Buxoro davlat universiteti pedagogika fakulteti psixologiya kaedrasi

1.2. Yuridik psixologiyaning vazifalari, ob'ekti va predmeti 
Yuridik psixologiya- "inson va huquq" tizimidagi huquqiy munosabatlarning 
psixologik tomonlarini o'rganadigan huquqiy psixologiyaning bo'limi. Ushbu 
bo'limning asosiy muammolari quyidagilardir: shaxsning huquqiy sotsializatsiyasi 
psixologiyasi, 
huquqiy 
sotsializatsiya 
nuqsonlari, 
huquqiy 
normalar 
samaradorligining psixologik old shartlari (shartlari). Huquqiy psixologiya, 
shuningdek, voqelikning to'g'ri ma'no tomonlari, huquqiy tafakkur va qonun 
ijodining psixologik tomonlarini aks ettirishni o'rganadigan fandir. Qonun - jamiyat 
hayotining tartibliligini ta'minlaydigan ijtimoiy tartibga solishning asosiy shakli. 
Tarixdan ma'lumki, huquq erkin odamga ma'lum ruxsatnomalar berish va 
uning ijtimoiy faoliyatini soddalashtirish zarurati yuzaga kelganligi sababli 
jamiyatning tabaqalanishi bilan bog'liq holda paydo bo'lgan. Huquqiy psixologiyada 
huquq ijtimoiy ehtiyoj bilan shaxsiy manfaatlarni tartibga soluvchi, boshqacha qilib 
aytganda, shaxs xulq-atvorini ijtimoiy tartibga soluvchi omil sifatida ishlaydi. 
Qonun, shuningdek, ma'lum bir tarixiy davrda odamlarning xulq-atvorining 
xususiyatlarini aks ettiradi. Zamonaviy vaziyatda yuridik psixologiyahuquqni 
ijtimoiy adolat va maqsadga muvofiqligini amalga oshirishning asosiy vositasi deb 
biladi. Odamlarning xatti-harakatlari axloqiy jihatdan ko'rib chiqiladi, shuning 
uchun adolat jamiyatning normal rivojlanishi shartidir - bu ijtimoiy jihatdan bog'liq, 
qonunsizlik va o'zboshimchalik adolatsiz va axloqsizdir. Ijtimoiy me'yor vazifasini 
bajara oladigan, boshqacha qilib aytganda, jamiyat va shaxsning o'zi ijtimoiy 
ehtiyojlarini qondira oladigan va insoniyatning umuminsoniy xulq-atvorining 
ijtimoiy-psixologik mexanizmiga mos keladigan huquqiy me'yorgina majburiy 
kuchga ega bo'lishi mumkinligini ta'kidlaymiz. Shuning uchun ham ijtimoiy va 
psixologik jihatlar bu huquqning obro'si, shaxsning qabul qilingan qonunlar bilan 
birdamligi va shaxsning huquqiy ijtimoiylashuvidir. 6. Jinoyatchi shaxsining 
psixologiyasi - jinoyatchining shaxsi deganda qonun tomonidan taqiqlangan ijtimoiy 
xavfli qilmishni sodir etgan, jinoiy javobgarlikka tortilgan va jinoiy javobgarlik 
yoshiga etgan aqli raso odam tushuniladi. Faqat sudgina odamni jinoyatchi deb tan 
olishi mumkin. Quyidagi xususiyatlar umumlashtirilgan shaklda jinoyatchi shaxsiga 

