Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

MULOQOT MA`LUMOTLAR ALMASHINUVI JARAYONIDIR


Muloqotning qommunikativ tomoni deyilganda, uning shaxslararo axborotlar, bilimlar, goyalar, fikrlar almashinuvi jarayoni sifatidagi vazifalari nazarda tutiladi. Bu jarayonning asosiy vositasi bo`lib, til xizmat kiladi. Til shaxslar urtasida aloqa vositasi bo`lib, uning erdamida kishilar bilgan ma`lumotlari va xokazolarni bir birlariga etkazadilar. Ma`lumki, aloqa vositasi sifatida nutkning asosan ikki turi farklanadi: ezma nutk hamda ogzaki nutk. Ogzakn nutkning o`zi dialogik va monologik turlarga bo`linadi. Dialogik nutkning mazmuni, uning xarakteri, davomiyligi muloqotda kirishgan shaxslarning shaxsiy karashlariga, kizikishlariga, bir birlariga bo`lgan munosabatlariga, maksadlariga bevosita boglik bo`ladi. SHuning uchun ham ukituvchi bilan o`quvchining, siesiy raxbarlarning, diplomantlarning, kuchada ychrashib qolgan dugonalarning dialogik suxbatlari birbiridan fark kiladi.
Monologik nutk esa, bir kishining boshka kishiga yoki shular guruxiga nisbatan murojaati bo`lib, uning psixologik to`zilishi, fikrlarning mantikan tugal bo`lishi, gapiraetgan paytda grammatik qonun qoidalariga rioya ki­lish kerakligi kabi shartlari mavjud. Masalan, ma`ro`zaga tayyorlaetgan talaba tayyorgarlik paytidan boshlab, ma`ro`za kilib bo`lgunga kadar, kator ichki ruxiy kechinmalarni boshdan kechiradi, unga ko`p kuch za vakt sarflaydi. Dialogik nutkga nisbattan bu nutk turi murakkabrok hisoblanadi.
Odamlar muloqot jarayonida so`zlardan tashkari turli xil xarakatlardan, kiliklardan, xolatlardan, kulgu, oxanglar va boshkalardan ham foydala nadilar. Kiliklar, mimika, oxanglar, tuxtashlar, (pao`za), hissiy xolatlar kul­gu, yigi, ko`z karashlar, yuz ifodalari va boshkalar o`zaro muloqotning nutksiz vositalari bo`lib, ular muloqot jarayonini yanada kuchaytirib, uni tuldiradi. ba’zan esa nutkli muloqotning urnini bosadi.
Buyuk rus ezuvchisi L. Tolstoy odamlarda 97 xil kulgu turi hamda 85 xil ko`z karashlari turi borligini ko`zatgan. G. M. Andreevaning ezishicha, odam yuz ifodalari, nigoxlarning 2000 ga yakin kurinishlari bor. Ayniksa, birinchi bor uchrashganda ko`zlar tuknashuvi, nigoxlarning roli keyingi muloqotning takdiriga kuchli ta’sir kursatishi, maxsus tadkiqotlar jarayonida o`rganilgan. Bo`larning barchasi muloqotning hissiy tomondan boy, mazmundor bo`lishini ta’minlab odamlarning birbirlarini tushunishlariga erdam beradi. Mulo­qotning noverbal vositalarinint milliy hamda xududiy xususiyatlari borli­gini ham aloxida ta`kidlab utmogi lozim. Masalan, o`zbek xalkining muloqot jarayoni boy, o`zaro munosabatlarining bevosita xarakteri unda shunday vositalarning ko`prok ishlatilishi bilan boglik. Bolalarning o`z yigisi bilan onasiga o`z hiskechinmalari o`z xoxishlarini bildirishlarini ham bolalarning esh xususiyatlariga boglik. Boshka millatlar madaniyatiga nazar tashlanadigan bo`lsa, ularda ham ba`zi bir muloqot vositalarning turli millatlarda turli maksadlarda ishlatilishining guvoxi bo`lishi mumkin. Bolgarlar agar biron narsa buyicha fikrni tasdiklamokchi bo`lishsa, boshlarini u ek bu ekka chaykashar, inqor kilishmokchi bo`lishsachi, aksincha, bosh siltashar ekan. Ma’lumki, o`zbeklar, ruslar va bir kator boshka millatlarda buning aksi.
Noverbal muloqotda suxbatdoshlarning fazoviy joylashuvlari ham katta ahamiyatga ega. Masalan, aellar ko`prok hissietlarga boy bo`lganliklari sababli, suxbatlashaetganlarida birbirlariga yakin turib gaplashadilar, erkaklar urtasida esa doimo fazoviy masofa bo`ladi. Olimlarning aniklashlaricha, bolalarni odatdagiday orkamaketin utkazib ukitgandan kura, ularni yuzmayuz utkazib davra kilib ukitgan ma’kul emish. chuyki bunday sharoitda o`quvchilarda ham javobgarlik hissi yuqorirok bo`lar zkan hamda zmotsiyalar almashinishgani uchun ham guruxdagi psixologik vaziyat ijobiy bo`lib, bola­larning predmetga va birbirlariga munosabatlari ancha yaxshi bo`lar ekan.
Demak, ta`limtarbiya jarayonini tashkil ztishda muloqotning barcha vositalariga, ayniksa, nutkka e`tibor berish kerak. Bolalarni ilk eshlik choglaridanok nutk madaniyatiga o`rgatish nutklarini ustirish choralarini kurish zarur. Pedagog esa shunday iutk madaniyatiga ega bo`lishi kerakki, u avvalo uning faoliyatini to`g’ri tashkil etishni ta`mnnlasin, qolaversa, bolalarda nutkning usishiga imqoniyat bersin. Buyuk pedagogimizdan V. A. Suxomlinskny ham ukituvchiniig madaniyati to`g’risida gapirib, bu madaniyatning tarkibiy va asosiy kismi nutk madaniyati ekanligini bejiz ta`kidlamagan.