Buxoro davlat universiteti pedagogika instituti

 
 
 
BILIB OLING!
III shaxs egalik qo‘shimchasi ayrim so‘zlarga 
qo‘shilganda, o‘z grammatik ma’nosini yo‘qotib, o‘zak bilan birikib, 
ajralmas holga keladi va ikkita so‘z turkumiga ko‘chadi, biri 
ravishga, ikkinchisi modal so‘z turkumiga.
Ravishga ko‘chgan so‘zlar: kechasi, kunduzi, kechqurunlari, 
ertalablari...M.: Kechasi ishlaydi, kunduzi uxlaydi. Tuni bilan mijja 
qoqmadi. Kunduz kunlari aniq ko‘rinadi. 
Modal so‘z turkumiga ko‘chib o‘tgan (yaxshisi, to‘g‘risi, 
chamasi, mazmuni, aftidan) so‘zlar tarkibida ham III shaxs egalik 
qo‘shimchasi shaklan uchraydi.
Mazkur so‘zlarning modal so‘z yoki emasligi matnda ma’lum 
bo‘ladi 
O‘z ma’nosida 
Modal so‘z ma’nosida 
Gulning yaxshisi toza uzilgani
o‘ladi.
Yaxshisi, gul olganimiz ma’qul. 
 
Gapning to‘g‘risi shuki, deyarli 
hammangiz to‘plamni ishlamaysiz.  
To‘g‘risi, bugun men darsga 
tayyor emasman. 
Josusning aftidan  tanib olishdi. 
Aftidan, yomg‘ir yog‘adi.  

---

60 
Kelishik kategoriyasi 
 
Ismlarni (ot, sifat, son, olmosh) boshqa so
‘zlarga tobelantirib 
bog
‘lash uchun xizmat qiluvchi qo‘shimchalar kelishik shakllari 
sanaladi. 
 
 
 
O‘zbek tilida oltita kelishik mavjud bo‘lib, ularning har 
qaysinisining o‘z nomi va shakli bor. 
 
Kelishik nomi 
Qo‘shimchasi 
So‘rog‘i 
Bosh kelishik 
- 
kim? nima? qayer? 
Qaratqich kelishigi 
-ning 
kimning? nimaning? qayerning? 
Tushum kelishigi 
-ni 
kimni? nimani? qayerni? 
Jo‘nalish kelishigi   
-ga
kimga? nimaga? qayerga? 
O‘rin-payt kelishigi 
-da
kimda? nimada? qayerda? 
Chiqish kelishigi 
-dan
kimdan? nimadan? qayerdan? 
 
 
Kelishik shakllari doimo tobe so‘zga qo‘shiladi. 
O‘zbek tilida bosh kelishikning maxsus qo‘shimchasi yo‘q. U 
nol (“0”) ko‘rsatkichlidir. Boshqa kelishiklarining esa maxsus 
qo‘shimchalari bor. 
Kelishik qo‘shimchalari vazifasiga ko‘ra shakl yasovchi 
qo‘shimchalarning sintaktik shakl yasovchisidir. 
 
Kelishik 
qo‘shimchalari 
ismlarning 
munosabat 
qo‘shimchalaridir, chunki kelishik qo‘shimchalari ot va ot 
vazifasidagi so‘zlarning o‘zaro aloqasini, shuningdek, ularni boshqa 
so‘z turkumiga (fe’lga) bog‘lanib kelishini ta’minlaydi. 
 
YODDA TUTING
! Kelishik qo‘shimchalari gap tarkibida qaysi 
so‘z – ismga qo‘shilmasin, uni ikkinchi bir so‘zga tobe munosabat 
asosida bog‘laydi. M.: Rano/ning yer/ga qaragan ko‘zi sekin 
Anvar/ga ko‘tarilib, yana yer/ga og‘di.(A.Q.) 

Takidlash lozimki, har bir kelishikning o‘z vazifasi mavjud. 
Masalan, qaratqich kelishigi ot va otni o‘zaro bog‘laydi. M.: sinf/ning 
eshig/i. 
Tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari ot ( ot yoki ot 
vazifasidagi so‘z) larni odatda fe’l so‘z turkumiga bog‘laydi. M.: 
mavzu/ni yozmoq, kino/ga tushmoq, bekat/da tushmoq, uy/dan kelmoq. 
 

---

61 
• 
Kelishik qo‘shimchalari turlovchi qo‘shimchalardir. Demak, 
kelishik qo‘shimchasidagi so‘z  turlangan so‘z sanaladi. 
 
• 
Ismlarning egalik qo‘shimchalari bilan shaxs va sonda hamda 
kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi turlanish deyiladi.