---

20 
xosdir. 1. Ijtimoiylashuvning etarli emasligi natijasida individual adolat tuyg'usining 
nuqsonlari: a) ijtimoiy va huquqiy infantilizm; b) huquqiy johillik; v) ijtimoiy va 
huquqiy noto'g'ri ma'lumotlar; d) huquqiy nigilizm (negativizm); e) ijtimoiy va 
huquqiy kinizm; f) ijtimoiy va huquqiy madaniyat etishmasligi. Huquqiy ongdagi 
nuqsonlarga asoslanib, barcha jinoyatchilarni ikkita katta guruhga bo'lish mumkin: 
1) qonunlarni bilmaslik tufayli jinoyat sodir etgan shaxslar to'g'risida, garchi 
qonunlarni bilmaslik jinoiy javobgarlikdan ozod qilinmasa; 2) ushbu harakatni 
taqiqlovchi qonunlarni bilgan, ammo ularni sodir etgan shaxslarga. 2. Shaxsiyat 
ehtiyojlari sohasining patologiyasi yoki jinoyatchi shaxsining ehtiyojlari uchun 
kelishmovchilik, bu quyidagilarda ifodalanadi: Shaxsning moddiy va ma'naviy 
ehtiyojlari o'rtasidagi muvozanatni (muvozanatni) buzgan holda, natijada odam 
pulni tortib oluvchiga aylanadi yoki har qanday usul bilan boyitishga intiladi; 
Ularning ko'plarini qoniqtiradigan axloqsiz, buzuq tabiat. Shunday qilib, tajovuzkor 
jinsiy ehtiyojlar uchun emas, balki ularni jinsiy zo'ravonlik qurboni uchun xavfli 
bo'lgan va qonunda taqiqlangan tarzda qondirish istagi uchun hukm qilinadi; 
Ularning ko'pchiligini qondirish ustidan o'z-o'zini nazorat qilishning susayishi, 
natijada inson o'z ehtiyojlari quliga aylanadi; Shaxsiyatni rivojlantirish uchun zarur 
bo'lmagan kvaziy ehtiyojlar (yolg'on ehtiyojlar) (alkogolizm, giyohvandlik, 
chifirizm va boshqalar) shaxs tarkibida katta qismni egallaydi. 3. Shaxsiy 
munosabatdagi nuqsonlar.
Ko'pchilik jinoyatlarni shaxsiyat tarkibida shaxsga bo'lgan munosabat 
nuqsonlari mavjudligi bilan bog'liq holda sodir etadi. Bu erda quyidagi variantlar 
mavjud: - kimdir qonunga bo'ysunadigan xatti-harakatlar uchun qat'iy 
ko'rsatmalarga ega bo'lmaganligi sababli jinoyat sodir etgan; Boshqasi jinoyat sodir 
etish uchun qulay bo'lgan vaziyatda yuzaga keladigan vaziyat munosabati asosida 
jinoyat sodir etgan; Uchinchisi qat'iy jinoiy munosabatlarga ega, shuning uchun o'zi 
jinoyat sodir etish uchun qulay vaziyat yaratadi. 4. Mahkumlarning deyarli 50 
foizida har xil og'irlik darajasida qayd etilgan aqliy rivojlanish nuqsonlari jinoyat 
sodir etilishini va jinoyatchi shaxsini shakllantirishni ma'qullaydi. Bunga birinchi 
navbatda quyidagilar kiradi: Nöropsikiyatrik kasalliklar (psixopatiya, oligrefreniya, 

