi chegarasini belgilab bersa, termik resurslari uning yuqori chegarasini belgilaydi. Termik zonalar bilan tabiiy namlanish zonalarini landshaftlar asosida L.N.Babushkin va N.A.Kogay birgalikda tahlil qilib, quydagilarni aniqlashdi.

1. Termik resurslariga ko’ra paxta, uzum, boshoqli donli ekinlarni etishtirishga yaroqli, lekin sun’iy sug`orishni talab qiladigan (issiq, iliq, lekin quruq va juda quruq) hududlar.

2. Termik resurslariga ko’ra faqat sug`orib etishtiriladigan issiqsevar ekinlar (paxta, uzum) va mavjud tabiiy namlik- yog`in- sochin suvlari resurslaridan foydalaniladigan kamroq issiqsevar (boshoqli don) ekinlar etishtirishga yaroqli(issiq va iliq, lekin qurg`oqchil) hududlar.

3. Termik resurslarning etishmasligi sababli issiqsevar ekinlarni etishtirishga yaroqsiz, lekin yog`in-sochin suvi resurslarining chegaralanganligi sababli donli ekinlarni sug`orib etishtirishga yaroqli (salqin, lekin quruqroq) hududlar.

4. Termik resurslarining etarli emasligidan issiqsevar ekinlarni etishtirishga yaroqsiz, lekin mavjud tabiiy namlik- yog`in-sochin suvi resurslariga ko’ra boshoqli don ekinlarini etishtirishga yaroqli (salqin, lekin quruqroq yoki nam) hududlar.

5. Yog`in suvlari bilan etarli darajada ta’minlanganligiga qaramasdan termik resurslarining etmasligi sababli hatto kam issiqsevar boshoqli don ekinlari etishishiga ham yaroqsiz (sovuq) hududlar.

Yuqorida ajratilgan hududlarni L.N.Babushkin gidrotermik hududlar deb ataydi. O’zbekistonning tabiiy sharoiti va resurslarining qishloq xo’jaligi nuqtai nazaridan tahlili shuni ko’rsatadiki, u issiq, quruq va sovuq zonalarda joylashgan xilma-xil ekologik muhitga ega. Balandlik zonalarini ekinlardan barqaror hosil etishtirish mumkinligini hisobga olib, paxta, beda, uzum va sholi etishtirishga qulay bo’lgan paxtachilik, paxta, beda, uzum, lalmikor donchilik uchun qulay bo’lgan paxta-lalmikor dehqonchilik hamda beda, uzum, lalmikor donchilik uchun qulay bo’lgan lalmikor dehqonchilik zonalariga ajratiladi.

Ammo hududning landshaft xususiyatlariga bog`liq holda barcha joy tiplarini o’rganish ilmiy-asosli natijalarga etarli darajada tayanmaganligi sababli respublikamizning barcha zonalaridagi tabiiy imkoniyatlardan etarli darajada foydalanilmayapti.

Iqlimiy sharoit va resurslar faqat dehqonchilik yo’nalishlarini belgilash hamda rivojlantirishda emas, balki chorvachilik tarmoqlarini aniqlash va rivojlantirishda ham muhim omildir. Ma’lumki, O’zbekistonda chorva mollari tekislik, tog` oldi, past tog`li hududlarda kuz, qish va bahor fasllarida boqiladi. Bahor oxirlaridan kun isishi, yog`in-sochinning kamayib, efemerlarning qurishi oqibatida chorva mollari asta-sekin tog` va baland tog` yaylovlariga haydaladi. Kuzgi sovuqlar boshlanishi bilan esa yana tekislikka haydab tushiladi. Bunda joyning ob-havo sharoiti (tungi sovuqlar, kuchli shamol, qattiq yomg`ir va ho’l qor yog`ishi va h.k.) hisobga olinmasa, chorva noqulay ob-havo sharoitiga tushib qoladi, mollarning shamollashi ko’payadi, ba’zida ularning qirilishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun O’zbekiston iqlimini yaylov chorvachiligi uchun baholaganda quyidagi ko’rsatgichlarni e’tiborga olish lozim.

1. 
   Noqulay iqlimiy holatlar (kuchli sovuqlar, ertangi kuzgi va kechki bahorgi sovuqlar, kuchli yomg`ir, do’l, ho’l qor yog`ishi, yaxmalak (yut), kuchli shamollar) va ularning chorva mollari sog`lig`iga ta’siri.
   

2.Tuproq yuzasining qurish vaqti (bu yaylov o’simliklarining qurish vaqtini belgilaydi).

3.Bahor va kuzda sutkali o’rtacha haroratning +5⁰ dan o’tish vaqti (kuni). Chunki molni bahorda yaylovga haydash va kuzda yaylovdan pastga haydash shu vaqtdan boshlanadi.

4.Yaylovning hosildorligi, hosil miqdori (quruq massa s/ga hisobida). Hosildorlik iqlimga bog`liq.