---

21 
nevrasteniya, chegaradosh davlatlar), qo'zg'aluvchanlikni kuchayishi, aqldan ozish 
bosqichiga etib bormaganligi; Irsiy kasalliklar, ayniqsa, alkogolizm bilan og'rigan, 
bu 40 foiz aqli zaif bolalarga ta'sir qiladi; Psixofizik stress, ziddiyatli vaziyatlar, 
atrof-muhitning kimyoviy tarkibidagi o'zgarishlar, energiyaning yangi turlaridan 
foydalanish, masalan, atrof muhitga ta'sir ko'rsatadigan atom va natijada 
psixosomatik, allergik, toksik kasalliklarga olib keladi va qo'shimcha kriminogen 
omil bo'lib xizmat qiladi. Aqliy rivojlanishdagi nuqsonlar cheklangan aql-idrokka 
olib keladi, ijtimoiy nazoratni va shaxsning xatti-harakatlari ustidan ijtimoiy 
tormozlarini zaiflashtiradi. 7. Jinoyatchi shaxsining tipologiyasi. Jinoyatchining 
shaxsini baholashda uning xulq-atvorining umumiy sxemasini, hayotining 
strategiyasini tashkil etuvchi dominant motivlarni va uning hayotining 
umumlashtirilgan usullarini aniqlash kerak. Jinoyatchilarning psixologik 
xususiyatlari haqida gapirganda, jinoyat sodir etgan shaxs jinoyatchi deb qaralishini 
unutmaslik kerak, bu sudning qonuniy kuchga kirgan hukmida tasdiqlangan. Sud 
psixologiyasida jinoyat sodir etgan shaxs haqida gapirganda, ayblanuvchi yoki 
sudlanuvchining emas, balki aybdor shaxsning psixologik tomonlarini yodda tutish 
kerak.
Hozirgi kunda jinoyatchilar shaxsiyatining umumiy qabul qilingan 
tipologiyasi mavjud emas, ammo psixologik jihatdan eng sog'lomlardan biri bu 
quyidagi tasnifdir: 1. "tasodifan beparvolik" 2. "qoqilib" 3. "odatdagi 
huquqbuzarlar" 4. "professional jinoyatchilar" Birinchi ikki turdagi motivatsiya va 
ularning noqonuniy xatti-harakatlaridan xabardorlikdagi farq: birinchi turga mansub 
shaxslar o'zlarining xatti-harakatlarini noqonuniy deb anglamaydilar, o'zlari bilgan 
ikkinchi turga; uchinchi tur - bu eng ko'p zaxira va jinoyatchilikning oldini olishning 
asosiy ob'ekti bo'lib, u maktabgacha yoshdan boshlab "yo'q" tuyg'usini tarbiyalash 
bilan boshlanishi kerak, to'rtinchi turi "jinoyatchi shaxs" fenomeni bilan bir xil. 
Jinoyatchilarni tasniflash mezonlaridan biri ham ijtimoiy xavflilik darajasi bo'lishi 
mumkin.Jinoiy shaxsning ijtimoiy xavfliligi darajasi uning ijtimoiy qadriyatlarga 
yo'naltirilganligi bilan tavsiflanadi.Jinoyat shaxsining yo'nalishi asotsial va 
antisosial bo'lishi mumkin. Biroq, ijtimoiy xavf o'zini nafaqat jinoyatchi shaxsining 

---

22 
qiymat deformatsiyasida, balki uning aqliy o'zini o'zi boshqarish nuqsonlarida ham 
namoyon qilishi mumkin. Bu uch turdagi jinoyatchilarni aniqlash uchun asosdir: 1. 
ijtimoiy (zararli bo'lmagan); 2. antisosial (zararli); 3. aqliy o'zini o'zi boshqarish 
(tasodifiy) nuqsonlari bilan tavsiflangan jinoyatchi shaxsining turi. Qiymatga 
yo'naltirilgan deformatsiyaga ko'ra, ikkita turni ajratish mumkin: ijtimoiy va 
antisotsial. Ijtimoiy tip odamni noqulay vaziyatlarda mumkin bo'lgan ijtimoiy 
munosabatlardan saqlaydigan ijobiy ijtimoiy pozitsiyalar shakllanmaganligi bilan 
tavsiflanadi. Bu "situatsion" deb nomlangan jinoyatchilarning turi - birinchi bo'lib 
umumiy ijtimoiy yo'nalish asosida jinoyat sodir etgan shaxslar - ijtimoiy bo'lmagan, 
"zararli bo'lmagan" turdagi jinoyatchilar. Antisotsial tip g’arazli, professional 
jinoyatchining shaxsiyatiga xosdir. Bu shaxsning jinoiy xatti-harakatlarga doimiy 
tayyorligida namoyon bo'ladi. Ushbu turdagi jinoyatchini ruhiy tartibga solish 
belgilangan darajaga ko'tariladi, uning xatti-harakatlari barqaror ong osti jinoiy 
impulslari bilan tartibga solinadi. Ushbu jinoyatchilarning xatti-harakatlaridagi 
stereotiplarning o'zlari jinoyat sodir etishda maqsadni shakllantiruvchi omil sifatida 
harakat qilishadi - bir necha bor barqaror antisosial yo'nalishga asoslangan 
jinoyatlarni sodir etgan shaxslar "g'arazli" jinoyatchining turi hisoblanadi. Egoist - 
jamiyatning asosiy mulkiga tajovuz qiladigan xudbin yo'naltirilgan jinoyatchilar 
toifasi - moddiy boyliklarni taqsimlash va sarf qilingan mehnat o'lchovi va sifatiga 
muvofiq.
Bunday jinoyatchi jinoiy qilmishni sodir etish orqali norozilik hissi, 
zavqlanish, hayajonlanish hissi va boshqa ijobiy his-tuyg'ularni qoplashi mumkin. 
Uning jinoiy jozibasi individual ravishda o'ziga xosdir, ya'ni. jinoiy tajovuzning turi, 
usuli va ob'ektiga oid individual ravishda o'ziga xos tarkibga ega. Ushbu turdagi 
engib bo'lmaydigan jozibadorlik - bu disklar patologiyasiga tegishli bo'lgan aqliy 
anomaliya. Biroq, u aql-idrokni istisno qilmaydi, chunki jinoyatchi uchun aniq xavfli 
bo'lgan vaziyatda u jinoiy harakatlar qilishdan o'zini tiyadi. Ikkinchi tur - ehtiyojni 
qondirish yoki muammoli vaziyatni hal qilishning qonuniy (yoki qonuniy bilan bir 
qatorda) bilan taqqoslaganda jinoiy usulini qabul qilish. Shaxsning kriminogen 
salohiyati bu holda shaxsning dastlab jinoiy harakat tarziga sodiq qolishida namoyon 

---

23 
bo'ladi: uning uchun asosiy tanlov haqida gap yo'q. Jinoiy harakatlar shaxs uchun 
ma'qul yoki hatto odatiy holdir. Uchinchi tur ehtiyojlarni qondirishning jinoiy 
usulini faqat ijobiy natija va maksimal darajada xavfsizlik uchun katta imkoniyat 
beradigan o'ta qulay sharoitlarda qabul qiladi. Amaliyotning jinoiy usulini tanlash 
o'ta qulay sharoitlarda mumkin, ammo odam bunday vaziyatni topishda tashabbus 
ko'rsatmaydi. To'rtinchi tur - bu sub'ektning o'ta keskin yoki hayotiy muammoli 
vaziyatni qonuniy yo'l bilan hal qilish imkoniyatini ko'rmagan sharoitda, jinoiy 
harakat usulini ichki qarama-qarshi qabul qilishi. Bunday shaxsning jinoiyligi jinoiy 
harakat usulining maqbul holatlarida, sub'ektiv ravishda umidsiz vaziyat bilan 
bog'liq holdagina namoyon bo'ladi. Huquqbuzar jinoiy xatti-harakatlarga qarama-
qarshi munosabatni boshdan kechiradi (uni juda salbiy baholaydi), uni xavfli deb 
hisoblaydi, ammo hozirgi vaziyatda maqbul. Beshinchi tur, vaziyatning muayyan 
holatlariga reaktsiya shaklida g'ayritabiiy ravishda noqonuniy xatti-harakatlarga 
moyilligi bilan tavsiflanadi. Bunday reaktsiya asabiy qo'zg'alishning kuchayishi 
(affekt, stress) fonida yoki spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni iste'mol 
qilish natijasida yuzaga keladi. Oltinchi tur - jinoiy qilmishni boshqa shaxslarning 
ta'sirida yoki guruhdagi norasmiy qonunga xilof xatti-harakatlar natijasida sodir 
etish, u bilan o'z xatti-harakatlarini aniqlashga tayyorligi bilan shartlangan. Ushbu 
turda shaxsning jinoyatchilikka qarshi barqarorligi yo'q. Yuqorida keltirilgan 
jinoyatchilarning har bir turi o'ziga xos "shaxsiyat sxemasi" - ehtiyoj-motivatsion 
yo'nalish, intellektual, irodaviy, hissiy va instrumental-xulq-atvor xususiyatlarining 
o'ziga xos xususiyatlariga ega. Huquqbuzarning shaxsini uning turi orqali tahlil 
qilib, ijtimoiy buzilish darajasini, jinoyatchi shaxsining umumiy orientatsion-xulq-
atvor sxemasini va uning o'ziga xos individual psixologik xususiyatlarini ochib 
berish mumkin. Amalning o'zi jinoyatchi shaxsining sub'ektiv tomonlarini to'liq 
ochib bermaydi. Huquqiy xususiyatlar jihatidan bir xil bo'lgan ishlar turli xil psixik 
omillarga bog'liq bo'lishi mumkin. «O'g'irlik, masalan, bir holatda aybdorning 
yirtqich ekviziv tendentsiyasini, ikkinchisida - zaiflik va moyillikni ochib beradi. 
Birinchisidan, ehtimol, takroriy o'g'irlikni, ikkinchisidan - turli xil harakatlarni 
kutish mumkin. "AF Zelinskiy. - jinoyatlarning qaytalanishi. Xarkov, 1980 yil 

---

24 
Demak, jinoyatchi shaxsi - bu shaxsning jinoiy xulq-atvorini belgilaydigan 
salbiy ijtimoiy ahamiyatga ega individual-tipologik fazilatlar majmui. Jinoyatchilar 
shaxsiyatining quyidagi tasniflari mavjud: Rag'batlantirish va noqonuniy xatti-
harakatlar to'g'risida xabardorlik bilan Jamoat xavfliligi darajasiga ko'ra Kriminogen 
sabablarga ko'ra Jinoyatchining shaxsiy xususiyatlari parallel ravishda emas, balki 
tizim-ierarxik tuzilgan holda ko'rib chiqilishi kerak. Shaxsning jinoiy xulq-
atvorining tizimni shakllantiruvchi omili - bu jinoyatchining shaxsiyatining o'ziga 
xos qiymatga yo'naltirilgan deformatsiyasi va psixologik xususiyatlari bilan 
uyg'unlashib, uning sotsializatsiyasi darajasi. Huquqiy psixologiya- huquqiy 
munosabatlarda ishtirok etadigan inson psixikasi faoliyati haqidagi fan. Aqliy 
hodisalarning butun boyligi uning diqqat markaziga kiradi: aqliy jarayonlar va 
holatlar, insonning individual psixologik xususiyatlari, motivlari va qadriyatlari, 
inson xulq-atvorining ijtimoiy va psixologik qonunlari, ammo bu hodisalar faqat 
huquqiy o'zaro ta'sir holatlarida ko'rib chiqiladi. Yuridik psixologiyayuridik 
amaliyotchilarning so'rovlariga javob sifatida paydo bo'ldi, aslida bu qo'llaniladi 
yuristni qiziqtirgan savollarga javob izlashda yordam berish uchun ishlab chiqilgan 
fan. Mustaqil nazariy intizom emas, uning o'ziga xos metodologiyasi yo'q - uning 
tamoyillari va usullari umumiy psixologik. Yuridik psixologiyakiyadi fanlararo 
belgi. Yuridik psixologiya psixologik va huquqiy bilimlar tutashgan joyda paydo 
bo'lgan va rivojlanganligi sababli, u umumiy psixologiya bilan ham, yuridik fanlarga 
ham tegishli. Bu fan nisbatan yosh, taxminan ikki yuz yil. Shunisi e'tiborga loyiqki, 
ushbu yo'nalish psixologiya bilan deyarli bir vaqtning o'zida paydo bo'lgan: 
psixologiya va yuridik psixologiya rivojlanishning barcha yo'llarini "qo'lma-qo'l" 
bosib o'tdi. "Psixologiya" atamasining o'zi 17-18 asrlarda falsafiy adabiyotda paydo 
bo'la boshladi. va qalb haqidagi fanni, inson qalbini, uning intilishlari va 
harakatlarini tushunish qobiliyatini anglatardi. XIX asrda. psixologiya falsafa 
bag'rini tark etadi va bilimning mustaqil bo'limi sifatida ajralib turadi, biroz 
boshqacha - tabiiy fan soyasini egallaydi. Psixologiyaning rasmiy tug'ilgan kuni 
an'anaviy ravishda 1879 yil hisoblanadi - bu yil nemis psixologi va faylasufi 
V.Vundt Leypsigda birinchi eksperimental psixologiya laboratoriyasini tashkil etdi.

---

25 
Yuridik psixologiya, boshqa har qanday fanlararo fan singari, tizimli 
fazilatlarga ega, ya'ni u turli sohalar va fanlardan olingan ma'lum miqdordagi 
bilimlarga qaraganda ancha katta nazariy va amaliy salohiyatga ega. Shuning uchun, 
u bilimning yana qaysi sohalari bilan bog'liqligini bilish muhimdir.
Yuridik psixologiya quyidagi psixologiyalar bilan bog'liq bir qator 
muammolarga ega:
- umumiy psixologiya, psixologiyaning asosiy tushunchalarini ko'rib chiqish, asosiy 
psixik jarayonlar, holatlar va shaxsiyat xususiyatlarini o'rganish;
- rivojlanish psixologiyasi, psixikaning rivojlanishini, ulg'ayish jarayonida yuz 
beradigan o'zgarishlarni, odamlar psixikasidagi yoshga qarab farqlarini o'rganish;
- genetik psixologiya, individual psixologik xususiyatlarning genetika bilan 
bog'liqligini, tarbiya holatlari bilan bog'liq bo'lmagan aqliy xususiyatlarning 
merosxo'rlik muammosini ko'rib chiqish;
- differentsial psixologiya, psixikaning individual rivojlanish muammolarini, 
ularning shakllanish shartlari bilan bog'liq bo'lgan odamlarning psixologik farqlarini 
o'rganish;
- ijtimoiy psixologiya, guruh va individual xatti-harakatlar o'rtasidagi farqlar, 
odamlarning guruhlardagi xatti-harakatlari dinamikasi va guruh xatti-harakatlari, 
odamlarning o'zaro aloqalari, aloqa muammolari;
- ta'lim psixologiyasi, ta'lim va tarbiya muammolarini, jamiyat madaniyatini 
singdirish jarayoni sifatida sotsializatsiya, shuningdek xulq-atvorni to'g'irlash 
masalalarini o'rganish;
- patopsixologiya, aqliy rivojlanish og'ishlarini, ruhiy jarayonlarning buzilishini va 
psixikaning patologik holatlarini hisobga olgan holda;
- tibbiy psixologiya, somatik kasalliklarning psixikaning ishlashiga va psixologik 
stressning inson salomatligiga ta'sirini o'rganish;
- mehnat psixologiyasi, kasbga yo'naltirish, kasbiy muvofiqligi, kasbiy faoliyat 
samaradorligi, optimal ish va dam olish rejimini ta'minlash masalalarini ko'rib 
chiqish.

---

26 
Yuridik psixologiyaboshqa ilmlar bilan yangi aloqalarni o'rnatish, shu 
jumladan psixologiya sohalari (gorizontal rivojlanish deb ataladigan) bilan va yangi 
kichik tarmoqlarni, huquqiy psixologiyaning o'zi yo'nalishlarini ajratish (vertikal 
rivojlanish) orqali uzluksiz rivojlanishda davom etmoqda.
Yuridik psixologiyao'zini bir qator belgilaydi vazifalar, yechimi uni muhim 
nazariy va amaliy fanga aylantiradi. Ular orasida quyidagi vazifalar mavjud: 
Metodik - huquqiy psixologiyaning nazariy va uslubiy asoslarini, amaliy 
tadqiqotlarning o'ziga xos usullarini ishlab chiqishdan, shuningdek yuridik 
psixologiyauchun boshqa huquqiy va psixologik fanlarda ishlab chiqilgan usul va 
uslublarni moslashtirishdan iborat;
Tadqiqot - yuridik psixologiyapredmetini ochib beradigan yangi bilimlarni 
egallashni o'z ichiga oladi: huquqiy munosabatlar sub'ektining shaxsiy xususiyatlari, 
uning qonuniy yoki noqonuniy faoliyati, huquqiy sotsializatsiya va huquqbuzarni 
qayta sotsializatsiya qilishning psixologik mexanizmlari, sud protseduralarining 
psixologik xususiyatlari;
Amaliy - amaldagi advokatlar uchun qonun ijodkorligi, huquqni muhofaza 
qilish va huquqni muhofaza qilish faoliyatini amalga oshirish bo'yicha amaliy 
tavsiyalar ishlab chiqish, amaliyotchi advokatlar ishining sifatini oshirish usullari, 
psixologlar va advokatlarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etish, advokatlarning 
kasbga yo'nalishi, kasbiy tanlovi va kasbiy maslahati bo'yicha yordam berish; 
Amaliy - yuridik amaliyotni maxsus psixologik bilimlar bilan ta'minlash, 
tergovga qarshilikni engib o'tish va qonunni buzgan shaxslarni tarbiyalash 
maqsadida operativ-detektiv va tergov ishlarini olib borish uchun psixologik 
metodlarni, nutqqa ta'sir qilishning samarali usullarini ishlab chiqish va amaliyotga 
tatbiq etishni nazarda tutadi;
Yuridik psixologiyaumumiy psixologik metodologiyaga amal qiladi va 
quyidagi postulatlarga asoslanadi: Psixika moddiy asosga ega, ammo u empirik 
ravishda tushunarsizdir, ya'ni uning mavjudligi uchun asab tizimi zarur, ammo aqliy 
hodisalarning butun boyligini asab tizimida sodir bo'ladigan elektrokimyoviy 
jarayonlar to'plamiga kamaytirish mumkin emas; Psixika ichki va tashqi 

---

27 
ko'rinishlarning birligini namoyish etadi: har qanday ruhiy hodisa, boshqalarning 
ko'zidan "yashiringan" (fikr, tajriba, hissiyot, qaror) o'ziga xos ko'rinadigan 
ko'rinishda - yuz ifodalarida, harakatlar va harakatlarida namoyon bo'ladi; Psixika 
tizimli fazilatlarga ega - u ko'p bosqichli, ko'p tuzilishga ega, yaxlit shakllanish 
vazifasini samarali bajaradi va uning tarkibiy elementlarining muvofiqlashtirilgan 
harakatining ta'siri alohida elementlarning yig'indisi ta'siridan oshib ketadi; Har bir 
insonning psixikasi individualdir va ushbu shaxsning individual, noyob hayotiy 
tajribasi natijasida shakllanadi. Odam tug'ilishida ma'lum moyilliklar paydo bo'ladi, 
lekin ular faqat atrof-muhit ta'siri ostida, faqat boshqa odamlar bilan aloqa qilish 
natijasida rivojlanishi mumkin (ontogenez printsipi); Psixika ma'lum tarixiy 
sharoitlarda rivojlanadi va ma'lum tarixiy lahzada jamiyatning asosiy talablarini 
o'zlashtirgan holda (aniq tarixiy shartlash printsipi) o'ziga xos madaniyat ta'siri 
ostida shakllanadi. Psixologiyada alohida o'rinni ilmiy bilim axloqi masalasi 
egallaydi. Bu o'rganilayotgan ob'ektning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq. Har 
bir insonning ruhiyati o'ziga xos, noyob va bebahodir. Insonning ruhiy hayotidagi 
har qanday aralashuvi, u uchun nomaqbul o'zgarishga olib kelishi mumkin, bu 
gumanistik tamoyillarga ziddir. Tadqiqotchi, eksperimentator har doim tadqiqot 
protsedurasi psixikaning ishlashini buzmasligiga va undan ham ko'proq qaytarib 
bo'lmaydigan salbiy oqibatlarga olib kelmasligiga amin bo'lishi kerak. Agar fizik 
qanday ishlashini tushunish uchun atomni ajratishi mumkin bo'lsa, unda psixolog 
o'zining tadqiqot ob'ektini yo'q qilishga haqli emas va hatto bu ta'sir natijasi zararli 
bo'lish ehtimoli kichik bo'lsa ham unga ta'sir o'tkazishga haqli emas.
Yuridik amaliyot doirasida psixolog tergov harakatlarini o'tkazish normalarini 
ham boshqarishi kerak. Qonunda ularni amalga oshirish paytida nafaqat jismoniy va 
ruhiy zo'ravonlik, balki shaxsning sha'ni va qadr-qimmatini kamsitadigan, qarama-
qarshi tomonni yo'ldan ozdiradigan, savodsizlik, diniy e'tiqod va jarayon 
ishtirokchilarining milliy urf-odatlaridan foydalanadigan har qanday harakatlar ham 
bo'lishi mumkin emas. Bundan tashqari, qonun insonning shaxsiy, yaqin hayotiga 
oid ma'lumotlarning maxfiyligini kafolatlashi kerak. 

---

28